قاعده الواحد: تفاوت میان نسخه‌ها

[[خواجه نصیرالدین طوسی]] قاعده الواحد را قریب به [[بدیهی]] می‌داند.<ref>صادق زاده قمصری، «قاعده الواحد و نظام علی از دیدگاه ابن سینا و محقق طوسی»، ص۹.</ref> همین دیدگاه از سوی قطب‌الدین شیرازی نیز ابراز شده است.<ref>قطب‌الدین‌ شیرازی‌، شرح حکمة الإشراق، ۱۳۸۳ش. ص۳۰۵.</ref> گفته می‌شود ابن‌سینا استدلال خود در [[الاشارات و التنبیهات (کتاب)|کتاب اشارات و تنبیهات]] را نیز از آن جهت «تنبیه» نامیده که از نظر او قاعده الواحد بدیهی یا قریب به بدیهی بوده است.<ref>عسگری، و خادمی، «بررسی پیشینۀ یونانی قاعدۀ الواحد و چگونگی انتقال و نقد آن در فلسفۀ اسلامی»، ص۵۹.</ref> همچنین [[ملاصدرا]] علی‌رغم آنکه دیدگاه واحدی درباره قاعده الواحد ندارد، در یک جا آن را از فطریات عقل سلیم معرفی می‌کند.<ref>ملاصدرا، الحکمه المتعالیه، ۱۹۸۱م، ج۷، ص۲۰۴-۲۰۵.</ref><br>با وجود بدیهی دانستن قاعده الواحد فلاسفه همواره ادله‌ای نیز برای اثبات این اصل اقامه کرده‌اند که تعداد آنها را تا هجده دلیل نیز گفته‌اند.<ref>حیدرپور، و فیاضی، «تحلیل و ارزیابی قاعده الواحد در حکمت متعالیه»، ص۸۵.</ref> [[ملا هادی سبزواری|ملاهادی سبزواری]] و [[سید جلال‌الدین آشتیانی|سید جلال آشتیانی]] معتقدند همه ادله اقامه شده بر قاعده الواحد به [[اصل سنخیت علت و معلول]] بازگشت می‌کنند.<ref>عاشوری لنگرودی، «قاعده الواحد و قدرت مطلق خداوند»، ص۱۸-۱۹.</ref><br>ابن‌سینا در کتاب اشارات و تنبیهات این‌گونه استدلال می‌کند که اگر از علت واحد (بسیط) دو معلول «الف» و «ب» به وجود بیایند، مفهوم علیتِ برای الف، غیر از مفهوم علیت برای ب است. بنابراین لازم می‌آید علت، مرکب از دو جهت باشد که از یک جهت «الف» و از جهت دیگر، «ب» صادر شده باشد؛ درحالی که فرض شده بود علت واحد است.<ref>ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، بی‌تا، ص۱۰۸؛ طوسی، شرح الاشارات و التنبیهات، ۱۳۷۵ش، ج۳، ص۱۲۲-۱۲۵.</ref> ملاصدرا نیز در [[الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة (کتاب)|کتاب اسفار]] دلیلی شبیه به این برهان ذکر کرده است.<ref>ملاصدرا، الحکمه المتعالیه، ۱۹۸۱ق، ج۲، ص۲۰۴.</ref> شکل منطقی این استدلال را به این صورت تنظیم کرده‌اند:<br>

نتیجه: پس اگر شیء واحد علت دو معلول با هم باشد، آن علت مرکب خواهد بود و این خلاف فرض و محال است.<ref>حیدرپور، و فیاضی، «تحلیل و ارزیابی قاعده الواحد در حکمت متعالیه»، ص۹۳.</ref>

قاعده الواحد که مورد قبول و استفاده فلاسفه، خصوصا [[فلسفه مشاء|فیلسوفان مشائی]] است،<ref>صادق زاده قمصری، «قاعده الواحد و نظام عِلّی از دیدگاه ابن سینا و محقق طوسی»، ص۷.</ref> مخالفت اندیشمندانی از علوم [[کلام اسلامی|کلام]]، [[فقه]] و [[عرفان]] را برانگیخته است که در میان آنها افرادی چون [[علامه حلی]]، [[محمدباقر مجلسی|علامه مجلسی]]، [[سید ابوالقاسم خویی|آیت الله خویی]]، سیف‌الدین آمدی، [[فخر رازی]]، [[غزالی]] و [[ابن‌تیمیه حرانی|ابن‌تیمیه]] دیده می‌شوند.<ref>شایان، «بازاندیشی در مبانی قاعده الواحد»، ص۱۴۰.</ref> <br>

غزالی و فخر رازی به عنوان سردمداران مخالفت با قاعده الواحد معرفی شده‌اند.<ref>عاشوری لنگرودی، «قاعده الواحد و قدرت مطلق خداوند»، ص۱۱.</ref> غزالی با بی‌پایه خواندن این اصل فلسفی، سخن گفتن از آن را ناشی از سوء مزاج می‌داند و سخنان فلاسفه درباره آن را ظلمات فوق ظلمات می‌نامد.<ref>غزالی، تهافت الفلاسفه، ص۹۰، به نقل از عاشوری لنگرودی، «قاعده الواحد و قدرت مطلق خداوند»، ص۱۱-۱۲.</ref> فخر رازی نیز معتقد است با پذیرش قاعده الواحد، کثرت عالم توجیه‌ناپدیر خواهد بود.<ref>عاشوری لنگرودی، «قاعده الواحد و قدرت مطلق خداوند»، ص۱۲</ref> او ضمن محصور دانستن ادله فیلسوفان در چهار دلیل آنها را مورد نقد قرار می‌دهد.<ref>فخر رازی، المباحث المشرقیه فی العلم الالهیات و الطبیعیات، ۱۴۱۱ق.ص۴۶۸.</ref> با این حال گفته شده مهمترین دلیل مخالفت [[متکلم|متکلمان]] با قاعده الواحد این است که آن را نقض [[قدرت خدا|قدرت مطلق خدا]] می‌دانند.<ref>صادق زاده قمصری، «قاعده الواحد و نظام عِلّی از دیدگاه ابن سینا و محقق طوسی»، ص۹.</ref><br>در میان عرفا نگاه واحدی نسبت به اصل مذکور وجود ندارد. برخی همچون فَناری به این اصل پایبندند درحالی‌که گاهی این قاعده از سوی برخی دیگر به شدت رد می‌شود و معتقدان به آن توبیخ می‌گردند.<ref>خالقی‌پور، و سعیدی، «قاعده الواحد از منظر فلسفه و عرفان اسلامی با تأکید بر آرای ابن عربی و مشائیان»، ص۴۶.</ref> حتی گزارش‌هایی وجود دارد مبنی بر اینکه یک عارف در موارد مختلف سخنان متعارضی نسبت به اعتبار قاعده الواحد بیان داشته است.<ref>حکمت، «ابن عربی و نقد قاعده الواحد»، ص۱۳۰.</ref> به عنوان مثال [[ابن‌عربی]] عنوان می‌دارد که جاهل‌ترین فرد در نظر او معتقدان به قاعده الواحد هستند<ref>ابن عربی، فتوحات المکیه، بی‌تا، ج۱، ص۷۱۵.</ref> و ضمن تکرار سخنان متکلمان مبنی بر تعارض قاعده الواحد با قدرت مطلقه الهی، تقریر جدیدی از اشکال نقطه و دایره را که فخر رازی مطرح کرده بود، ارائه می‌نماید.<ref>حکمت، «ابن عربی و نقد قاعده الواحد»، ص۱۳۱.</ref> ابن‌عربی، خود نیز دلایل دیگری بر بطلان این اصل فلسفی ذکر می‌کند.<ref>ابن‌عربی، فتوحات المکیه، بی‌تا، ج۲، ص۴۵۸.</ref> با این وجود او در موارد دیگر قاعده الواحد را مفروض گرفته و با استدلال به آن مطلبی را اثبات می‌کند<ref>ابن‌عربی، مجموعه رسائل ابن عربی، ج۱، ص۳۹۴.</ref> یا ضمن پذیرش قاعده الواحد به تفسیر آن می‌پردازد و بیان می‌دارد که جز اهل الله کسی این معنا را درک نمی‌کند.<ref>ابن‌عربی، فتوحات المکیه، بی‌تا، ج۲، ص۴۳۴-۴۳۵.</ref> گفته می‌شود دلیل ابراز این دیدگاه‌های به ظاهر متعارض آن است که ابن‌عربی قاعده الواحد را با تفسیری که فلاسفه ارائه کرده‌اند، نمی‌پذیرد؛ ولی طبق برداشت عرفانی خود با آن موافق است.<ref>حکمت، «ابن عربی و نقد قاعده الواحد»، ص۱۳۶.</ref><br>

شناخت نظر ملاصدرا درباره قاعده الواحد نیز سخت است.<ref>شایان، «بازاندیشی در مبانی قاعده الواحد»، ص۱۴۴.</ref> گفته می‌شود او در جایی از فاعلیت قریب خدا نسبت به موجودات سخن می‌گوید که مستلزم انکار قاعده الواحد است، یا از قاعده‌ای نام می‌برد که با اجرای قاعده الواحد درباره خدا ناسازگار می‌نماید و با این حال در جای دیگر قاعده الواحد را می‌پذیرد و به گونه‌ای تقریر می‌کند که تنها مصداق آن واجب الوجود است؛<ref>حیدرپور، و فیاضی، «تحلیل و ارزیابی قاعده الواحد در حکمت متعالیه»، ص۹۵.</ref> اما بر این نظر پایبند نمی‌ماند و در جای دیگر آن را بر هر واحد حقیقی صادق می‌داند.<ref>حیدرپور، و فیاضی، «تحلیل و ارزیابی قاعده الواحد در حکمت متعالیه»، ص۸۲.</ref>

*بی مصداق بودن قاعده(در فلسفه) با توجه به تکثر مفهومی صفات الهی.<ref>محقق خوانساری،، الحاشیه علی شروح الإشارات، بوستان کتاب، ج۲، ص۳۰۴.</ref>