رساله سیر و سلوک (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

| به کوشش              =[[سید محمدحسین حسینی تهرانی|سید محمدحسین تهرانی]]

| محل نشر              =[[مشهد]]

کتاب دو بخش دارد. بخش اول آن شامل حقیقت سلوک، عالم خلوص و عوالم قبل و بعد از آن است. بخش دوم درباره راه و روش سلوک است.  

کتاب با تصحیح و مقدمه [[سید محمدحسین حسینی تهرانی|علامه تهرانی]] (درگذشت ۱۴۱۶ق)، از عارفان شیعه در سال ۱۳۸۰ش، توسط انتشارات انوار ملکوت، در مشهد و در یک جلد به چاپ رسیده است.

رساله سیر  سلوک کتابی با موضوع [[سیر و سلوک]] منتسب به [[سید محمدمهدی بحرالعلوم]] (درگذشت ۱۲۱۲ق) است. [[سید محمدحسین حسینی تهرانی|سید محمدحسین تهرانی]] (درگذشت ۱۴۱۶ق)، عالم و عارف [[شیعه]]، کتاب را از [[سید محمدمهدی بحرالعلوم]] (۱۲۱۲ق-۱۱۵۵ق) می‌داند. او دو دلیل بر گفته خود دارد: یکی اینکه [[سید عبدالهادی شیرازی]] (درگذشت ۱۳۸۲ق) از [[فقیهان]] شیعه و [[آقابزرگ تهرانی]] (درگذشت ۱۳۸۹ق) کتابشناس شیعه، کتاب را جز بخش‌های انتهایی آن، نوشته بحرالعلوم می‌دانند.<ref> بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، مقدمه، ص۱۵-۱۴.</ref> دیگری آنکه نسخه اصل آن، تنها در کتابخانه بحرالعلوم و نزد خاندان بحرالعلوم وجود دارد.<ref>بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، مقدمه، ص۱۹-۱۸.</ref>

[[سید محمدحسین طباطبائی|سید محمدحسین طباطبایی]] فیلسوف و مفسّر [[شیعه]] نیز، به دلیل تأیید عالمانی چون [[اسماعیل محلاتی]] (درگذشت ۱۳۴۳ق)، و نیز استادش [[سید علی قاضی طباطبایی]] (۱۳۶۶ق) از عارفان شیعه، کتاب را از بحرالعلوم می‌داند.<ref> بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، مقدمه، ص۱۷-۱۶.</ref>  

[[سید محسن امین]] (درگذشت ۱۳۷۱ق) شرح‌حال‌نگار شیعه، این رساله را به دلیل آنکه محتوای آن مطابق با اندیشه‌های [[صوفیه|صوفیان]] است، از بحرالعلوم نمی‌داند.<ref>بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، مقدمه، ص۱۶.</ref> به نظر او، از جمله مطالبی که موافق با اندیشه صوفیه است یکی در خاطر آوردن سیمای مرشد هنگام خواندن «ایاک نعبد و ایاک نستعین» و دیگری کمک‌خواهی از روحانیت و قداست ستاره عطارد در ضمن یک رباعی است.<ref>بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، مقدمه، ص۱۶.</ref> با این حال [[سید محمدحسین حسینی تهرانی]] معتقد است در هیچ جای این رساله، در خاطر آوردن سیمای مرشد هنگام گفتن «ایاک نعبد و ایاک نستعین» نیامده است. همچنین به گفته او استمداد از معنویت و قداست عطارد، سخن نسخه‌نویس است و ربطی به بحرالعلوم ندارد.<ref> بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، مقدمه، ص۱۶.</ref>

برخی از عالمان بخش‌های انتهایی این رساله را از بحرالعلوم نمی‌دانند،<ref>بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، مقدمه، ص۱۵-۱۴.</ref> اما علامه طهرانی به این دلیل که سراسر متن با سبک نگارش واحدی تألیف یافته، همه متن رساله را از بحرالعلوم می‌داند.<ref>بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، مقدمه، ص۱۸-۱۷.</ref>

[[ناصر مکارم شیرازی]] از مراجع تقلید شیعه معتقد است که علامه بحرالعلوم در سیر و سلوک دارای سبک و روش مخصوص است.<ref>مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۱۳۳.</ref>  

برخی ویژگی‌های کتاب عبارت‌اند از:

* توجه دادن به رعایت آداب و شرایط دینی و شرعی در سیر و سلوک: برخلاف برخی صوفیه، بحرالعلوم رعایت آداب و کسب شرایط سیر و سلوک را در چارچوب شرع یعنی آیات و روایات می‌بیند.<ref>خاکپور و حمزئیان، «بررسی تطبیقی سیر و سلوک از منظر عزیزالدین محمد نسفی و علامه بحرالعلوم»، ص۷۰</ref>

* جامع ولی مختصر: سید محمدحسین تهرانی کتاب را جامع، مفید، روان و مختصر می‌داند.<ref>بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، مقدمه، ص۱۷.</ref> [[سید علی قاضی طباطبایی]] (درگذشت ۱۳۶۶ق) عارف شیعه نیز کتاب را پرمطلب و خالی از مطالب اضافه معرفی می‌کند.<ref>بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، مقدمه، ص۱۷.</ref>

به گفته برخی، سید علی قاضی طباطبایی توجه بسیاری به این اثر داشته است او اجازه به جا آوردن اوراد و اذکار اشاره شده در این کتاب را به دیگران نمی‌داد.<ref>بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، مقدمه، ص۱۷.</ref>

کتاب در دو بخش تنظیم شده است. بخش اول چهار فصل دارد و در آن حقیقت سلوک، منازل عالم خلوص و عوالم قبل و بعد از آن مطرح شده است. در بخش دوم کتاب نیز چگونگی سلوک به سوی خداوند به دو صورت اجمالی و تفصیلی ارائه شده است.<ref>بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، مقدمه، ص۷-۵.</ref>  

بنا به آنچه در رساله سیر و سلوک بحرالعلوم آمده، برای سير و سلوک، چهار عالم یا منزلگاه وجود دارد که عبارت‌اند از: اسلام‌، ايمان‌، هجرت‌ و جهاد. و براى هر يك از اين عوالم چهارگانه، سه مرحله وجود دارد. سالک پس از طی کردن این مراحل دوازده‌گانه وارد عالم خلوص مى‌گردد. مراحل دوازده‌گانه شامل اسلام اصغر، ایمان اصغر، اسلام اکبر، ایمان اکبر، هجرت صغری، هجرت کبری، جهاد اکبر، پیروزی بر لشکر [[شیطان]]، اسلام اعظم، ایمان اعظم، هجرت عظمی، جهاد اعظم و عالم خلوص است.<ref>مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۱۳۵-۱۳۴؛ بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، ص۱۱۰-۸۱.</ref>

روش سیر و سلوک از دیدگاه بحرالعلوم، شناخت اصول و فروع دین از منابع معتبر و پس از آن عمل به ۲۵ دستورالعمل است.<ref> مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۱۳۵.</ref>این دستورات عبارت است از:

ترک عادت‌ها، رسم‌ها و امور رایجی که برای سلوک مانع ایجاد می‌کند (توبه)، عزم، رفق و مدارا، وفا، ثبات و دوام، [[مراقبه |مراقبه]]، [[محاسبه |محاسبه]]، مؤاخذه، مسارعت، ارادت، ادب نگاهداشتن نسبت به خداوند، رسول خدا(ص) و جانشینان او، نیت، صمت (سکوت) و اقسام آن، جوع و کم‌خوری، خلوت، شب‌زنده‌داری، دوام طهارت، تلاش فراوان در تضرّع و خاکساری در درگاه خداوند، دوری از خواسته‌های بدن و نفس به قدر توان، کتمان سِرّ، شیخ و استاد، وِرد، نفی خواطر، فکر و ذکر.<ref>خاکپور و حمزئیان، «بررسی تطبیقی سیر و سلوک از منظر عزیزالدین محمد نسفی و علامه بحرالعلوم»، ص۷۰؛ بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۲ق، ص۲۰۲-۱۳۵.</ref>

این اثر با تصحیح و مقدمه سید محمدحسین حسینی تهرانی، در سال ۱۳۸۰ش و در انتشارات انوار ملکوت، به چاپ رسیده است. همچنین انتشارات نهضت زنان مسلمان آن را به کوشش [[رضا استادی]] تحت عنوان دو رساله در سیر و سلوک، به همراه رساله حسین قونوی، در سال ۱۳۶۰ش منتشر کرده است.<ref>استادی، دو رساله در سیر و سلوک، ۱۳۶۰ش، شناسنامه کتاب.</ref>[[حسن مصطفوی|حسن مصطفوی]] نیز با شرح و مقدمه آن را در سال ۱۳۶۷ش و در انتشارات امیرکبیر به چاپ رسانیده است.<ref>مصطفوی، شرح الرسالة فی السیر و السلوک، ۱۳۶۷ش، شناسنامه کتاب.</ref>

* خاکپور، رودابه و عظیم حمزئیان، «[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1716796 بررسی تطبیقی سیر و سلوک از منظر عزیزالدین محمد نسفی و علامه بحرالعلوم]»، در مجله عرفانیات در ادب فارسی، شماره ۴۰، پاییز ۱۳۹۸ش.