امام مهدی عجل الله تعالی فرجه: تفاوت میان نسخه‌ها

[[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]] شخصی با نام مهدی را منجی آخرالزمان دانسته و او را از نسل [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] تلقی نموده‌اند، ولی بسیاری از آنها معتقدند که او در آینده متولد خواهد شد. در این میان برخی از علمای اهل‌سنت همچون سبط بن جوزی و ابن‌طلحه شافعی، همانند شیعیان معتقدند که [[مهدی|مهدی موعود]] همان فرزند [[امام حسن عسکری علیه‌السلام|امام حسن عسکری(ع)]] است.<br>

درباره سال ولادت امام دوازدهم شیعیان اختلافاتی وجود دارد؛ بخشی از منابع کهن به تاریخ تولد او نپرداخته و آن را مخفی دانسته‌اند،<ref>مقدسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، ۱۳۹۱ش، ص۵۵۵؛ اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳۶۱ش، ص۱۰۳؛ نوبختی، فرق الشیعه، ۱۳۵۵ق، ص۱۰۸-۱۱۲؛ ابن‌خشاب، تاریخ موالید الائمه و وفیاتهم، ۱۴۰۶ق، ص۲۰۰-۲۰۱.</ref> اما روایات بسیاری از [[شیعه]] و برخی از [[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]]، سال ولادت امام دوازدهم شیعیان را ۲۵۵ق<ref>سلیمیان، درسنامه مهدویت، ۱۳۸۹ش، ص۱۹۲؛ طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۳۱؛ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۳۹.</ref> یا ۲۵۶ق<ref>مقدسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، ۱۳۹۱ش، ص۵۵۵-۵۶۹؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۲۹، ح۵ و ص۵۱۴، ح۱؛ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۳۰-۴۳۲.</ref> دانسته‌اند. این ابهام درباره ماه تولد نیز وجود دارد، اما نظر مشهور [[شعبان|ماه شعبان]] است و بسیاری از منابع کهن شیعه نیز همین ماه را بیان کرده‌اند.<ref>مقدسی، بازپژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، ۱۳۹۱ش، ص۵۹۳؛ رجوع کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۱۴؛ مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۲۶ق، ص۲۵۸؛ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۲۴، ۴۳۰ و ۴۳۲؛ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۳۹؛ طبری، دلائل الامامه، ۱۴۱۳ق، ص۵۰۱؛ طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۳۹؛ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۶۸ش، ص۲۶۶.</ref> در عین حال برخی از منابع شیعه و سنی، ماه‌های دیگری از جمله رمضان،<ref>صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۷۴؛ طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۳۸؛ ابن‌طلحه شافعی، مطالب السؤول، ۱۴۱۹ق، باب ۱۲، به نقل از اربلی، کشف الغمه، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۴۳۷.</ref> ربیع‌الاول یا ربیع‌الثانی را ماه تولد امام زمان دانسته‌اند.<ref>ابن‌خلکان، وفیات الاعیان، الشریف الرضی، ج۴، ص۱۷۶.</ref>

بنابر منابع تاریخی، [[امام هادی علیه‌السلام|امام هادی(ع)]] و امام عسکری(ع) سال‌ها پیش از تولد امام زمان(عج)، به سامرا، مرکز [[بنی‌عباس|خلافت عباسی]] خوانده شدند<ref>محلاتی، مأثر الکبراء فی تاریخ سامرا، ج۱، ص۳۱؛ موسوعة العتبات، ج۱۲، ص۸۰.</ref> و تا پایان عمر در همان‌جا سکونت داشتند.<ref>جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۵۳۷-۵۳۸؛ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۳۶؛ ابن‌خلکان، وفیات الاعیان، ج۲، الشریف الرضی، ص۹۴-۹۵؛ یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۴، ص۱۳۴؛ ابن‌طولون، الائمه الاثنی عشر، الشریف الرضی، ص۱۱۳.</ref>  

به گفته [[شیخ مفید]]، امام عسکری(ع) به دلیل شرایط دشوار آن زمان و جستجوی شدید خلیفه عباسی، و به سبب آنکه مشهور شده بود شیعیان منتظر آمدن مهدی(عج) هستند، ولادت فرزندش را مخفی نگه داشت.<ref>جعفریان، حیات سیاسی و فکری امامان شیعه(ع)، ۱۳۸۱ش، ص۵۶۷؛ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۳۶.</ref> بنابر روایاتی که شیخ طوسی و شیخ مفید نقل کرده‌اند، [[حکیمه دختر امام جواد(ع)]] و دو تن از کنیزان امام حسن عسکری، شاهد ولادت امام زمان بوده‌اند.<ref>طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۴۴، ح۲۱۱؛ صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۳۰، ح۵؛ راوندی، الخرائج و الجرائح، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۷۵، ح۲.</ref> بنابر گفته شیخ مفید، برخی از شیعیان خاص و مورد اعتماد امام حسن عسکری(ع) نیز امام زمان(عج) را در کودکی دیده‌اند؛ از جمله [[عثمان بن سعید عمری|عثمان بن سعید]] و پسرش [[محمد بن عثمان عمری|محمد بن عثمان]].<ref>مفید، الفصول العشرة، (کتابخانه اهل بیت، ص۸۰.</ref>  

برخی روایات، شهر [[کوفه]] را مرکز حکومت،<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۳، ص۱۱.</ref> [[مسجد کوفه]] را محل قضاوت،<ref>بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۳، ص۱۱.</ref> و [[مسجد سهله]] را محل زندگی<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۴۹۵؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۳۱۸؛ ابن‌مشهدی، المزار الکبیر، ۱۴۱۹ق، ص۱۳۴؛ مفید، الارشاد، قم، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۸۰.</ref> و تقسیم [[بیت المال]]<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۳، ص۱۱.</ref> پس از قیام ذکر کرده‌اند.

* [[مسجد سهله]]: مقامی در این مسجد، منسوب به امام زمان(عج) است که در قسمت میانی مسجد و در بین مقام امام سجاد(ع) و مقام حضرت یونس قرار دارد. برخی روایات محل زندگی امام زمان(ع) را پس از ظهور، این مکان معرفی کرده‌اند.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۴۹۵؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۳۱۸؛ ابن‌مشهدی، المزار الکبیر، ۱۴۱۹ق، ص۱۳۴؛ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۸۰.</ref>  

امامت حضرت مهدی(عج) پس از وفات پدرش [[امام حسن عسکری علیه‌السلام|امام عسکری(ع)]] در سال [[سال ۲۶۰ هجری قمری|۲۶۰ هجری]] آغاز شد<ref>شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۳۹.</ref> و تا پس از [[ظهور امام زمان|ظهور]] او در [[آخرالزمان]] ادامه خواهد داشت.{{مدرک}}

به‌گفته [[شیخ مفید]] (متوفای ۴۱۳ق) در کتاب [[الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد (کتاب)|الارشاد]]،<ref>شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۴۰.</ref> و [[فضل بن حسن طبرسی|طبرسی]] (متوفای ۵۴۸ق) در کتاب [[اعلام الوری باعلام الهدی (کتاب)|إعلام الوری]]<ref>طبرسی، إعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۵۹.</ref> غیبت صغری با تولد امام زمان در [[سال ۲۵۵ هجری قمری]] شروع شده و بر این اساس مدت آن ۷۴ سال بوده است، اما سید محمد صدر در [[موسوعة الامام المهدی (کتاب)|کتاب تاریخ الغیبة الصغری]]، آغاز غیبت را از وفات امام حسن عسکری در [[سال ۲۶۰ هجری قمری|سال ۲۶۰ قمری]] خوانده که در این صورت طول آن ۶۹ سال می‌شود.<ref>صدر، تاریخ الغیبة الصغری، ۱۳۹۲ق، ص۳۴۱.</ref>

دوره غیبت کبری از [[سال ۳۲۹ هجری قمری|سال ۳۲۹ق]] آغاز شد.<ref>حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم(عج)، ۱۳۸۵ش، ص۱۹ و ۲۴؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۵۷۹.</ref> آخرین [[نیابت خاصه|نائب خاص]] امام مهدی(ع) در دوره غیبت صغری، [[علی بن محمد سمری]] بود که در پانزدهم [[شعبان]] ۳۲۹ق درگذشت، <ref>صدوق، کمال‌الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۵۰۳.

طبرسی، إعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۶۰.</ref>در حالی که شش روز قبل از درگذشت او، [[توقیع|توقیعی]] از سوی امام خطاب به وی صادر شد که در آن ضمن اعلام روزِ درگذشت علی بن محمد سمری به او، از انتخاب جانشین منع شده بود؛ چرا که -بنابر آنچه در توقیع آمده- [[غیبت کبرا|غیبت دوم]]{{یادداشت| به گفته علی اکبر غفاری مصحح  کتاب در برخی از نسخه‌های کمال الدین تعبیر امام زمان(ع) در این توقیع «الغیبة التامة» است. کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۵۱۶.}} آغاز شده و تا زمانی که خداوند اجازه ندهد ظهوری نخواهد بود.<ref>صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲،  پاورقی ص۵۱۶؛ اربلی، کشف الغمه، ج۲، ۱۳۸۱ق، ص۵۳۰؛ طبرسی، الإحتجاج، ج۲، ص۴۷۸.</ref> اکثر منابع شیعه سال وفات [[علی بن محمد سمری|نایب چهارم]] را سال ۳۲۹ق می‌دانند، ولی [[شیخ صدوق]] و [[فضل بن حسن طبرسی]] آن را در سال ۳۱۸ق ثبت کرده‌اند.<ref>صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۵۰۳، روایة ۳۲. طبرسی، إعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۶۰.</ref>

*ملاقات پیش از [[غیبت کبرا|غیبت کبری]]: بنابر گزارش‌های تاریخی و روایی، در طول ۶۹ سال [[غیبت صغرا|غیبت صغری]]، علاوه بر [[نواب اربعه|چهار نائب خاص]]، افراد متعددی امام دوازدهم شیعیان را زیارت کرده‌اند؛ از جمله [[ابراهیم بن ادریس]]،<ref>کلینی، کافی، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۳۳۱؛ طوسی، کتاب الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۶۸؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۵، ص۲۹.</ref> [[ابراهیم بن عبده نیشابوری]] و خادم او،<ref>شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۵۲؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی (عج)، ۱۳۹۳ش، ج۵، ص۲۹.</ref> ابوالادیان، خادم امام حسن عسکری(ع)،<ref>صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۷۵؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۵، ص۳۰.</ref> [[ابو سعید غانم هندی|ابوسعید غانم هندی]]،<ref>کلینی، کافی، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۵۱۵؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۵، ص۳۳.</ref> و [[ابوعبدالله بن صالح]]<ref>شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۵۲؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۵، ص۳۷.</ref> و ده‌ها نفر دیگر.<ref>رجوع کنید به: محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۵، ص۲۹-۹۷.</ref>  

از سوی دیگر در برخی احادیث، دعاها و اعمالی برای دیدار با امام زمان(عج) توصیه شده است،<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۵، ص۱۸۰ و ۱۸۱. رجوع کنید به: طبرسی، مکارم الاخلاق، ج۲، ص۳۵، ح۷۶.</ref> و دست‌کم دو حدیث معتبر، دسترسی و دیدار با امام را برای پیروان ویژه او، امری ممکن دانسته است.<ref group="یادداشت">از امام صادق(ع) نقل شده است:{{عربی| لِلْقَائِمِ غَیبَتَانِ إِحْدَاهُمَا قَصِیرَةٌ وَ الْأُخْرَی طَوِیلَةٌ الْغَیبَةُ الْأُولَی لایعْلَمُ بِمَکَانِهِ فِیهَا إِلَّا خَاصَّةُ شِیعَتِهِ وَ الْأُخْرَی لایعْلَمُ بِمَکَانِهِ فِیهَا إِلَّا خَاصَّةُ مَوَالِیهِ. (کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۴۰.)|ترجمه=برای قائم دو غیبت است: یکی کوتاه است و دیگری طولانی. در غیبت اول جز شیعیان خاص او کسی از جای او با خبر نیست و در غیبت دیگر جز دوستان خاص او کسی از جای او با خبر نیست.}} همچنین در روایت دیگری از [[امام صادق(ع)]] آمده است:{{عربی|إِنَّ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ غَیبَتَینِ إِحْدَاهُمَا تَطُولُ حَتَّی یقُولَ بَعْضُهُمْ مَاتَ وَ یقُولَ بَعْضُهُمْ قُتِلَ وَ یقُولَ بَعْضُهُمْ ذَهَبَ حَتَّی لایبْقَی عَلَی أَمْرِهِ مِنْ أَصْحَابِهِ إِلَّا نَفَرٌ یسِیرٌ لایطَّلِعُ عَلَی مَوْضِعِهِ أَحَدٌ مِنْ وُلْدِهِ وَ لاغَیرِهِ إِلَّا الْمَوْلَی الَّذِی یلِی أَمْرَهُ (طوسی، کتاب الغیبة، ۱۴۱۱ق، ص۱۶۱.) |ترجمه=برای صاحب این امر، دو غیبت است که یکی از آن‌ها، به اندازه‌ای طولانی می‌شود که برخی از مردم گویند: از دنیا رفته است، برخی گویند: کشته شده و برخی گویند: رفته است. جز اندکی از یاران او، بر باور خود استوار نماند. کسی از فرزندانش و غیر آنان از اقامتگاه او آگاه نمی‌شود، جز کسی که متصدی امور او است.}}</ref> عالمان بزرگ شیعه مانند [[شیخ صدوق]]، [[شیخ مفید]] و [[شیخ طوسی]] در کتاب‌های خود فصلی را برای نام بردن از دیدارکنندگان با امام دوازدهم گشوده و به ممکن بودن آن تصریح کرده‌اند.<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۵، ص۱۸۰.</ref>

بر اساس آموزه‌های شیعه، حضرت مهدی(ع) پس از غیبتی طولانی در [[آخرالزمان]] با همراهی یارانش قیام می‌کند و با برپایی حکومتی جهانی، عدالت و صلح را در جهان برقرار می‌سازد.<ref>سلیمیان، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۱۸۴ و ۱۹۹- ۲۰۲.</ref> در منابع اسلامی [[علائم ظهور|نشانه‌هایی]] برای ظهور امام زمان ذکر شده است از جمله [[خروج سفیانی]]، [[صیحه آسمانی]]، [[قتل نفس زکیه]].<ref>صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۶۵۰.</ref>

بنابر روایات شیعه، جهان در آستانه ظهور دارای سه ویژگی عمده است: ظلم و ستم فراگیر و فتنه‌ای که بر هر خانه‌ای وارد می‌شود،<ref>سید بن طاووس، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، ج۱، ص۱۷۷.</ref> وجود دشمنانی مانند [[خروج سفیانی|سفیانی]] و [[ناصبی|نواصب]] و دیگرانی که در [[عراق]] و دیگر سرزمین‌های اسلامی مشغول فعالیت علیه شیعه هستند و سپس [[سوریه]] را تصرف می‌کنند،<ref>علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۱۸۶.</ref> و در نهایت یاران امام زمان که در سرزمین‌های اسلامی یاد و نام امام دوازدهم را در عالم پراکنده می‌کنند.<ref>صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۳۱۹-۳۲۰، باب ۳۱، ح۲.</ref>

بر اساس روایات، امام مهدی(ع) قیام خود را از [[مسجد الحرام]] در [[مکه]] آغاز می‌کند و به همراه [[اصحاب امام مهدی عجل الله فرجه الشریف|یارانش]] به سمت [[کوفه]] حرکت می‌کند و این شهر را به‌عنوان مرکز حکومت خود برمی‌گزیند.<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۸، ص۲۰۱؛ صدر، تاریخ مابعد الظهور، ج۳، ص۲۱۲-۲۲۴.</ref>

* دعای اللهم عرفنی نفسک (دعا در غیبت امام زمان)<ref>مفاتیح الجنان، ۱۳۹۰ش، دعا در غیبت امام زمان علیه‌السلام، ص۹۸۰.</ref>

* دعای اللهم ادفع عن ولیک (دعا برای امام عصر)<ref>مفاتیح الجنان، ۱۳۹۰ش، دعای برای امام عصر علیه السلام، ص۸۸۳.</ref>

از سوی دیگر، برخی از علمای اهل سنت، مهدی موعود در [[اسلام]] را همان امام دوازدهم شیعیان دانسته‌اند؛ [[سبط بن جوزی]]، از علمای قرن هفتم قمری، در کتاب [[تذکرة الخواص من الامة فی ذکر خصائص الائمة (کتاب)|تذکرة الخواص]] پس از معرفی فرزند [[امام حسن عسکری علیه‌السلام|امام حسن عسکری(ع)]] گفته است: «وهو الخلف الحجة صاحب الزمان القائم و المنتظَر؛ او همان صاحب الزمان و قائم است که [مسلمانان] در انتظار آمدنش هستند».<ref>سبط بن جوزی، تذکرة الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۳۲۵.</ref> ابن‌طلحه شافعی، از علمای قرن هفتم قمری، نیز در کتاب مطالب السؤول، مهدی منتظر را همان فرزند امام حسن عسکری(ع) دانسته و روایات [[ظهور امام زمان|ظهور]] او در آخرالزمان را نقل کرده است.<ref>ابن‌طلحه شافعی، مطالب السؤول، ۱۴۱۹ق، ص۳۱۱ به بعد.</ref>

در برخی نقل‌های روایی، [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر اسلام(ص)]]، امام مهدی را از نظر خصوصیات جسمی، شبیه‌ترین فرد به خود توصیف کرده<ref>صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۲۸۶، ح۱؛ شافعی، عقدالدرر، ص۴۵و۵۵.</ref> و چنین توصیفی در حدیثی از [[امام حسن عسکری علیه‌السلام|امام حسن عسکری(ع)]] نیز وجود دارد.<ref>صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۴۰۹، ح۷.</ref> در روایتی از امام علی(ع)، امام مهدی در هنگام قیام خود بین سی تا چهل سال دارد.<ref>شوشتری، احقاق الحق، ۱۳۷۷ق، ج۱۹، ص۶۵۴.</ref> [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] نیز او را در چهره جوانی کامل و معتدل توصیف کرده است که به‌باور [[محمدباقر مجلسی|علامه مجلسی]]، چنین توصیفی به‌معنای آن است که امام زمان در میانه یا اواخر جوانی است.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲،  ص۲۸۷.</ref>

بر اساس روایتی از [[امام حسین علیه‌السلام|امام حسین(ع)]]، امام زمان را باید از روی آرامش و وقاری که دارد و همچنین دانش او به حلال و حرام و نیازمندی مردم به او و بی‌نیازی او از مردم شناخت.<ref>کامل سلیمان، یوم الخلاص، ۱۹۹۱م، ص۵۲.</ref> در نقلی از [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] گفته شده است که امام مهدی فردی در نهایت [[زهد]] است که پوشاک زمخت و خشن می‌پوشد، نان جو می‌خورد،<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۱، ص۱۵۹، و ج۴۷، ص۵۵.</ref> بر کارگزاران دولت خود سختگیر، با مردم بسیار بخشنده، و با مستمندان مهربان است.<ref>معجم أحادیث امام مهدی، مؤسسه معارف الاسلامی، ج۱، ص۲۴۲، ح ۱۵۲.</ref>

* اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفة الائمه، تبریز، مکتبة بنی هاشمی، چاپ اول، ۱۳۸۱ق.

* جمعی از نویسندگان مجله حوزه، چشم به راه مهدی، قم، دفتر تبليغات اسلامی حوزه، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.

* سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(ع)، دوم، ۱۳۸۸.

* شیخ مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، به‌کوشش مؤسسه آل البیت، قم، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، ۱۳۷۲ش/۱۴۱۳ق.

* صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، تحقیق مهدی لاجوردی زاده، تهران، نشر جهان، بی‌تا.