ولایت امام علی(ع): تفاوت میان نسخه‌ها

'''ولایت امام علی(ع)''' به معنای امامت [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] یا یکی از مراتب و شئون [[امامت]] او است. بیشتر محققان و نویسندگان [[ولایت]] و امامت را به یک معنا به کار برده‌اند؛ اما برخی همچون [[مرتضی مطهری]] آن را یکی از مراتب امامت و بالاترین آن دانسته‌اند.

ولایت امیرالمؤمنین به صراحت در [[قرآن]] بیان نشده است؛ اما در منابع روایی و تفسیری، [[آیه|آیات]] فراوانی به آن تفسیر شده است. در [[حدیث|احادیث]] از اهمیت و جایگاه بلند ولایت امام علی و آثار آن سخن گفته شده است. از جمله ولایت علی(ع) یکی از [[ارکان اسلام]]، کامل کننده دین و همان ولایت الهی و رسولش معرفی شده است. برخی آثار ولایت امام علی(ع) در روایات عبارتند از: موجب دخول در [[بهشت]]، ایمنی از آتش [[جهنم]]، جواز عبور از [[پل صراط]] و موجب رستگاری و آمرزش.  

در بعضی از روایات ولایت امام علی(ع) شرط قبولی [[ایمان]] و اعمال دانسته شده است؛ البته در اینکه ولایت شرط قبولی اعمال است یا شرط صحت، میان علمای شیعه اختلاف نظر وجود دارد. بر شرط صحت بودن ولایت ادعای [[اجماع]] شده است. 

[[آیه ولایت]]، [[آیه تبلیغ]] و [[آیه اکمال]] و [[حدیث غدیر]] و [[حدیث ولایت]] بر ولایت امیرالمؤمنین دلالت دارند و براساس آنها امام علی(ع)‌ ولیّ و صاحب اختیار مؤمنان است.

ولایت امام علی(ع) از مباحثی است که در [[تفسیر|تفاسیر]] و [[حدیث|روایات]] فراوان از آن بحث شده است. هرچند ولایت امام علی(ع) به صراحت در [[قرآن]] ذکر نشده است؛ اما [[آیه|آیات]] متعددی به آن تفسیر شده است.<ref>برای نمونه نگاه کنید به کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۱۲-۴۳۶؛ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ۲۰۰، ۲۷۱، ۳۸۳، ج۲، ص۳۵، ۴۷، ۷۷، ۱۰۵، ۱۲۶، ۱۹۸، ۲۵۵، ۳۸۹ و ۳۹۰؛ فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ۱۴۱۰ق، ص۶۶، ۹۱، ۱۰۶، ۱۰۷، ۱۷۸؛ عیاشی، تفسیر العیاشی، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۰۲، ۲۵۵، ۲۸۵، ۳۸۴ </ref> از جمله ریسمان الهی در [[آیه اعتصام|آیه ۱۰۳ سوره آل عمران]] «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا»<ref>فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ۱۴۱۰ق، ص۹۱.</ref> و صراط مستقیم در آیه ۵۳ سوره انعام<ref>عیاشی، تفسیر العیاشی، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۳۸۴.</ref> و آیه ۴۳ سوره زخرف<ref>قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۲۸۶.</ref> به ولایت علی تفسیر شده است. همچنین در روایات، امانتی که در [[آیه امانت]] از خودداری آسمان، زمین و کوه‌ها از پذیرش آن سخن گفته شده، به ولایت امام علی(ع) تفسیر شده است.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۱۲.</ref>

به گفته [[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]]، حق مطلب این است که ولایت به معنای نصرت و یاری نیست؛ بلکه به معنای سرپرستی و مالکیت تدبیر است. این معنا، معنایی عمومی است و در تمامی مشتقات آن جریان دارد.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۳، ص۳۱۷.</ref> از نظر وی ولایت عبارت است از یک نوع قرب و نزدیکی که موجب نوع خاصی از حق تصرف و مالکیت تدبیر می‌شود.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۱۲.</ref> [[عبدالله جوادی آملی|آیت الله جوادی آملی]]، معنای اصلی ولایت را قرب و نزدیکی و لازمه آن را تصدی و سرپرستی امور یا نصرت و محبت دانسته است.<ref>جوادی آملی، ولایت در قرآن، ۱۳۷۹ش، ص۲۰.</ref> از نظر [[فخرالدین طریحی|فَخْرُالدّین طُریحی]]، صاحب [[مجمع البحرین و مطلع النیرین (کتاب)|مجمع البحرین]]، وَلایت به تدبیر و قدرت و فعل اشاره دارد و به معنای محبت اهل بیت و پیروانشان، امتثال اوامر و نواهی آنان و تأسی به آنها در رفتار و اخلاق است.<ref>طریحی، مجمع البحرین، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۴۶۲و۴۶۳، ذیل واژه ولا.</ref>

واژه ولایت در لغت گاه به فتح واو (وَلایت) و گاه با کسر واو (وِلایت) اسعتمال شده است. گروهی از لغویون وَلایت را در مورد پیوندهایی مانند خویشاوندی، محبت،‌ وراثت و نصرت و یاری کردن به کار برده و وِلایت را به سرپرستی و زمامداری امور معنا کرده‌اند.<ref>نگاه کنید به ازهری، تهذیب اللغة، دار احیاء‌التراث العربی، ج۱۵، ص۳۲۳؛ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۸۸۵؛ ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱۵، ص۴۰۷؛ طریحی، مجمع البحرین، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۴۵۵، ذیل واژه ولا.</ref> از نظر سیبویه، دانشمند معروف [[علم نحو]] در قرن دوم قمری، هر دو واژه به معنای زمامداری و تدبیر امور است.<ref>نگاه کنید به ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱۵، ص۴۰۷.</ref> عده‌ای نیز هر دو را به معنای نصرت و یاری دانسته‌اند.<ref>نگاه کنید به ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱۵، ص۴۰۷؛ جوهری، الصحاح، ۱۴۱۰ق، ج۶، ص۲۵۳۰؛ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ۱۳۶۸ش، ج۱۳، ص۲۰۳ و۲۰۴.</ref>

برخی از علما ولایت و امامت را به یک معنا دانسته‌اند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۹، ص۴۳؛ جمعی از نویسندگان، امامت پژوهی، ‌۱۳۸۱ش، ص۴۸.</ref> [[شیخ مفید]] نیز مولا و ولیّ در [[حدیث غدیر]] را به امام معنا کرده است.<ref>شیخ مفید، رسالة فی معنی المولی، نسخه خطی، به نقل از: جمعی از نویسندگان، امامت پژوهی، ‌۱۳۸۱ش، ص۴۸.</ref> بسیاری از محققان و نویسندگان معاصر<ref>برای نمونه نگاه کنید به سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۸، ص۱۲۸، ۱۴۸؛ حسینی تهرانی، امام شناسی، ۱۴۲۶ق، ج۲،‌ ص۲۰۶ و ج۵، ص۲۰۰ و ج۷، ص۲۷۸؛ جمعی از دانشمندان، امامت و ولایت در قرآن، ۱۳۹۷ش، ص۱۳، ۴۹، ۹۲و۹۳، ۱۶۱، ۱۸۷.</ref> همچون [[سید مرتضی عسکری|علامه عسکری]] در کتاب «ولایت علی در قرآن کریم و سنت پیامبر(ص)»{{یادداشت|این کتاب در پاسخ به اینکه چرا نام و امامت علی(ع)‌در قرآن نیست،‌ نگارش شده است.(عسکری، ولایت علی در قرآن کریم و سنت پیامبر(ص)، ۱۳۸۹ش، ص۱۳-۱۸ و۳۳و۳۴.)}} و [[ناصر مکارم شیرازی|آیت الله مکارم شیرازی]]، در کتاب «آیات ولایت در قرآن»،{{یادداشت|این کتاب دارای سه فصل با این عناوین است: آیات خلافت و زعامت مسلمین، آیات فضائل اهل بیت(ع) و آیات فضائل مخصوص حضرت علی(ع).(مکارم شیرازی، آیات ولایت در قرآن، ۱۳۸۶ش، ص۱۹) در فصل اول، آیات دلالت کننده بر خلافت و جانشینی (امامت) امام علی(ع) مطرح و بررسی شده‌اند.(برای نمونه نگاه کنید به مکارم شیرازی، آیات ولایت در قرآن، ۱۳۸۶ش، ص۲۵، ۳۰، ۲۸۱ و ۲۹۹.)}} نیز ولایت و امامت را به یک معنا استعمال کرده‌اند و میان آنها فرقی نگذاشته‌اند؛ اما [[مرتضی مطهری]]،<ref>مطهری، امامت و رهبری، ۱۳۸۰ش، ص۵۵.</ref> ولایت را بالاترین مرتبه و درجه امامت و برخی<ref>جمعی از نویسندگان، امامت پژوهی، ‌۱۳۸۱ش، ص۱۷۷.</ref> آن را مهم‌ترین بُعد [[نبوت]] و امامت دانسته‌اند.

==آثار در روایات==

در روایات آثاری برای ولایت امام علی(ع)‌ ذکر شده است که برخی از آنها عبارتند از:

* '''موجب داخل شدن در [[بهشت]]'''.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۳۷، ح۷؛ طبری آملی، بشارة المصطفى لشيعة المرتضى، ۱۳۸۳ق، ص۱۹۱.</ref> در روایتی از [[پیامبر اسلام(ص)]] نقل شده که هر کس می‌خواهد زندگی و مرگش همچون من باشد و در بهشتی که خداوند وعده داده، ساکن شود، علی بن ابی‌طالب را ولی خود قرار دهد.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۰۹؛ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۵۷۸.</ref>

* '''ایمنی از آتش جهنم و عذاب الهی''': <ref>برای نمونه نگاه کنید به طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۲۹۵؛ طبری آملی، بشارة المصطفى لشيعة المرتضى، ۱۳۸۳ق، ص۱۸۷؛ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۱۶۸-۱۷۳.</ref> در [[حدیث قدسی]] معروف، ولایت امیرالمؤمنین قلعه امن الهی و موجب ایمنی از آتش جهنم معرفی شده است که هر کس وارد آن شود،‌ از عذاب [[جهنم]] در امان خواهد ماند: «وَلَایَةُ عَلِیِّ بْنِ‏ أَبِی‏ طَالِبٍ‏ حِصْنِی‏ فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ نَارِی؛ ولایت علی بن ابی‌طالب قلعه من است. هر کس وارد این قلعه شد، از آتش من در امان است».<ref> صدوق، الأمالی، ۱۳۷۶ش، ص۲۳۵، ح۹؛ حسکانی، شواهدالتنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۷۰.</ref>  

* '''جواز عبور از صراط''':<ref>نگاه کنید به حسکانی، شواهدالتنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۱۶۲؛ خوارزمی، المناقب، ۱۴۱۱ق، ص۷۲.</ref> در حدیثی از پیامبر(ص) آمده است: «إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ وَ نُصِبَ الصِّرَاطُ عَلَی ظَهْرَانَی جَهَنَّمَ فَلَا یَجُوزُهَا وَ یَقْطَعُهَا إِلَّا مَنْ کَانَ مَعَهُ جَوَازٌ بِوَلَایَةِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع؛ هنگامی که قیامت برپا شود و پل صراط بر جهنم نصب شود، کسی از آن نمی‌گذرد و آن را پشت سر نمی‌گذارد مگر آن جواز ولایت علی بن ابی‌طالب(ع) را همراه داشته باشد».<ref>طبری آملی، بشارة المصطفى لشيعة المرتضى، ۱۳۸۳ق، ص۲۰۰.</ref>

در حدیثی از [[امام محمد باقر علیه‌السلام|امام باقر(ع)]] بدون تصریح به ولایت امام علی(ع)، ولایت ولی الله شرط قبولی اعمال و ایمان ذکر شده است: «... أَمَا لَوْ أَنَّ رَجُلًا قَامَ لَيْلَهُ وَ صَامَ نَهَارَهُ وَ تَصَدَّقَ بِجَمِيعِ مَالِهِ وَ حَجَّ جَمِيعَ دَهْرِهِ وَ لَمْ يَعْرِفْ وَلَايَةَ وَلِيِّ اللَّهِ فَيُوَالِيَهُ وَ يَكُونَ جَمِيعُ أَعْمَالِهِ بِدَلَالَتِهِ إِلَيْهِ، مَا كَانَ لَهُ عَلَى اللَّهِ حَقٌّ فِي ثَوَابِهِ، وَ لَا كَانَ مِنْ أَهْلِ الْإِيمَان‏؛ همانا اگر مردی شب‌ها را به عبادت بپا خیزد و روزها را روزه بدارد، همه اموالش را صدقه دهد، تمام دوران عمرش را حج گذارد، اما ولایت ولی خدا را نشناسد تا از او پیروی کند و اعمالش را با راهنمایی او باشد، برای او ثوابی از سوی خداوند متعال نخواهد بود و او از اهل ایمان نیست».<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۹، ح۵.</ref> [[محمدباقر مجلسی|علامه مجلسی]] این حدیث را [[حدیث صحیح|صحیح]] دانسته<ref>مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۷، ص۱۰۲.</ref> و در توضیح اینکه چرا چنین کسی ثوابی ندارد گفته است، زیرا چنین کسی مؤمن شمرده نمی‌شود و براساس [[آیه|آیات]] تنها به مؤمنان وعده [[ثواب]] داده شده است.<ref>مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۷، ص۱۰۸.</ref>

[[آیه ولایت]]، بر ولایت امیرالمؤمنین(ع) به معنای سرپرستی و اختیارداری امور دلالت دارد؛<ref>مکارم شیرازی، آیات ولایت در قرآن، ۱۳۸۶ش، ص۷۵ و۸۰؛ فاریاب، معنا و چیستی امامت در قرآن، سنت و آثار متکلمان، ۱۳۹۱ش، ص۱۶۱.</ref> زیرا [[تفسیر|مفسران]] شیعه و سنی، [[شأن نزول]] آيه را [[خاتم‌بخشی|خاتم‌بخشی امام علی(ع)]] دانسته‌اند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۸؛ ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۱۲۶؛ سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۲۹۳ و۲۹۴؛ حسکانی، شواهدالتنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۰۹-۲۳۹.</ref> براساس این آیه، تنها خدا و رسول خدا و امام علی(ع) ولی و سرپرست مؤمنان هستند.<ref>مکارم شیرازی، آیات ولایت در قرآن، ۱۳۸۶ش، ص۱.</ref>  

این آیه از جمله آیاتی است که برای اثبات امامت امام علی(ع) نیز مورد استناد قرار گرفته است.<ref>برای نمونه نگاه کنید به سید مرتضی، الذخیره فی علم الکلام، ۱۴۱۱ق، ص۴۳۸؛ طوسی، تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۲۲۵؛ محقق حلی، المسلک فی اصول الدین، ۱۴۱۴ق، ص۲۴۸؛ فاضل مقداد، ارشاد الطالبین، ۱۴۰۵ق، ص۳۴۱ و۳۴۲.</ref>  

[[آیه تبلیغ]] نیز براساس روایات، درباره ولایت امام علی(ع) نازل شده است.<ref>نگاه کنید به عیاشی، تفسیر العیاشی، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۳۳۲؛ فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ۱۴۱۰ق، ص۱۳۰.</ref>

در [[حدیث ولایت]] «هُوَ وَلِیُّ کُلِّ مُؤْمِنٍ بَعْدی؛ او [علی] ولیّ هر مؤمنی پس از من است» حضرت علی(ع) صاحب ولایت و ولیّ مؤمنان پس از رسول خدا(ص) معرفی شده است.<ref>نگاه کنید به حسینی میلانی، تشیید المراجعات، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۲۴۴-۲۴۸.</ref>

[[حدیث غدیر]] «من کنت مولاه فعلی هذا مولاه» نیز به دلایل و شواهد متعدد به ولایت امام علی(ع) به معنای سرپرستی و اولویت در تصرف دلالت دارد.<ref>نگاه کنید به امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۱،‌ ص۶۵۱-۶۷۹.</ref>

این دو حدیث برای اثبات امامت امام اول نیز مورد استناد قرار گرفته‌اند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به علامه حلی، حلی، کشف المراد، ۱۳۸۲ش، ص۱۹۱؛ حسینی میلانی، تشیید المراجعات، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۲۳۲-۲۳۷.</ref>

کتب متعددی با عنوان ولایت امیرالمؤمنین نگارش و منتشر شده است که بیشتر درصدد اثبات امامت و [[خلافت امام علی(ع)]] هستند. برخی از آنها عبارتند از:

* ''ولایت علی در قرآن کریم و سنت پیامبر(ص)''، [[سید مرتضی عسکری]]، قم، دانشکده اصول الدین، ۱۳۸۹ش.

* ''اثبات ولایت امیرالمؤمنین از قرآن و سنت''، عبدالصمد ساکی، قم، طوبای محبت، چاپ اول، ‌۱۳۹۰ش. از این نویسنده کتابی با عنوان «تفسیر ولائی قرآن کریم در اثبات ولایت امیرالمؤمنین(ع) از قرآن و سنت» در سه مجلد توسط طوبای محبت منتشر شده است.  

* ''النصوص: بیش از ۵۰۰ دلیل روشن بر ولایت حضرت علی(ع) از منابع اهل سنت''، احمدرضا آقادادی، قم، دلیل ما، چاپ اول، ‌۱۳۸۹ش. به گفته مؤلف در مقدمه، در این کتاب ۵۱۲ روایت از منابع [[اهل سنت و جماعت|اهل سنت]] که دلالت بر ولایت، وصایت و خلافت امام علی(ع) دارند، جمع‌آوری شده است.<ref>آقادادی، النصوص، ۱۳۹۲ش، مقدمه، ص۸.</ref>

* ''پرتوی از خورشید تابان: اثبات ولایت امیرالمؤمنین علی(ع)''، محمدعلی انصاری، قم، افق روشن، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.

* ولایة امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب فی الکتاب و السنة، پدیدآورنده قسم الشوون الفکریه و الثقافیه وحده الدراسات و النشرات، کربلا، انتشارات العتبة العباسیة المقدسة.

* ابن حیون، نعمان بن محمد، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار(ع)، محمد حسین حسینی جلالی، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.

* ابن شاذان قمی، ابوالفضل شاذان بن جبرئیل، الروضة فی فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب(ع)، قم، مکتبة‌الامین، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.

* ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق محمدحسین شمس‌الدین، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.

* ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، تحقیق و تصحیح احمد فارس،‌ بیروت، دار الفکر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.

*‌ ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، بیروت، دار احیاء‌التراث العربی، چاپ اول، بی‌تا.

* حسینی میلانی، سید علی، تشیید المراجعات و تنفید المکابرات، قم، مرکز الحقائق الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۲۷ق

* سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.

*‌ طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی (محشی)، قم،‌ دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ‌۱۴۱۹ق.

* عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، المطبعة العلمیة، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.