آیه ۲۳ سوره احزاب: تفاوت میان نسخه‌ها

'''آیه ۲۳ سوره احزاب''' درباره [[ایمان|مؤمنانی]] است که به عهدشان با خدا پای‌بند بودند و برخی از آنها به شهادت رسیدند و برخی منتظر شهادت ماندند. از نظر [[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]]، منظور از آن عهد این بود که هنگامی که با دشمن روبرو شدند، فرار و پشت به دشمن نکنند و ثابت قدم در کنار [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] بمانند.

برای این آیه شأن‌نزول‌های مختلفی ذکر شده است. به گفته [[ملا فتح‌الله کاشانی|صاحب تفسیر منهج الصادقین]]، جمهور مفسران و محدثان برآنند که این آیه در شأن [[امام علی علیه‌السلام|علی(ع)]]، [[حمزة بن عبدالمطلب|حمزه بن عبدالمطلب]]، [[جعفر بن ابی‌طالب]] و [[عبیدة بن حارث|عبیده بن حارث]] نازل شده است. روایتی از امام علی(ع) نیز در این باره نقل شده است. در منابع تفسیری اهل‌سنت، شأن نزول این آیه درباره انس بن نضیر، از [[صحابه]] و عموی [[انس بن مالک]]، بیان شده است.

در تفاسیر شیعه، مراد از کسانی که به شهادت رسیدند (مَنْ قَضى‏ نَحْبَه‏)، حمزه و جعفر بن ابی‌طالب و مقصود از کسانی که در انتظارند، علی(ع) دانسته شده است. در منابع اهل‌سنت، حمزه، شهیدان جنگ بدر و احد و [[طلحة بن عبیدالله]] مصادیق «مَنْ قَضى‏ نَحْبَه‏» شمرده شده‌اند.

شأن‌نزول‌های مختلفی برای آیه ۲۳ سوره احزاب نقل شده است. به گفته [[ملا فتح‌الله کاشانی]] در [[منهج الصادقین فی الزام المخالفین (کتاب)|تفسیر منهج الصادقین]]، جمهور مفسران و محدثان برآنند که این آیه در شأن [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]]، [[حمزة بن عبدالمطلب|حمزه بن عبدالمطلب]]، [[جعفر بن ابی‌طالب]] و [[عبیدة بن حارث]] نازل شده است.<ref>کاشانی، منهج الصادقین، ۱۳۳۶ش، ج۷، ص۲۷۲.</ref> وی در جای دیگری نقل کرده است [[اسباب نزول|سبب نزول]] آیه درباره گروهی از [[صحابه]] مانند حمزه بن عبدالمطلب، [[مصعب بن عمیر|مصعب]] و انس بن جبیر است که نذر کرده بودند تا در میدان جنگ ملازم پیامبر(ص) باشند و تا به شهادت نرسند، آرام نگیرند. خداوند در آیه ۲۳ احزاب این گروه از مؤمنان را توصیف کرده که آنان در عهد خود راست‌‌گو بودند.<ref>کاشانی، منهج الصادقین، ۱۳۳۶ش، ج۷، ص۲۷۱.</ref> برپایه روایتی از [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] این آیه درباره خودش، حمزه و جعفر و عبیدة بن حارث نازل شد.<ref>عروسی حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۲۵۸.</ref>  

در منابع اهل‌سنت، از [[انس بن مالک]] نقل شده که این آیه درباره انس بن نضیر، از [[صحابه]] و عموی انس بن مالک، نازل شده است. انس که در جنگ بدر غایب بود، گفت در نخستین جنگ پیامبر(ص) با مشرکان غایب بودم، اگر جنگ دیگری رخ دهد، در کنار پیامبر جنگ خواهم کرد. پس در [[غزوه احد|جنگ احد]] حضور یافت و جنگید تا کشته شد.<ref>بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۱۹؛ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۲۱، ص۹۳؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۵۴۹؛ واحدی، اسباب نزول القرآن، ۱۴۱۱ق، ص۳۶۶.</ref>

به نظر [[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]]، «صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ» یعنی آن مؤمنان، راستگویی خود را در آنچه با پیامبر(ص) عهد کرده بودند، ثابت کردند. آن عهد این بود که هنگامی که با دشمن روبرو شدند، فرار و پشت به دشمن نکنند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۶، ص۲۹۰.</ref> «فَمِنْهم مَنْ قَضى‏ نَحْبَه» نیز یعنی برخی از مؤمنان در جنگ اجلشان رسید و مردند یا در راه خدا کشته شدند؛ و برخی دیگر «مَنْ يَنْتَظِر»، در انتظار رسیدن اجلشان هستند و از عهد خود سرپیچی نکردند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۶، ص۲۹۰.</ref>

واژه نحب به معانی همچون [[نذر]] و پیمان، [[مرگ]] و خطر آمده است.<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۵۴۸؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۲۴۵.</ref> [[فضل بن حسن طبرسی|طبرسی]]، <ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۵۴۹.</ref> [[ملا فتح‌الله کاشانی|ملافتح‌الله کاشانی]]، <ref>کاشانی، منهج الصادقین، ۱۳۳۶ش، ج۷، ص۲۷۱.</ref> [[راغب اصفهانی]]<ref>راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ۷۹۳ و ۷۹۴.</ref> و علامه طباطبایی<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۶، ص۲۹۰.</ref> به نقل از راغب، معنای نَحْب را نذر دانسته و گفته‌اند «قضی نحبه» به معنای وفای به نذر است؛ اما مراد از واژه نحب در آیه ۲۳ احزاب، مردن یا کشته شدن است.

درباره اینکه این آیه ناظر به چه کسانی است، میان مفسران اختلاف نظر وجود دارد. در [[تفسیر علی بن ابراهیم قمی (کتاب)|تفسیر قمی]] از [[امام محمد باقر علیه‌السلام|امام باقر(ع)]]<ref>قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۳۰۷ و ج۲، ص۱۸۸و۱۸۹.</ref> و در [[التبیان فی تفسیر القرآن (کتاب)|التبیان شیخ طوسی]]<ref>طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۸، ص۳۲۹.</ref> آمده است که مراد از کسانی که به شهادت رسیدند، [[حمزة بن عبدالمطلب|حمزه]] و [[جعفر بن ابی‌طالب]] و مقصود از کسانی که در انتظارند، [[امام علی علیه‌السلام|علی(ع)]] است. این مطلب را [[حاکم حسکانی]] در [[شواهد التنزیل لقواعد التفضیل (کتاب)|شواهد التنزیل]] از [[عبدالله بن عباس|ابن‌عباس]] نقل کرده است.<ref>حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۶.</ref> در روایتی از امام علی(ع) نقل شده که این آیه درباره ما نازل شده است؛ به خدا سوگند من در انتظارم و هیچ تغییر و تبدلی در من ایجاد نشده است.<ref>حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۵؛ عروسی حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۲۵۹.</ref>

[[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] از پیامبر(ص)‌ نقل کرده که خطاب به علی(ع) فرمود: هر کسی تو را دوست بدارد و بمیرد «فقد قَضى‏ نَحْبَه» به عهد خود وفا کرده و کسی که تو را دوست دارد و هنوز نمرده «فَهُوَ يَنْتَظِرُ» در انتظار است.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۳۰۶.</ref>

در تفسیر مقاتل بن سلیمان، از تفاسیر قرن دوم هجری قمری، آمده که مراد از وفای به عهد، لیلة العقبة ([[بیعت عقبه]] که به [[بیعت]] مردم [[مدینه|یثرب]] با رسول خدا(ص) پیش از [[هجرت به مدینه|هجرت]] آن حضرت اشاره دارد) در [[مکه]] است، منظور از کسانی که به شهادت رسیدند، حمزه و یارانش است که در جنگ احد کشته شدند.<ref>مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۳، ص۴۸۴.</ref>

از ابن‌عباس نیز نقل شده که مراد از «مَنْ قَضى‏ نَحْبَه‏» حمزه و سایر شهدای احد و انس بن نضیر و یارانش است.<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۵۴۹.</ref> در برخی منابع تفسیری، [[طلحة بن عبیدالله]] نیز از مصادیق «مَنْ قَضى‏ نَحْبَه‏» شمرده شده است.<ref>طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۲۱، ص۹۴؛ طبرانی، التفسیر الکبیر، ۲۰۰۸م، ج۵، ص۱۸۱؛ واحدی، اسباب نزول القرآن، ۱۴۱۱ق، ص۳۶۷.</ref>

به باور آیت‌الله مکارم شیرازی، میان تفاسیر و مصادیق ذکر شده ذیل آیه، منافاتی نیست؛ زیرا آیه مفهوم گسترده‌ای دارد که همه شهیدان اسلام را که پیش از ماجرای [[غزوه خندق|جنگ احزاب]] شهید شدند و بلکه هر شهیدی در هر زمان و مکان را شامل می‌شود. منتظران نیز تمام کسانی را که در انتظار پیروزی و شهادت بودند، دربرمی‌گیرد؛ البته افرادی مانند حمزه و علی(ع) در رأس این دو گروه قرار داشتند.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۲۴۶ و ۲۴۷.</ref>