سوره‌های مکی و مدنی: تفاوت میان نسخه‌ها

معیار زمانی از دو معیار دیگر مشهورتر  و پذیرفتهٔ اکثر پژوهشگران علوم قرآنی است.<ref>معرفت، التمهید، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۱۳۱.</ref> دلیلشان این است که این معیار، بر خلاف دو معیار دیگر، همه آیات قرآن را در بر می‌گیرد؛<ref>دولتی، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۷۱.</ref> اما معیار مکانی جامع نیست و درباره همه آیات جریان ندارد؛ زیرا برخی از آیات نه در مکه و نه در مدینه نازل نشده‌اند؛ بلکه در مکان‌های دورتری مانند [[منطقه تبوک|تبوک]] و [[بیت‌المقدس]] نازل شده‌اند.<ref>رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۰۲.</ref> معیار مخاطب هم علاوه بر جامع نبودن، با این اشکال مواجه است که برخی از آیاتی که قطعاً مدنی هستند، با تعبیر «یا ایها الناس» و برخی از آیاتی که قطعاً مکی هستند با تعبیر «یا ایها الذین آمنوا» آغاز شده‌اند.<ref>رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۰۲.</ref>

== آیات استثنائی و ضابطه نام‌گذاری ==

سوره‌های مکی و مدنی خود به چهار دسته تقسیم شده‌اند: ۱. سوره‌هایی که همه آیات آن مکی است، مانند [[سوره مدثر]]؛ ۲. سوره‌هایی که همه آیات آن مدنی است، مانند [[سوره آل‌عمران]]؛ ۳. سوره‌های مکی که برخی از آیات آن در مدینه نازل شده است، مانند [[سوره اعراف]] که آیه‌های ۱۶۱ تا ۱۷۳ آن را مدنی دانسته‌اند؛ ۴. سوره‌های مدنی که در آن آیات مکی گنجانده شده است، مانند [[سوره رعد]] که گفته شده آیه ۳۱ آن در مکه نازل شده است.<ref>رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۱۲-۶۱۳.</ref> به چنین آیه‌هایی که بر خلاف اصل سوره، در آن گنجانده شده است، در اصطلاح [[آیات استثنائی]] گفته می‌شود.<ref>معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۶۲.</ref> البته برخی محققان علوم قرآنی این تقسیم‌بندی را نپذیرفته، معتقدند در هیچیک از سوره‌ها آیات استثنائی وجود ندارد و همه آیات سوره یا مکی و یا مدنی است.<ref>معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۶۲؛ میرمحمدی، تاریخ و علوم قرآن، ۱۳۷۷ش، ص۳۱۱.</ref>

اگر تعدادی از آیات یک سوره، مکی و تعدادی از آن مدنی باشد، گفته شده مکی یا مدنی بودن سوره با در نظر گرفتن بخش عمده آن سوره معین می‌شود؛ مثلاً اگرچه محل نزول تعدادی از آیات سوره انعام مربوط به مدینه دانسته شده است، اما با توجه به اینکه بیشتر آیات آن در مکه نازل شده، این سوره مکی معرفی می‌شود.<ref>دولتی، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۷۲.</ref> در مقابل برخی بر این باورند که نام‌گذاری این سوره‌ها با توجه به آیات ابتدایی آن صورت گرفته است.<ref>رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۱۳.</ref>

تعداد سوره‌های مدنی ۲۰ سوره، موارد اختلافی ۱۲ سوره و بقیه سوره‌ها (۸۲ سوره) مکی معرفی شده‌اند.<ref>سیوطی، الإتقان، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۶۰.</ref> سوره‌های مدنیِ مورد پذیرش همه عبارتند از: [[سوره بقره|بقره]]، [[سوره آل عمران|آل عمران]]، [[سوره نساء|نساء]]، [[سوره مائده|مائده]]، [[سوره انفال|انفال]]، [[سوره توبه|توبه]]، [[سوره نور|نور]]، [[سوره احزاب|احزاب]]، [[سوره محمد|محمد]]، [[سوره فتح|فتح]]، [[سوره حجرات|حجرات]]، [[سوره حدید|حدید]]، [[سوره مجادله|مجادله]]، [[سوره حشر|حشر]]، [[سوره ممتحنه|ممتحنه]] [[سوره جمعه|جمعه]]، [[سوره منافقون|منافقون]]، [[سوره طلاق|طلاق]]، [[سوره تحریم|تحریم]] و [[سوره نصر|نصر]].<ref>رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۱۰.</ref> سوره‌های مورد اختلاف عبارتند از: [[سوره فاتحه|فاتحه]]، [[سوره رعد|رعد]]، [[سوره الرحمن|الرحمن]]، [[سوره صف|صف]]، [[سوره تغابن|تغابن]]، [[سوره مطففین|مطففین]]، [[سوره قدر|قدر]]، [[سوره بینه|بینه]]، [[سوره زلزله|زلزله]]، [[سوره اخلاص|اخلاص]]، [[سوره فلق|فلق]] و [[سوره ناس|ناس]].<ref>رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۱۰.</ref> البته در قرآن‌های چاپی معمولا در ابتدای سوره، مکی یا مدنی بودن سوره مشخص شده و ۲۸ سوره به عنوان سوره مدنی و ۸۶ سوره به عنوان سوره مکی معرفی شده است.<ref>رکنی، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۱.</ref>