ابوزید کاشانی
| اطلاعات | |
|---|---|
| نام کامل | سید شمس‌الدین بن محمد بن أبی‌زید حسنی کاشانی |
| ملیت | ایران |
| تاریخ تولد | اواخر سدهٔ ۶ق |
| محل زندگی | کاشان |
| تاریخ درگذشت | اوایل سدهٔ ۷ق |
| همزمان با | محمد بن ابی‌طاهر |
| مذهب | شیعه |
| پیشه | سفالگر، نگارگر، خوشنویس و شاعر ایرانی |
اَبوزید کاشانی سُفالگر و نگارگر قرن شش و هفتم هجری قمری است که آثاری در حرم امام رضا(ع) و حرم حضرت معصومه(س) دارد. وی در ساخت «محراب پیش روی مبارک» در حرم امام رضا(ع) نقش داشته که برجسته‌ترین کار وی شمرده می‌شود. همچنین برخی کاشی‌کاری‌های لُعابی اتاقک مَقبره امام رضا(ع) و حضرت معصومه(س) از آثار او است.
ابوزید کاشانی از سادات کاشان بود و از استادان مشهور سفالگری شمرده می‌شد. آثار وی به دو شیوه زرین‌فام و مینایی است. همچنین او آثارِ امضاشده فراوانی شامل انواع ظروف، گلدان و کاشی دارد که هر کدام از آثار نفیس هنری شمرده می‌شوند.
معرفی و جایگاه
سید شمس‌الدین بن محمد بن أبی‌زید حسنی کاشانی، مشهور به اَبوزِید کاشانی، سفالگر، نگارگر، خوشنویس و شاعر ایرانی اواخر سدهٔ ۶ و اوایل سدهٔ ۷ قمری است.[۱] او از مشهورترین سفالگران ایرانی شناخته می‌شود[۲] و آثارش را از عالی‌ترین سفال‌های مینایی و زرین‌فام دانسته‌اند که در تاریخ سفالگری ایران جایگاه با اهمیتی دارد.[۳] ابوزید به خانواده مهمی از سادات کاشان تعلق داشت.[۴] وی در میان خانواده‌های شیعیِ سفالگرِ شهر کاشان، استاد بی‌نظیر سفالگری شناخته می‌شد که کاشی‌ساز و سفالگر بود.[۵]
آثار ابوزید کاشانی به دو شیوه زرین‌فام (نوعی تزیین رولعابی برای ایجاد جلای خاص)[۶] و مینایی (نقاشی و آراستن فلزات با رنگ‌های لعاب‌دار) ساخته می‌شدند که از پُرهزینه‌ترین شیوه‌های آن دوران بود.[۷] ابوزید آثار امضاشده متعدد و متنوعی دارد؛ از جمله: انواع ظروف، گلدان، کاسه مینایی،[۸] تُنگِ زرین‌فام، بشقاب[۹] و کاشی‌های ستاره، صلیب، هشتگوش، مربع و مستطیل، که همگی آنان نقاشی شده و طرح‌های مختلفی دارند.[۱۰] برخی شاخص‌ترین صنعتگر مینایی را ابوزید کاشانی دانسته‌اند.[۱۱] ابوزید با توجه به امضایش در بسیاری از مرقدهای بزرگ در ساخت روکش‌های مقبره‌ها و طاقچه‌های دیوارهای آن همکاری و مشارکت داشت.[۱۲]
کاشی‌کاری مقبره امام رضا(ع) و حضرت معصومه(س)
ابوزید کاشانی در کاشی‌کاری حرم امام رضا(ع) و حرم حضرت معصومه(س) با هنرمند مشهور همزمان خود، محمد بن ابی‌طاهر همکاری داشته است.[۱۳] این کاشی‌کاری‌ها از مهم‌ترین آثار ابوزید شمرده می‌شود که شامل روکش لعابی دو اتاقک مقبره با کاشی‌ها و کتیبه‌هایی است که امضای سال ۶۰۲ق را بر خود دارند.[۱۴] اِزاره (قسمتی از دیوار از کف طاقچه تا روی زمین) اتاقک مقبره امام رضا(ع) شامل پنج قطعه کاشی زرین‌فام هشتگوش و یک قطعه کاشی ستاره‌ای منقوش به گُل و برگ و کتیبه‌هایی حاوی احادیث امام علی(ع) و امام رضا(ع) در حاشیه، همگی با امضای ابوزید است.[۱۵] همچنین دو کتبیهٔ کاشی اِزارهٔ حرم حضرت معصومه(س) به خط ثلث برجسته به رنگ لاجوردی بر زمینهٔ نقاشی‌شدهٔ زرین‌فام که در پایان هر دوی آنها امضای ابوزید زده شده است.[۱۶]
محراب پیش‌روی مبارک حرم امام رضا(ع)
ابوزید کاشانی در ساخت و تزیین «محراب پیش روی مبارک» در حرم امام رضا(ع) با محمد بن ابی‌طاهر، سفالگر همزمان خود، همکاری داشته است.[۱۷] بخش میانی این محراب که ساختهٔ ابوزید است را یک اثر نفیس هنری و برجسته‌ترین کار وی به‌شمار آورده‌اند.[۱۸] طرح این محراب دارای دو طاق‌نما و دو حاشیه در اطراف آن و بر دور محراب نواری از کاشی فیروزه‌ای کشیده شده است. طاق‌نمای میانی ساخته ابوزید، دارای دو نیم‌ستون با سر و پایه در دو طرف آن است. طاق‌نماها دارای حاشیه کتیبه‌دار هستند. کتیبه‌های اصلی شامل آیات و احادیث، به خط ثلث، کوفی و نسخ، در قسمت حاشیه‌ها و طاق‌نماهای محراب نوشته شده است.[۱۹] تاریخ ساخت، ربیع‌الآخر ۶۱۲ق، در پایین محراب دیده می‌شود.[۲۰] این محراب با ابعاد ۲۷۳ × ۲۲۰ سانتی‌متر، بر دیوار جنوب غربی روضهٔ رضوی «پیش روی مبارک» نصب بوده است[۲۱] و بعداً به موزه آستان قدس رضوی انتقال پیدا کرد.[۲۲]
این محراب در اوایل سده هفتم هجری همزمان با دستیابی سفالگران به فنون پیشرفته لعاب‌سازی و استفاده از خمیر شیشه برای ساخت بدنه، تولید گردید.[۲۳] فن ساخت و پخت لعاب زرین‌فام منحصر به دو خاندان ابوزید کاشانی و محمد بن ابی‌طاهر (هردو از اهالی کاشان) بوده است که این محراب از بهترین نمونه‌های همکاری این دو خاندان سفالگر به حساب می‌آید.[۲۴] از میان محراب‌های زرین‌فام دارای تاریخ ساخت، این محراب را قدیمی‌ترین نمونه از محراب‌های زرین‌فام ایرانی دانسته‌اند.[۲۵]
پانویس
- ↑ کریمی، «ابوزید کاشانی»، ذیل مدخل؛ بلر، «جست‌و‌جوی ابوزید کاشانی میان کتیبه‌ها»، ص۳۹۶.
- ↑ بلر، «جست‌و‌جوی ابوزید کاشانی میان کتیبه‌ها»، ص۳۸۸.
- ↑ کریمی، «ابوزید کاشانی»، ذیل مدخل.
- ↑ بلر، «جست‌و‌جوی ابوزید کاشانی میان کتیبه‌ها»، ص۳۹۳.
- ↑ بلر، «جست‌و‌جوی ابوزید کاشانی میان کتیبه‌ها»، ص۳۹۵.
- ↑ نصری، «بررسی و بازنگری شناسنامه تخصصی ۱۰ نمونه سفال زرین‌فام موزه آبگینه و سفالینه‌های ایران»، ص۶۲.
- ↑ بلر، «جست‌و‌جوی ابوزید کاشانی میان کتیبه‌ها»، ص۳۸۸.
- ↑ بلر، «جست‌و‌جوی ابوزید کاشانی میان کتیبه‌ها»، ص۳۸۸ و ص۳۹۶.
- ↑ کریمی، «ابوزید کاشانی»، ذیل مدخل.
- ↑ بلر، «جست‌و‌جوی ابوزید کاشانی میان کتیبه‌ها»، ص۳۹۵.
- ↑ یزدانی، و دیگران، «گاهنگاری سفال مینایی براساس نمونه‌های کتیبه‌دار»، ص۴۵.
- ↑ بلر، «جست‌و‌جوی ابوزید کاشانی میان کتیبه‌ها»، ص۳۹۵.
- ↑ بلر، «جست‌و‌جوی ابوزید کاشانی میان کتیبه‌ها»، ص۳۹۵.
- ↑ بلر، «جست‌و‌جوی ابوزید کاشانی میان کتیبه‌ها»، ص۳۹۲.
- ↑ بلر، «جست‌و‌جوی ابوزید کاشانی میان کتیبه‌ها»، ص۳۹۲؛ کریمی، «ابوزید کاشانی»، ذیل مدخل.
- ↑ معتقدی، «شکوه کاشی زرین‌فام در محراب‌های حرم مطهر رضوی»، ص۳۱؛ کریمی، «ابوزید کاشانی»، ذیل مدخل.
- ↑ کفیلی، «محراب‌های زرین‌فام حرم مطهر در موزه مرکزی آستان قدس رضوی»، ص۹.
- ↑ کریمی، «ابوزید کاشانی»، ذیل مدخل.
- ↑ کفیلی، «محراب‌های زرین‌فام حرم مطهر در موزه مرکزی آستان قدس رضوی»، ص۹.
- ↑ تقوی‌نژاد، و صالحی کاخکی، «بررسی تطبیقی ویژگی‌های فرم و نقش محراب‌های زرین‌فام با محراب‌های گچ بری قرن ششم تا اواسط قرن هشتم هجری قمری در کاشان بر مبنای آثار موجود در موزه آستان قدس رضوی»، ص۱۷.
- ↑ معتقدی، «شکوه کاشی زرین‌فام در محراب‌های حرم مطهر رضوی»، ص۳۲.
- ↑ کفیلی، «محراب‌های زرین‌فام حرم مطهر در موزه مرکزی آستان قدس رضوی»، ص۹.
- ↑ معتقدی، «شکوه کاشی زرین‌فام در محراب‌های حرم مطهر رضوی»، ص۲۸.
- ↑ معتقدی، «شکوه کاشی زرین‌فام در محراب‌های حرم مطهر رضوی»، ص۲۸.
- ↑ معتقدی، «شکوه کاشی زرین‌فام در محراب‌های حرم مطهر رضوی»، ص۳۲.
منابع
- بلر، شیلا، «جست‌و‌جوی ابوزید کاشانی میان کتیبه‌ها»، ترجمه صفورا فضل‌اللهی، پیام بهارستان، شماره ۱۷، سال پنجم، پاییز ۱۳۹۱ش.
- تقوی‌نژاد، بهاره، و احمد صالحی کاخکی، «بررسی تطبیقی ویژگی‌های فرم و نقش محراب‌های زرین‌فام با محراب‌های گچ‌بری قرن ششم تا اواسط قرن هشتم هجری قمری در کاشان بر مبنای آثار موجود در موزه آستان قدس رضوی»، مجله هنرهای صناعی خراسان بزرگ، شماره ۲، ۱۴۰۲ش.
- کریمی، فاطمه، «ابوزید کاشانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی (ج۵)، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، بی‌تا.
- کفیلی، حشمت، «محراب‌های زرین‌فام حرم مطهر در موزه مرکزی آستان قدس رضوی»، نشریه الکترونیکی سازمان کتابخانه‌ها موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، شماره ۱۸، فروردین ۱۳۹۲ش.
- معتقدی، کیانوش، «شکوه کاشی زرین‌فام در محراب‌های حرم مطهر رضوی»، مجله آستان هنر، شماره ۲ و ۳، بهمن ۱۳۹۱ش.
- نصری، اسماعیل، «بررسی و بازنگری شناسنامه تخصصی ۱۰ نمونه سفال زرین‌فام موزه آبگینه و سفالینه‌های ایران»، دوفصلنامه علمی پژوهشی هنر، شماره ۲۲، ۱۴۰۰ش.
- یزدانی، ملیکا و حسین احمد و سید محمدامین امامی و مهناز عبدالله خان گرجی، «گاهنگاری سفال مینایی براساس نمونه‌های کتیبه‌دار»، مجله هنرهای زیبا هنرهای تجسمی، شماره ۳، ۱۳۹۴ش.