التوحید (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

'''کتاب التوحید'''، کتابی روایی درباره اعتقادات شیعه، تألیف [[شیخ صدوق]]، [[محدث|محدّث]] نامور [[شیعه]] در قرن چهارم قمری. موضوع اصلی کتاب، [[توحید]] از نظرگاه شیعه است که مباحث و موضوعات مرتبطی مانند [[صفات ثبوتی]] و [[صفات سلبی|سلبی]]، ذاتی و فعلی و نسبت آنها با ذات الهی و [[حدوث و قدم]] و [[قضا و قدر]] و جبر و [[تفویض]] هم در کتاب مطرح شده است.

به گفته مؤلف، انگیزه تألیف کتاب، پاسخ‌ به تهمت‌های مخالفان درباره اعتقادات شیعه بوده است. کتاب التوحید، همواره مورد توجه علمای شیعه بوده و از معتبرترین منابع حدیثی به شمار می‌رود و در آثار بعدی به روایات آن استناد شده است.

نویسنده این کتاب محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی مشهور به شیخ صدوق (۳۰۵ ـ۳۸۱ق.)، از علمای بزرگ شیعه در [[قرن چهارم]] [[هجری قمری]] است.<ref>صدوق، ۱۳۶۱ش ، ص ۸؛ همو، ۱۳۶۲ش، ج ۲، ص ۵۹۴؛ همو، ۱۴۱۴، ص ۲۲؛ نجاشی ، ص ۳۸۹</ref> تاریخ دقیق تولد وی معلوم نیست اما پس از ۳۰۵ق. بوده است. مدفن شیخ صدوق در [[ری]] است. وی را بزرگ‌ترین [[:رده:محدثان|محدّث]] و [[:رده:فقها|فقیه]] [[مکتب حدیثی قم]] به شمار آورده‌ و حدود ۳۰۰ اثر علمی به او نسبت داده‌اند که بسیاری از آنها امروزه در دسترس نیست.علاوه بر این کتاب، کتاب [[من لایحضره الفقیه]] از [[کتب اربعه]] [[شیعه]]، [[معانی الاخبار]]، [[عیون الاخبار]]، [[الخصال]]، [[علل الشرائع]] و [[صفات الشیعة]] از آثار اوست.

[[شیخ صدوق|ابن بابویه]]<ref>۱۳۵۷ ش، ص ۱۷ـ ۱۸</ref> انگیزه خود را از تألیف این کتاب، ردّ نسبت [[تشبیه]] و [[جبر]] به شیعیان ذکر کرده که مخالفان و خرده‌گیران شیعه [[امامیه]] مطرح می‌کرده و چهره این مذهب را مخدوش جلوه می‌داده‌اند و چه بسا همین امر مانع پیوستن به این مذهب می‌شده است. [[غالیان]]، با جعل احادیثی دالّ بر جبر و تشبیه، از عوامل این انتساب بوده‌اند.<ref>صدوق، ۱۳۵۷ش، ص ۳۶۴، در حدیثی از امام رضا (ع)</ref> این اتهام و انتساب را غالبا [[معتزلیان]] آن روزگار مطرح می‌کرده‌اند، چنان که خیّاط در «انتصار»<ref>ص ۱۳، ۱۰۴ـ ۱۰۵</ref>، این مطلب را بارها آورده است.<ref>نیز رجوع کنید به ابن ندیم، ص ۲۰۸</ref> گاهی برخی شخصیت‌های کلامی [[شیعه]]، در تخطئه و نقد جریان حدیث‌گرای [[قم]]، چنین ایرادی را مطرح می‌کرده‌اند.<ref>برای نمونه رجوع کنید به علم الهدی، ج ۳، ص ۳۱۰</ref> در اوایل [[قرن چهارم]]، [[ابوالحسن اشعری]] به [[شیعه]] نسبت [[تجسیم]] (جسم‌انگاری خدا) و [[تشبیه]] (تشبیه خدا به مخلوقات) داده<ref> رجوع کنید به ص ۳۱ـ ۳۵</ref> و حتی سنّت‌گرایان و حدیث‌گرایان [[اهل سنّت]] نیز با اینکه خود در مظان اتهام بود، شیعه را به زیاده‌روی در اثبات صفات برای خداوند و تشبیه می‌شناختند.<ref>ابن خزیمه، ج ۱، ص ۲۱؛ نیز رجوع کنید به تشبیه و تنزیه</ref>

عنوان «کتاب التوحید» در قرن‌های نخست [[اسلام]] بیانگر مشخصه‌های اعتقادی و خداشناختی مکاتب و مذاهب بوده است؛ بر این اساس، شماری از صاحب‌نظران مذاهب اسلامی، برای معرفی آموزه‌های آن مذهب، دارای «کتاب التوحید» بوده‌اند، از آن جمله‌اند: برخی از بزرگان [[خوارج]]،<ref>ابن ندیم، ص ۲۳۳،۲۳۴</ref> تعدادی از [[معتزله]]،<ref>ص ۲۰۲ـ ۲۰۳، ۲۰۶ـ ۲۰۸، ۲۱۴۲۱۵</ref> [[هشام بن حکم]] (از شاگردان برجسته [[امام صادق (ع)]])،<ref>ابن ندیم، ص ۲۲۳،۲۲۴؛ نجاشی، ص ۴۳۳</ref> [[حسن بن موسی نوبختی]] (متکلم امامی قرن چهارم)،<ref>ابن ندیم، ص ۲۲۵؛ نجاشی، ص ۶۳</ref> و حسن بن صالح بن حی (از [[زیدیه|زیدیان]]).<ref>ابن ندیم، ص ۲۲۷</ref> حدیث‌گرایان، از [[شیعه]] و [[اهل سنّت]]، نیز برای بیان مواضع خود، با اساس قرار دادن آیات و روایات، کتاب‌هایی با عنوان [[توحید]] تدوین کردند. جدای از [[توحید مفضل]] ــ که آن را املای امام صادق (ع) می‌دانند ــ افرادی مانند [[ابن ابی الخطاب]] (متوفی ۲۶۲) و [[علی بن حسین بن بابویه]] (متوفی ۳۲۹)، پدر [[شیخ صدوق]]، کتاب‌هایی در [[توحید]] تألیف کرده‌اند.<ref>نجاشی، ص ۲۶۱،۳۳۴</ref>

 

 

اساساً در قرن چهارم، با به ضعف گراییدن [[معتزله]] و در بدو تکوّن بودن مکتب [[اشاعره]]، جریان حدیث‌گرا متکفل مباحث اعتقادی شده بود و از میان آثار اعتقادی این جریان، احتمالاً کتاب ''التوحید'' ابن‌خزیمه و «کتاب التوحید» [[کافی]] بیشتر محل توجه [[شیخ صدوق]] بود.

[[علامه مجلسی]] از روایات این کتاب، در [[بحارالانوار]] (مجلدات توحید و عدل ) به وفور استفاده کرده است. شیخ حرّ عاملی در وسائل الشیعه<ref>به عنوان نمونه وسائل الشیعه، ج ۱، ص ۲۰، ج ۳، ص ۱۰۱، ج ۷، ص ۱۴۰.</ref> و محدث نوری در مستدرک الوسائل<ref>مستدرک الوسائل، ج ۵، ص ۲۶۴.</ref> هم، روایاتی را از این کتاب نقل کرده‌اند.

''کتاب التوحید'' که صدوق در آن، با تکیه بر اخبار، در مقام تبیین مفاهیم و اثبات دعاوی کلامی برآمده، در واقع یک نظام کلامی مدونِ مبتنی بر متون احادیث با کمترین تصرف ممکن ارائه می‌دهد. البته صدوق در این کتاب از میان جوانب و مسائل گوناگون خداشناسی و توحید، بیشتر بر بحث اسماء و صفات تأکید کرده که گویای خصلت مدافعه‌گرایانه و سلبی و جدلی آن در برابر دیدگاه‌های مخالف موجود در آن دوره یا رد برخی شبهات در باره [[شیعه]] است. طرف مقابل در این مباحث، در درجه اول [[مشبهه|مشبِّهه]] و [[مجسمه|مجسِّمه]] اند، هر چند این لزوماً به معنای همراهی با [[معتزله]] نیست.

موضوع این کتاب [[توحید]] به معنای عام آن است و از این رو علاوه بر بیان وحدانیت ذات الهی و بیان صفات الهی و [[حدوث و قدم]]، به مباحث [[قضا و قدر]] و [[جبر و تفویض]] و مسائل و عناوین مرتبط با [[جبر و اختیار]] نیز می‌پردازد. اما این مباحث اخیر در دوره‌های بعد، زیر عنوان افعال الهی <ref>برای نمونه رجوع کنید به نصیرالدین طوسی، ص ۱۹۷ به بعد</ref>و در دوره متأخرتر و در حال حاضر عموماً زیر عنوان عدل الهی در کتاب‌های اعتقادی بحث می‌شود.<ref>برای نمونه رجوع کنید به علامه حلّی ، الباب الحادی عشر ؛ مطهری ، عدل الهی </ref> به نظر می‌رسد شیخ صدوق در به کارگیری این معنای اصطلاحیِ توحید که شامل مباحث بسیار گستره خداشناسی می‌شود از «کتاب التوحید» [[کلینی]] در [[کافی]]<ref>کافی، ج ۱، ص ۷۲۱۶۷</ref> الگو گرفته است . حال آنکه ابن خزیمه (متوفی ۳۱۱)، مؤلف کتاب التوحید که معاصر کلینی است ، مباحث قضا و قدر و جبر و اختیار را در «کتاب القدر» خود<ref>ج ۱، ص ۱۱</ref> آورده است.

صدوق در این کتاب به نقد [[کلام]] و متکلمان پرداخته است؛ اما اساساً مخالفت با کلام و حتی در یک ردیف قرار دادن متکلمان با اصحاب بدعت و شرک<ref>ص ۴۱۹، ۴۴۰</ref> و انعقاد بابی در نهی از کلام در باره خداوند و حکم به هلاکت اصحاب کلام<ref>ص ۴۵۸</ref> و نفی مطلق آن،<ref>ص ۴۵۹</ref> همگی ناظر به تخطئة معتزله و [[جهمیه]] است، چون مکتب کلامی دیگری از زمان [[امام باقر(ع)]] تا [[امام رضا(ع)]] وجود نداشته است. البته مباحث عقلیِ خود مؤلف در مواضع گوناگون و در مقام توضیح مُفاد احادیث،<ref>مانند ص ۸۴، ۱۳۴، ۱۳۷، ۲۲۵۲۲۷، ۲۶۹، ۲۹۸۲۹۹</ref> کاملاً صبغه کلامی دارد و از مفاهیم و روش متکلمان در آن‌ها استفاده شده است.

علاوه بر این‌ها، کتاب التوحید منبع ارزشمندی است برای آگاهی از اختلافات اعتقادی جامعه شیعه در قرن های نخست اسلام، مانند آگاهی از نظریه تشبیهی منسوب به هشام بن سالم جوالیقی<ref>ص ۹۷۹۹</ref> و [[علی بن اسماعیل میثمی|میثمی]] و [[مومن الطاق|ابوجعفر الطاق]]<ref>ص ۱۱۳ـ ۱۱۵</ref> و نظریات تجسیمی برخی دیگر،<ref>ص ۱۰۰۱۰۱</ref> قول به زیادت صفات بر ذات الهی،<ref>ص ۱۴۴</ref> اختلاف موالی ابوجعفر علیه السلام در باب علم خدا قبل از خلق،<ref>ص ۱۴۵</ref> مخلوق یا غیر مخلوق بودن قرآن (معادل بحث حدوث یا قِدَم قرآن کریم)،<ref>ص ۲۲۶</ref> و اختلاف در جبر و تفویض.<ref>ص ۳۶۳</ref>

[[شیخ صدوق]] در کتاب روایی التوحید، از نظر روش به شیوه‌ای خاص عمل کرده، که از آن جمله است بهره گیری از احادیث برخی صحابیان از [[پیامبر(ص)]]. در این کتاب، روایاتی از [[عبدالله بن عمر]]،<ref>ص ۳۴۰</ref> [[ابوهریره]]<ref>ص ۲۶، ۲۱۹، ۴۰۰</ref> و [[عثمان بن عفان]]<ref>ص ۲۹</ref> وجود دارد. دقت وی در گزینش روایاتِ ذیل هر عنوان و باب، به قدری است که اندک موردی از ناسازگاری و ناهمخوانی یا تکرار در این اثر یافت نمی‌شود. در موارد استثنایی هم بلافاصله با توضیحی، تعارض ظاهری را بر طرف نموده است.<ref>مانند ص۳۴۵-۳۴۷</ref> در مقایسه‌ای گذرا میان این کتاب با موارد مشابه در میان اهل حدیث اهل سنت در باب [[توحید]]، به‌خوبی می‌توان به این نکته پی برد که درجه معقولیت، انسجام و سازگاری با معیارهای منطقی در کتاب التوحید بسیار افزون‌تر از است.

علاوه بر این، [[شیخ صدوق]]، با تکیه بر روایات، به تفسیر آیاتی می‌پردازد که ظاهر آن‌ها، [[تشبیه]] و [[تجسیم]] را تأیید می‌کند؛ آیاتی که نوعی اعضا و جوارح (ید، وجه، ساق، عین و اُذُن)، اوضاع و اوصاف جسمانی و انسانی (جَنْب، عرش، کرسی، خدعه و استهزا، اتیان، رضا، سخط و...) را برای خداوند اثبات می‌کنند. وی علاوه بر رفع تعارض ظاهری این آیات با عقیده مقبول [[شیعه]] در [[توحید]]، از تفسیر تعابیر قرآنی همچون «سبحان اللّه»<ref>ص ۳۱۱۳۱۲</ref> و «اللّه اکبر»<ref>ص ۳۱۲۳۱۳</ref> در جهت تأیید مدعای خود استفاده کرده و با استناد به آیة «فِطْرَتَ اللّهِ اَلَّتی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیها»<ref>روم : ۳۰</ref> بر [[فطرت|فطری]] بودن توحید تأکید نموده است.<ref>ص ۳۲۸۳۳۱</ref> در این ابواب که حجم زیادی از کتاب را به خود اختصاص داده است علاوه بر در دسترس قرار گرفتن روایات تفسیری در ضمنِ توضیحات مؤلف، دیدگاه‌های تفسیری و حتی نظریات [[تأویل|تأویلی]] او نیز تا اندازه‌ای فهمیده می‌شود.<ref>برای نمونه رجوع کنید به ص۲۳۲-۲۳۸</ref>