مَجمعُ الْبَحْرَیْن و مَطلَعُ النَّیِّرَیْن کتابی در واژه‌شناسی قرآن و حدیث، تالیف عالم شیعه، فخرالدین طریحی. این کتاب، نخستین اثر شیعی در توضیح واژگان مشکل قرآن و حدیث است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | فخرالدین طریحی |
| موضوع | فرهنگ لغات |
| سبک | ادبی |
| مجموعه | ۶ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مرتضوی |
| تاریخ نشر | ۱۳۷۵ ش |
| نسخه الکترونیکی | http://lib.eshia.ir/20008 |
درباره مؤلف
فخرالدین بن محمدعلی طُریحی، از مفسران قرآن کریم و عالمان دینی امامیه در سدۀ یازدهم قمری. او نخستین عالم شیعی است که در توضیح واژگان مشکل قرآن و حدیث، کتاب نوشت.
زمان نگارش
فخرالدین طریحی این کتاب را پس از تألیف دو کتاب دیگرش، غریب القرآن و غریب الحدیث، نگاشت.[۱] وی تألیف این کتاب را در اوایل اقامتش در مشهد، در ۱۶ رجب ۱۰۷۹ق به پایان رساند.[۲] این کتاب از همان آغاز نگارش مورد توجه و استفادۀ عالمان و فقیهان شیعه،[۳] بوده است.
روش نگارش
ظاهراً طریحی در تألیف این کتاب، بیشترین تأثیر را از آثاری چون الصحاح جوهری (درگذشت ۳۹۳ق)، معجم مقاییس اللغة و مجمل اللغة احمد بن فارس (درگذشت۳۹۵ق)، النهایة فی غریب الحدیث ابن اثیر جزری (درگذشت ۶۰۶ق)، و القاموس المحیط مجدالدین فیروزآبادی (درگذشت ۸۱۷ق) گرفته است.[۴]
وی در روش بیان معانی واژگان مشکل احادیث، بیشتر به روش ابن اثیر متمایل است.[۵] همچنین واژگان را، همچون کتاب الصحاح جوهری، به روش قَوافی مرتب کرده است.[۶]
طریحی در مورد معنای هر واژه، ابتدا شواهد قرآنی را ذکر نموده و وجوه معنایی یک کلمه را در کاربردهای مختلف، تبیین کرده است. در برخی موارد نیز برای توضیح معنای واژگان در آیات، از احادیث تفسیری بهره گرفته است.[۷]
وی گاه، به هنگام بررسی معنای واژگان آیات، به مناسبت، برخی قواعد نحوی را نیز بیان نموده است.[۸]
استفاده از احادیث
طریحی پس از بیان وجوه معنای یک واژه در آیات، به بررسی معنای واژه در احادیث نیز پرداخته است.[۹]
احادیث مورد استشهاد طریحی در این کتاب، بدون ذکر سند و به ندرت با ذکر نام منبع است.[۱۰]
او تحت عناوینی چون قال بعض الشارحین[۱۱] و قال بعض الأفاضل[۱۲] به توضیح روایات پرداخته است.
او در مواردی که هیچ شاهد قرآنی برای واژگان نیافته، به ذکر شواهدی از احادیث بسنده کرده است.[۱۳] حتی در مواردی[۱۴] هیچ شاهدی از قرآن و حدیث نیافته و صرفاً به بیان معنای واژه اکتفا کرده است.
در مواردی نیز[۱۵] به دفاع از دیدگاههای شیعۀ امامی پرداخته و برای ترجیح برخی آرای لغوی، از احادیث امامان شیعه بهره برده است. گفتنی است که وی در برخی موارد[۱۶] به شرح حال برخی عالمان نیز اشاره کرده است.
منابع کتاب
طریحی علاوه بر منابع لغوی، از منابع حدیثی و رجالی و اخلاقی نیز بهره برده است. مهمترین منابعی که در متن بدانها اشاره کرده است عبارت‌اند از:
- الکافی،[۱۷]
- من لا یحضره الفقیه،[۱۸]
- تهذیب الأحکام،[۱۹]
- تفسیر علی بن ابراهیم قمی[۲۰]
- مجمع البیان طبرسی،[۲۱]
- الکشّاف زمخشری،[۲۲]
- اخلاق ناصری خواجه نصیرالدین طوسی.[۲۳]
در میان منابع لغوی، طریحی بیشترین استفاده را از
- الصحاح محمد بن اسماعیل جوهری کرده است.[۲۴]
دیگر منابع لغوی وی عبارت بوده‌انداز:
نقد
گفته شده است که اثر طریحی در بیان معنای واژگان مشکل احادیث، جامع نیست.[۳۰]
حواشی و مستدرکات
طریحی خود و پسرش، شیخ صفی الدین طریحی (درگذشت بعد از ۱۱۰۰ق)، حاشیه‌های فراوانی بر این کتاب نوشته‌اند.[۳۱] افزون بر این، شیخ صفی الدین طریحی مُستدرکی بر این کتاب نگاشته است.[۳۲]
تعلیقه‌های شیخ صفی الدین، محمد بن علی بهاءالدین طریحی و سید شبر نجفی بر نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ علی کاشف الغطاء موجود است.[۳۳]
پانویس
- ↑ رجوع کنید به افندی، همانجا؛ آقا بزرگ طهرانی، الذریعة، ج۲۰، ص۲۲
- ↑ افندی، ج۴، ص۳۳۳؛ آقا بزرگ طهرانی، الذریعة، ج۲۰، ص۲۲
- ↑ برای نمونه، رجوع کنید به الحدائق الناضرة، ج۶، ص۶۶، ج۷، ص۶۵
- ↑ آقابزرگ طهرانی، ج۲۰، ص۲۲
- ↑ رجوع کنید به امین، ج۸، ص۳۹۵؛ نجفی، ص۷۲۷
- ↑ طریحی، ۱۴۰۸، ج۱، ص۲۰
- ↑ برای نمونه، رجوع کنید به ج۱، ص۲۸۹-۲۹۰، ج۳، ص۹۱، ۱۵۲-۱۵۳
- ↑ برای نمونه، رجوع کنید به ج۱، ص۲۱، ۲۸
- ↑ برای نمونه، رجوع کنید به طریحی، ج۱، ص۳۵-۳۶
- ↑ برای نمونه، رجوع کنید به ج۱، ص۱۷۱، ۱۷۴، ۲۳۲، ج۳، ص۱۲۸
- ↑ برای نمونه، رجوع کنید به ج۱، ص۵۹، ۱۱۵، ج۲، ص۲۰۶، ۳۶۵، ج۳، ص۵۶
- ↑ برای نمونه، رجوع کنید به ج۱، ص۱۰۷، ۳۱۹، ج۲، ص۱۴۸، ۴۲۸
- ↑ برای مثال، رجوع کنید به ج۱، ص۲۴، ۲۵، ۱۵۳، ۲۸۷، ج۳، ص۴، ۲۵۹
- ↑ برای نمونه، رجوع کنید به ج۱، ص۳۸۸، ۴۶۴-۴۶۵، ج۲، ص۶۰، ۲۰۲
- ↑ برای نمونه، رجوع کنید به ج۱، ص۱۴۶، ۲۳۴-۲۳۵، ج۳، ص۳۳۳، ج۴، ص۴۷-۴۸
- ↑ برای نمونه، رجوع کنید به ج۳، ص۳۱۶، ۴۳۶، ج۴، ص۱۷۱
- ↑ برای نمونه، رجوع کنید به همان، ج۱، ص۱۱۵، ۱۹۴، ج۲، ص۱۲۸
- ↑ برای نمونه، رجوع کنید به همان، ج۲، ص۱۲۸، ج۳، ص۴۴۵
- ↑ برای نمونه، رجوع کنید به همان، ج۱، ص۲۶۳، ۳۲۱
- ↑ برای نمونه، رجوع کنید به همان، ج۱، ص۳۴، ۷۱، ۱۲۷، ج۲، ص۸۳
- ↑ برای نمونه، رجوع کنید به همان، ج۲، ص۸۸، ۲۳۶، ج۴، ص۴۴۲
- ↑ برای نمونه، رجوع کنید به ج۱، ص۳۱۵، ۴۴۰، ۵۶۹
- ↑ رجوع کنید به ج۳، ص۱۰۸
- ↑ برای نمونه، رجوع کنید به ج۱، ص۶۹، ۸۰، ۲۱۰، ۲۳۳
- ↑ برای نمونه، رجوع کنید به ج۱، ص۳۱۲، ج۲، ص۲۰۴، ۲۳۲، ج۳، ص۱۹۰
- ↑ برای نمونه، رجوع کنید به ج۱، ص۸۰، ج۲، ص۱۷۲، ۳۵۲
- ↑ متوفی ۶۰۶؛ برای نمونه، رجوع کنید به ج۱، ص۶۳، ۸۰، ۱۰۸، ۱۸۲، ج۲، ص۶۷، ۷۳ و جاهای دیگر
- ↑ متوفی ۷۷۰؛ برای نمونه، رجوع کنید به ج۱، ص۵۸۱، ج۲، ص۱۶۸، ج۴، ص۱۲
- ↑ متوفی ۸۱۷؛ برای نمونه، رجوع کنید به ج۱، ص۸۰، ۱۰۳، ۵۸۲، ج۳، ص۱۶۸
- ↑ رجوع کنید به بحرانی، لؤلؤة البحرین، ص۶۷؛ کشمیری، ص۱۰۷
- ↑ افندی، ج۴، ص۳۳۵؛ آقابزرگ طهرانی، ج۲۰، ص۲۲؛ نجفی، ص۷۲۷
- ↑ رجوع کنید به آقا بزرگ طهرانی، الذریعة، ج۲۱، ص۵
- ↑ رجوع کنید به آقا بزرگ طهرانی، ج۲۰، ص۲۲-۲۳
منابع
- آقا بزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، بی‌تا؛
- آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، بیروت ۱۴۱۱؛
- اعجاز حسین، کشف الحجب و الأستار، قم ۱۴۰۹؛
- عبدالله افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۳؛
- سید محسن امین، اعیان الشیعة، بیروت۱۴۱۰؛
- سید هاشم بحرانی، مدینة معاجز الأئمة الاثنی عشر و دلائل الحجج علی البشر، قم ۱۴۱۳؛
- یوسف بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم، بی‌تا؛
- یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤة البحرین، قم، بی‌تا؛
- اسماعیل پاشا بغدادی، هدیة العارفین، اختصارات؛
- جعفر آل محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، بیروت ۱۴۶۰؛
- محمد بن حسن حر عاملی، امل الآمل، قم ۱۳۶۳ش؛
- عبدالله بن صالح سماهیجی بحرانی، الإجازة الکبیرة، چاپ مهدی عوازم قطیفی، قم ۱۴۱۹؛
- فخرالدین طریحی، المنتخب فی جمع المراثی و الخطب، بیروت ۱۴۱۲؛
- فخرالدین طریحی، تفسیر غریب القرآن، چاپ محمد کاظم طریحی، قم، بی‌تا؛
- فخرالدین طریحی، جامع المقال فیما یتعلق باحوال الحدیث و الرجال، تهران، بی‌تا؛
- فخرالدین طریحی، مجمع البحرین و مطلع النیرین، تهران ۱۴۰۸؛
- محمدعلی کشمیری، نجوم السماء فی تراجم العلماء، قم، بی‌تا؛
- محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، تهران ۱۳۶۹ش؛
- عبدالله موسوی جزائری تستری، الإجازة الکبیرة، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹؛
- محمد باقر موسوی خوانساری، روضات الجنات، قم ۱۳۹۲؛
- خبیر نجفی، الشیخ فخر الدین الطریحی، لغة العرب، السنة ۶، الجزء ۱۰ (المسلسل ۶۶)؛
- احمد نراقی، عوائد الأیام، قم ۱۴۱۷؛
- حسین نوری طبرسی، خاتمة مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام