آیه مشورت: تفاوت میان نسخه‌ها

نزول [[آیه]] ۱۵۹ [[سوره آل‌عمران]] را مرتبط با شکست مسلمانان در [[غزوه احد|جنگ احد]] دانسته‌اند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۵۶؛ مغنیه، الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۱۸۸؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۴۰.</ref> براساس آنچه در [[تفسیر نمونه (کتاب)|تفسیر نمونه]] آمده، قبل از جنگ احد درباره چگونگی مواجهه با دشمن، نظر [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] همراه با عده‌ای از مسلمانان، جنگ داخل [[مدینه]] بود؛ ولی به نظر اکثریت احترام گذاشت و بیرون از شهر به جنگِ [[شرک|مشرکان]] رفت. پس از شکست، برخی فکر کردند عدم تبعیت از نظر پیامبر(ص) باعث شکست شده و او دیگر نباید با [[مسلمان|مسلمانان]] مشورت کند. به همین دلیل این آیه نازل شد تا به این طرز تفکر پاسخ گوید و به پیامبر(ص) دستور می‌دهد باز هم در کارها با آنان مشورت کند.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۴۳.</ref>

به گفته پژوهشگران، بیان مشورت در ضمن وظایف پیامبر(ص) به عنوان حاکم جامعه اسلامی (در آیه ۱۵۹ سوره آل عمران) و همچنین در میان صفات [[ایمان|مؤمنان]]، (در آیه ۳۸ سوره شوری) <ref>مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۱۰، ص۸۷-۸۸.</ref> نشان از فراگیر بودن چنین روشی در جامعه اسلامی دارد و اینکه تصمیم‌گیری درباره تمام امور عمومی باید با مشورت میان حاکمان و مردم صورت گیرد.<ref>شیرخانی، [https://psri.ir/?id=iwgv86cmno «مفهوم شورا در اندیشه سیاسى آیه الله طالقانى»]، مندرج در سایت موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.</ref> [[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]] آیه ۱۵۹ سوره آل عمران تأیید [[سیره نبوی|سیره پیامبر اسلام(ص)]] می‌داند و اینکه عملکرد رسول خدا بر اساس امر خدا بوده و خدا از کار او خشنود است.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۵۶.</ref> همچنین قرار گرفتن مشورت در ردیف [[ایمان|ایمان به خدا]] و نماز را نشان از اهمیت فوق‌العاده آن دانسته‌اند.<ref>مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۱۰، ص۸۸.</ref>

تأکید [[قرآن]] بر انجام کارها با مشورت را به این دلیل دانسته‌اند که هرچه انسان از نظر فکری نیرومند باشد، باز نسبت به مسائل مختلف یک یا چند بُعد را می‌نگرد و از  دیگر ابعاد غافل خواهد شد. همچنین گفته شده در آیات مرتبط با اهمیت مشورت، آن را به عنوان یک برنامه دائمی برمی‌شمرد که حتی پیامبر باوجود ارتباط با مبدأ [[وحی]]، در مسائل اجرایی با مسلمانان مشورت می‌کرد و گاه نظر آنها بر نظر خود مقدم می‌داشت.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۰ ص۴۶۲-۴۶۳.</ref> در قرآن حتی کارهای شخصی داخل خانواده را به مشورت ارجاع داده است؛ چنانچه در آیه ۲۳۳ [[سوره بقره]] درباره بازگرفتن فرزند از شیر، قبل از رسیدن به سن دوسالگی، آن‌را به تصمیم مشترک پدر و مادر پس از مشورت منوط می‌کند.<ref>مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۱۰، ص۹۰.</ref>

به گفته [[سید محمدتقی مدرسی]] در [[من هدی القرآن (کتاب)|تفسیر من هدی القرآن]]، برخی از محققان مشورت را [[واجب]] دانسته‌اند و معتقدند که حاکم شرع اگرچه فقیه عادل هم باشد، نباید در اداره امور جامعه فقط بر اساس صلاحدید خود عمل کند؛ بلکه واجب است با مشاوره از علم و فهم دیگران در پیشبرد کارها استفاده کند. همچنین به باور او نصیحت کردن حاکم توسط مردم از مصادیق شورا خواهد بود. مدرسی معتقد است شورا باعث تضمین آزادی رأی و حق انتخاب خواهد شد.<ref>مدرسی، من هدی القرآن، ج۱۲، ص۳۷۱-۳۷۲.</ref>

مشورت کردن پیامبر(ص) با مردم منحصر در کارهای عمومی و اجرایی جامعه،<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۵۷.</ref> امور مرتبط با سرنوشت جامعه، مصلحت عمومی و همچنین چگونگی پیاده کردن احکام الهی دانسته شده است.<ref>مغنیه، الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۶، ص۵۲۹.</ref> به گفته مفسران، مشورت در حلال و حرام خدا<ref>مغنیه، الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۶، ص۵۲۹.</ref> و امور دینی جاری نمی‌شود؛<ref>موسوی سبزواری، مواهب الرحمان، ۱۴۰۹ق، ج۷،ص۸.</ref> چراکه این احکام ناشی از وحی بوده و از کتاب و [[سنت]] گرفته می‌شود و مرتبط با [[ولایت تشریعی|ولایت تشریعی خداوند]] است.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۵۷؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۰، ص۴۶۳.</ref> مفسرانی چون صادقی تهرانی و مکارم شیرازی مشورت در امر [[خلافت]] را نیز بی‌اعتبار می‌دانند؛ چراکه به باور آنها در این مسئله از سوی خدا حکم خاص نازل شده و با تعیین وصی و خلیفه پیامبر (ص) از طریق [[وحی تشریعی|وحی]]، دیگر جایی برای شورا باقی نمی‌ماند.<ref>صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۳۶۵ش، ج۶، ص۶۱-۶۲؛ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۱۰، ص۸۹.</ref>برخی از مفسران [[اهل سنت و جماعت|اهل سنت]] قلمرو شوری را در مواردی دانسته‌اند که نصی و حکمی از سوی خداوند نیست و مراجعه به آراء دیگران  با وجود حکم شرعی را شایسته انسان مسلمان ندانسته‌اند. <ref>آلوسی، روح المعانی، ج۱۳، صص۴۶-۴۷

</ref>البته برخی  از مفسران اهل سنت مانند زمخشری با استناد به سخن [[عمر بن خطاب|عمر]] که «الخلافة شوری» خواسته‌اند بااشاره  خلافت را در قلمرو شوری قرار دهند. <ref>الزمخشری، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، ج۴، ص۲۲۹.</ref>

برخی مامور شدن پیامبر(ص) به مشورت را به خاطر احترام به شخصیت مسلمانان دانسته و معتقدند تصمیم‌گیرنده نهایی چنانچه آیه گفته، پیامبر اسلام است و نه شورا و لازم نیست از نتیجه مشورت تبعیت کند. در مقابل گفته شده منظور از اینکه در آخر آیه، پیامبر(ص) را تصمیم‌گیرنده نهایی را مشخص کرده، این نیست که او با مردم مشورت کند و بعد نظرات آنها را نادیده بگیرد؛ زیرا با هدف آیه ناسازگار است و سبب بی‌احترامی به افکار عمومی و در نتیجه رنجش [[مسلمان|مسلمانان]] خواهد شد و نتیجه عکس خواهد داشت. همچنین در [[سیره نبوی|سیره پیامبر]] نیز دیده شده که آن حضرت اگرچه نظر جمع را متفاوت از نظر خود می‌دید، باز هم به نظر جمع عمل می‌کرد تا اصل مشورت را تقویت کند.<ref>مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۱۰، ص۸۸.</ref>برخی از مفسران در تفسیر آیه ۱۵۹ سوره آل عمران  «وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ ۖ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ» گفته‌اند که خدواند پیامبر(ص) را در مشاوره با مردم شریک قرار داده ولی در عزم ( تصمیم نهایی) او را مستقل خطاب کرده است. (یعنی شخصِ پیامبر باید تصمیم نهایی را بگیرد) <ref>طباطبائی، المیزان، الناشر

منشورات مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، ج۴، ص ۳۸۸.</ref> برخی دیگر از مفسران از خطاب (فاذا عزمت) به پیامبر(ص) پس از امر به مشورت استفاده کرده‌اند که مشورت كردن، منافاتى با حاكميّت واحد و قاطعيّت ندارد. <ref>قرائتی، تفسیر نور، ج۱، ص۶۳۷، ۱۳۸۳ش.

</ref>و برخی دیگر از مفسران براین باورند که  کلمه (عزمتُ) به ضَمّ تا است و خطاب خداوند به پیامبر است یعنی هر وقت من کاری را برایت قطعی و  معین کردم دیگر با کسی مشورت مکن و با [[توکل]] بر [[الله]] اقدام کن. <ref>آلوسی، روح المعانی، ج۲، ص۳۲۰.</ref>

در ذیل آیات مشورت فوائدی برای آن برشمرده‌اند: بالا بردن سطح تفکر مردم و احساس مسئولیت آنها، شناسایی دوستان از دشمنان، گزینش بهترین رأی، ایجاد محبت و علاقه و رفع کدورت در میان پیروان، تشویق به مشارکت در امور عمومی جامعه، دوری از تک‌روی، رواج مشورت به عنوان یک اصل عقلایی، اصلاح مردم و متصف شدن آنها به اخلاق نیکو و تجلیل از مردم از جمله این ثمرات برشمرده شده است.<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۸۶۹؛ موسوی سبزواری، مواهب الرحمان، ۱۴۰۹ق، ج۷،ص۹؛ طیب، احسن البیان، ۱۳۷۸ش، ج۳، ص۴۰۹؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۱۸۴-۱۸۵.</ref>

تصمیم‌گیری نهایی پس از مشورت و آگاهی از آرای دیگران به عهده حاکم گذاشته شده است. حاکم برای بررسی و مطالعه جوانب مختلف مسائل اجتماعی باید به صورت دسته‌جمعی به نقطه اشتراک برسد؛ ولی زمانی که به مرحله تصمیم‌گیری رسید، اگر با قاطعیت تصمیم گرفته نشود و دچار دودلی شود، به هرج و مرج منجر خواهد شد.<ref>طالقانی، پرتوی از قرآن، ۱۳۶۲ش، ج۵، ص۳۹۸.</ref>

آموزه‌های شورایی قرآن از منظر برخی اندیشمندان اسلامی از جمله [[سید محمود طالقانی]] و [[رشید رضا]]، مناسب‌ترین محتوا برای تشکیل حکومت اسلامی در عصر جدید دانسته شده که می‌تواند به بحران‌های جامعه اسلامی پایان دهد.<ref>خان‌محمدی و جعفری، «جایگاه شورا در حکومت اسلامی ...» ص۲۳.</ref> طالقانی استناد به آیات ۱۵۹ سوره آل عمران، ۳۸ سوره شوری و [[آیه رضاع|آیه ۲۳۳ سوره بقره]]، اعتقاد دارد وقتی قرآن در مسائل ریز خانوادگی مشورت را اصل قرار داده، باید هر خانه مرکزی باشد برای شورا  و آن را به اداره جامعه یا کشور سرایت داد.<ref>طالقانی، تبیین رسالت برای قیام به قسط، ۱۳۶۰، ص۱۵۸.</ref> به باور طالقانی نظام شورایی از سویی استبداد را نفی می‌کند و از سویی با مردم‌سالاری منطبق است و حتی بالاتر از آن معتقد است مردم‌سالاری فقط بر جنبه‌های مادی تأکید دارد در حالی که نظام شورایی اسلام چون انسان را [[خلیفةالله|خلیفه خدا]] می‌داند، آرمان‌های بزرگ انسانی را در پرتو [[وحی]] برای او در نظر می‌گیرد.<ref>خان‌محمدی و جعفری، «جایگاه شورا در حکومت اسلامی ...» ص۳۲-۳۳.</ref>