تجرید الاعتقاد (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

[[پرونده:Tajrid.JPG|بندانگشتی|کتاب تجرید الاعتقاد، نوشته [[خواجه نصیرالدین طوسی]]]]

'''تجریدالاعتقاد'''، کتابی در [[علم کلام]] به عربی از [[خواجه نصیرالدین طوسی]] (متوفی 672). این کتاب از مهمترین کتابهایی است که در توضیح و اثبات عقاید [[امامیه]] نگاشته شده است. به عقیده [[آقا بزرگ تهرانی]]،<ref>ج 3، ص 353</ref> خواجه نصیر این اثر را '''تحریرالعقاید''' نامیده، اما بعدها این کتاب به اسامی دیگری همچون '''تجریدالاعتقاد'''، '''تجریدالعقائد'''، و '''تجرید الکلام''' شهرت یافته است.<ref>فکرت، ص 104؛ منزوی و دانش پژوه، ج 3، ص 315؛ برای نقد نظر آقابزرگ طهرانی رجوع کنید به علامه حلّی، مقدمه حسن زاده آملی، ص17ـ 18</ref>

تجریدالاعتقاد از ارزشمندترین و محکمترین و در عین حال مختصرترین متون کلامی شیعی به شمار می آید و به سبب همین ویژگیها از زمان تألیف شهرت یافته و دانشمندان فرقه های مختلف اسلامی شروح و حواشی متعددی به فارسی و عربی بر آن نگاشته‌اند.

== انگیزه های نگارش ==

 

بعضی معتقدند که خواجه بعد از نقد کتاب المحصَّل [[فخررازی]]، تجرید را تألیف کرد تا کسانی که به دنبال به دست آوردن عقیده حق هستند، به جای مراجعه به کتاب [[المحصل(کتاب)|المحصل]] به آن رجوع کنند؛<ref>علامه حلّی، مقدمه حسن زاده آملی، ص 4</ref> زیرا خواجه نصیر در مقدمه [[تلخیص المحصل]] گفته است:

:«همتهای عالی برای تحصیل حق از طریق تحقیق رویگردان شده و دیگر کتابی قابل اعتماد و مشتمل بر اصول متقن اندیشه وجود ندارد و اینکه کسانی می پندارند کتاب المحصل [[فخررازی]] این خلا را پر کرده، چنین نیست و آن کتاب مملو از اندیشه های باطل و غیرقابل اعتماد است.»<ref>نصیرالدین طوسی، 1359 ش، ص 1ـ2</ref>

 

 

[[مرتضی مطهری|آیت الله مرتضی مطهری]] معتقد است که خواجه نصیرالدین طوسی با تالیف این کتاب، كلام را از سبك حكمت جدلی به سبك حكمت برهانی نزدیك كرده<ref> مطهری، ج 2، ص 68</ref> و این کتاب، الگویی برای کتابهای بعدی در این رشته شده و متكلمان مسلمان اعم از [[اشعری|اشعرى]] و [[معتزله|معتزلى]] از روش شیخ طوسی در این کتاب پیروی کرده‌اند.<ref>همو، ص 57</ref>

 

خواجه نصیر، خود این کتاب را برخوردار از بهترین روش و دربرگیرنده دیدگاه‌ها و اعتقاداتی که با برهان برای وی اثبات گردیده، معرفی کرده است.<ref>علامه حلّی، مقدمه حسن زاده آملی، ص 20</ref> به این ترتیب، برخلاف برخی کتاب‌های او که صرفاً تبیین نظریات عده ای از بزرگان است ــ همچون حل مشکلات الاشارات در شرح اشارات و تنبیهات ابن سینا و دفاع از آن در مقابل انتقادات فخرالدین رازی و کتاب [[مَصارع المُصارع]] در دفاع از دیدگاه‌های [[ابن سینا]] در مقابل اشکالات [[ابن سینا|شهرستانی]] ــ این کتاب دربرگیرنده نظریات خاص وی است.

تجرید الاعتقاد، دارای شش «مقصد» (بخش) است که بترتیب عبارت اند از: امور عامه، جواهر و اعراض، اثبات صانع و صفات او، [[نبوت]]، [[امامت]]، [[معاد]].

پس از خواجه کسانی مانند قاضی عضدالدین ایجی (متوفی 756) در کتاب [[ابن سینا|المواقف]] و تفتازانی (متوفی 792) در کتاب [[ابن سینا|المقاصد]] در این جهت از او پیروی کرده اند. برخی مباحث این کتاب به گونه ای است که مبنا بودن آن را برای جریانات فکری مهمی همچون [[ابن سینا|حکمت متعالیه]] موجه می سازد.<ref>مثلاً رجوع کنید به نصیرالدین طوسی، 1407، ص 22ـ73</ref>

آنچه خواجه در تجریدالاعتقاد آورده است مطابق با اعتقادات [[شیعه|شیعی امامی]] است؛ اگرچه وی در بعضی کتاب‌های خود همچون تلخیص المحصل<ref>ص 421</ref> برخی اعتقادات [[امامیه]]، از جمله [[بداء]]، را به نوعی انکار کرده است و از این جهت بزرگانی چون [[صدرالدین شیرازی]]<ref>ص 378</ref> و [[علامه مجلسی]]<ref>ج 4، ص 123</ref> از او انتقاد کرده‌اند.

 

همچنین در افکار فلسفی نباید خواجه را تابع محض [[ابن سینا]] دانست، زیرا آرای او در کتاب تجرید در موارد متعددی با آرای ابن سینا سازگار نیست، از جمله آنکه وی مکان را بُعد می داند نه سطح؛<ref>نصیرالدین طوسی، 1407، ص 152</ref> به حدوث عالم اجسام معتقد است نه قدم آن؛<ref>همان، ص 170</ref> ادله اثبات وجود عقل مفارق را ناکافی و قابل ایراد می داند؛<ref>همان، ص 176</ref> و معتقد است که ماده المواد، جسم مطلق است نه هیولا، و برهان اثبات هیولا قابل نقد است.<ref>همان، ص 150</ref> همچنین خواجه در مباحث [[توبه]] و وجوب اسقاط عقاب به واسطه آن نیز با بسیاری از متکلمان [[معتزله|معتزلی]] مخالفت کرده است.<ref>همان، ص 422ـ424</ref>

 

البته اختصار این کتاب به جامعیت آن لطمه ای وارد نساخته و عبارات کتاب در عین کوتاه بودن جامع و گویا هستند. دو عامل جامعيت درعين ايجاز و اختصار يكي از مهمترين عوامل جلب توجه متكلمان بوده است. عبارتها بقدري موجز ودرعين حال گوياست كه با اندك تغييري مي‌توان آنها را منظوم نمود، بعضی از متکلمان معاصر معتقدند كه [[حكيم سبزواري]] درمنظومه خود از متن تجريد الاعتقاد بهره وافي برده است.<ref>ربانی گلپایگانی، علی، امامیه، كيهان انديشه؛ شماره 54- خرداد و تير1373</ref>

 

* قبل ازآنكه به بحث پيرامون موضوعات كلامي(خداشناسي، نبوت، امامت و معاد) بپردازد، مباحث مربوط به وجود و ماهيت، علت و معلول، وجوب و امكان و به عبارت ديگر، مباحث فلسفه اولي را مورد بررسي قرارداده است، زيرا مباحث يادشده از مبادي و مقدمات بحثهاي كلامي بشمار مي‌روند.

همچنین خواجه طوسی قبل از آن «تجريد المنطق» را تأليف نموده است،(و بزرگانی چون [[علامه حلّی]] (متوفی 726) آن را شرح کرده اند) زيرا بدون آشنايي با منطق كه روشهاي استدلال را مي‌آموزد، ورود در فلسفه و كلام ممكن نيست.

اگر چه ورود به قلمرو مباحث كلامي از طريق طرح بحثهاي منطق و فلسفه قبل ازمحقق طوسي نيز متداول بوده است، چنانكه در كتاب«ياقوت» تأليف ابواسحاق اسماعيل بن نوبخت([[قرن چهارم]] [[هجری قمری]]) همين روش بكاررفته است، ولي روش محقق از نظر گستردگي و جامعيت كاملاً بي‌ سابقه و نوين است.

بنابراين خواجه نصيرالدين با حفظ مباني [[كلام اماميه]] كه مهمترين آن قاعده [[حسن و قبح عقلی]] است، درتبيين بسياري از مسائل كلامي از قواعد و دلايل فلسفي بهره گرفت و براي آنكه آيندگان نيز روش او را دنبال كنند در تنظيم متن معروف كلامي خود(تجريد الاعتقاد) نخست به بررسي مباحث فلسفي پرداخت آنگاه وارد حوزه مسائل كلامي شد

* در این کتاب، برخلاف دیگر کتابهای کلامی پیش از آن، مبحث معاد بعد از مبحث نبوت آمده است. پیش از خواجه بحث معاد ــ به سبب ارتباط بحث وعد و وعید و ثواب و عقاب با صفات حق تعالی و بویژه بحث عدل خداوند ــ قبل از نبوت و امامت طرح می گردید، اما در تجرید مباحث نبوت و امامت ارتباط نزدیکی با مباحث عدل الاهی پیدا نکرده و توجه خواجه در آنها برخلاف پیشینیانش، بیشتر معطوف به [[لطف]] الاهی است.<ref>نصیرالدین طوسی، 1407، ص 348، 362</ref>

 

ظاهراً اولین شرح تجرید را معروفترین شاگرد خواجه، [[علامه حلّی]]، تدوین کرد، این شرح، [[کشف المراد فی شرح تجریدالاعتقاد]] نام دارد و برخی معتقدند که اگر علامه آن را نمی نوشت، شاید مقصود دقیق خواجه از مباحث این اثر هیچگاه روشن نمی شد.<ref>آقابزرگ طهرانی، ج 3، ص 353؛ علامه حلّی، مقدمه حسن زاده آملی، ص 3</ref> [[آقا بزرگ طهرانی|آقابزرگ طهرانی]]<ref>ج 3، ص 352ـ354، ج 6، ص 64ـ70</ref> و حاجی خلیفه<ref>ج 1، ستون 346ـ351</ref> و دیگران<ref>مثلاً رجوع کنید به انوار، ج 7، ص 357، ج 8 ، ص 360ـ361، ج 9، ص 308، ج 10، ص 290ـ291، 297ـ 298؛ فاضل ، ج 2، ص 571، 618ـ619، ج 3، ص 767، 774، 807 ـ 808، 815، 864 ـ 866، 872، 895؛ نسخه های خطی، ج 5، ص 3، 22، 37، 211، 213، 299، 594 ـ 595؛ منزوی و دانش پژوه، ج 4، ص 175ـ 185</ref> شمار زیادی از شروح و تعلیقات و حواشی تجرید را معرفی کرده اند. در برخی از این شروح و حواشی به بررسی نقادانه نظریات خواجه پرداخته شده است. از جمله معروفترین و قدیمترین شروح این اثر عبارت اند از:

* تعرید الاعتماد فی شرح تجرید الاعتقاد، اثر شیخ شمس الدین محمد اسفراینی بیهقی (متوفی 746)

* تسدید یا تشیید القواعد فی شرح تجرید العقاید، معروف به شرح قدیم، اثر شمس الدین محمودبن عبدالرحمان بن احمد عامی اصفهانی (این شرح در مقایسه با شرح فاضل قوشچی ، «قدیم» نامیده شده ، نه به سبب قدیمترین بودن آن، همچنانکه خود شارح در ابتدا به شرح علامه حلّی و اسفراینی بیهقی اشاره کرده است

* شرح فاضل قوشچی (متوفی 879) که به شرح جدید شهرت یافته است.

* از جمله شروح متأخر، شرح [[عبدالرزاق لاهیجی|ملاعبدالرزاق لاهیجی]] متخلص به فیاض (متوفی 1051) است که به لحاظ دقت و تفصیل و تطبیق آرا، دارای ویژگیهایی است.

* حاشیة محقق جرجانی (متوفی 816) بر شرح قدیم، به نام حاشیه تجرید<ref>حاجی خلیفه، ج 1، ستون 347</ref>

* حاشیة قدیم و حاشیة جدید و حاشیة أجدّ، هر سه از جلال الدین محمد دوانی<ref>متوفی 908؛ فاضل، ج 2، ص 571؛ نسخه های خطی، ج 5، ص 594</ref> و دو حاشیه از صدرالدین محمد دشتکی شیرازی(متوفی 948).<ref>حسینی، ج 3، ص 238ـ239</ref> مجموع سه حاشیه دوانی و دو حاشیه صدرالدین ــ که ایرادات و اعتراضات این دو تن نسبت به حواشی یکدیگر بر شرح جدید است ــ به طبقات الجلالیة و الصدریة معروف شده است. جالب توجه است که پس از مرگ صدرالدین ، فرزند او میرغیاث الدین منصور حسینی دشتکی (متوفی 949) به جای پدر، جواب آخرین اشکالات دوانی را در حاشیة دیگری بر شرح تجرید تدوین کرد.<ref> رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 350</ref> این حاشیه ها که بر شرح جدید نوشته شده اند، اهمیت بسیاری دارند و موردتوجه اندیشمندان مختلف شیعه و سنّی قرار گرفته و سبب مناقشات کلامی و حتی فلسفی فراوانی گردیده اند. همچنین نقدها و شروح فراوانی بر آنها نوشته شده است.<ref>آقابزرگ طهرانی، ج 6، ص 64ـ71</ref>

تجریدالاعتقاد برای اولین بار همراه با شرح [[علامه حلّی]] در 1311 چاپ شد<ref>ون دایک، ص 197</ref> از این کتاب چاپهای مختلفی موجود است که از میان چاپهای منقح آن می توان به تصحیح محمدجواد حسینی جلالی که در 1407 در [[قم]] منتشر شد اشاره کرد. از میان چاپهای مختلف کشف المراد نیز می توان چاپ حسن [[حسن زاده آملی]] را که در همان سال در قم، به چاپ رسید ذکر نمود. این کتاب به قلم [[ابوالحسن شعرانی]] به فارسی ترجمه و شرح شده است.

{{پانویس|اندازه=ریز|2}}

 

 

*احمد احمدی، «اجمالی از سیر فلسفه اسلامی بعد از ابن رشد»، در فلسفه در ایران: مجموعه مقالات فلسفی، تهران: حکمت ، 1358 ش.

* عبداللّه انوار، فهرست نسخ خطی کتابخانة ملی ، تهران 1343ـ 1358 ش.

* مسعودبن عمر تفتازانی، شرح المقاصد، چاپ عبدالرحمان عمیره، قاهره 1409/1989، چاپ افست قم 1370ـ1371 ش.

* حاجی خلیفه ؛ احمد حسینی، فهرست نسخه های خطی کتابخانة عمومی حضرت آیة اللّه العظمی نجفی مرعشی مدّظلّه العالی، قم 1354ـ1374 ش.

* رضا داوری ، «پیدایش و بسط علم کلام »، در فلسفه در ایران : مجموعه مقالات فلسفی.

* هادی بن مهدی سبزواری، اسرارالحکم، چاپ ح. م . فرزاد، تهران 1361 ش.

* محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، شرح اصول الکافی، چاپ سنگی تهران 1391.

* حسن بن یوسف علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، چاپ حسن حسن زاده آملی، قم 1407.

* محمود فاضل، فهرست نسخه های خطی کتابخانة دانشکدة الهیات و معارف اسلامی مشهد ، تهران 1355ـ1361 ش.

* محمد آصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد 1369 ش.

* علی بن محمد قوشچی، شرح تجریدالعقائد، چاپ سنگی تهران 1285.

* اعجاز حسین بن محمدقلی کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار ، قم 1409.

* مجلسی محمدتقی مدرس رضوی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، تهران 1354 ش.

* مرتضی مطهری، آشنائی با علوم اسلامی، ج 2، تهران 1369 ش.

* احمدبن محمد مقدس اردبیلی، الحاشیة علی الهیات الشرح الجدید للتجرید، چاپ احمد عابدی، قم 1375 ش.

* علینقی منزوی و محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانة مدرسة عالی سپهسالار، ج 3، تهران 1340 ش، ج 4، تهران 1346 ش.

* نسخه های خطی: نشریة کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ج 5، زیرنظر محمدتقی دانش پژوه، تهران 1346 ش.

* محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، تجریدالاعتقاد، ضمن کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد ، تألیف علامه حلّی، چاپ حسن حسن زاده آملی ، قم 1407.

* همو، تلخیص المحصّل، چاپ عبداللّه نورانی، تهران 1359 ش؛ ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاء القنوع بماهو مطبوع، چاپ محمدعلی ببلاوی ، مصر 1313/1896، چاپ افست قم 1409.