Automoderated users، confirmed، مدیران، templateeditor
۶٬۰۲۴
ویرایش
علوم غریبه: تفاوت میان نسخه‌ها
جز
بدون خلاصۀ ویرایش
جزبدون خلاصۀ ویرایش |
جزبدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۶: | خط ۶: | ||
==تعریف== | ==تعریف== | ||
علوم غریبه به دانش‌های سری،<ref>نیشابوری، غرایب القرآن، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۴۷.</ref> پنهان،<ref>فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۵، ص۴۶۴.</ref> دور از دسترس عموم<ref>سجادی، مدخل علوم غریبه، ۱۳۹۰ش، ج۱۱، ص۳۸۶.</ref> و شگفت‌انگیز<ref>نصر، علم در اسلام، ۱۳۵۹ش، ص۲۰۱.</ref> معنا شده است. اصطلاح علوم غریبه در مقابل علوم متعارف استفاده می‌شود.<ref>نیشابوری، غرایب القرآن، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۴۷.</ref> شیخ بهایی در تقسیم علوم، برای علوم غریبه عنوان خَفیّه(نهانی) را در مقابل علوم جَلیّه(آشکار) بکار برده است.<ref>بهایی، کشکول، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۲۵۴.</ref> از دلایل پنهان بودن این علوم این بوده که از سوءاستفاده یا زیان‌های آن پیشگیری شود.<ref>نصر، علم در اسلام، ۱۳۵۹ش، ص۲۰۱.</ref> | علوم غریبه به دانش‌های سری،<ref>نیشابوری، غرایب القرآن، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۴۷.</ref> پنهان،<ref>فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۵، ص۴۶۴.</ref> دور از دسترس عموم<ref>سجادی، مدخل علوم غریبه، ۱۳۹۰ش، ج۱۱، ص۳۸۶.</ref> و شگفت‌انگیز<ref>نصر، علم در اسلام، ۱۳۵۹ش، ص۲۰۱.</ref> معنا شده است. اصطلاح علوم غریبه در مقابل علوم متعارف استفاده می‌شود.<ref>نیشابوری، غرایب القرآن، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۴۷.</ref> شیخ بهایی در تقسیم علوم، برای علوم غریبه عنوان خَفیّه (نهانی) را در مقابل علوم جَلیّه (آشکار) بکار برده است.<ref>بهایی، کشکول، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۲۵۴.</ref> از دلایل پنهان بودن این علوم این بوده که از سوءاستفاده یا زیان‌های آن پیشگیری شود.<ref>نصر، علم در اسلام، ۱۳۵۹ش، ص۲۰۱.</ref> | ||
ابن خلدون علوم غریبه را مهارت‌هایی می‌داند که انسان را به اثرگذاری بر عناصر توانا می‌سازد.<ref>ابن خلدون، مقدمه، ۱۳۹۱ق، ص۶۵۵.</ref> نیشابوری در کتاب غرایب القرآن، علوم غریبه را علوم رازآلود معرفی می‌کند که به انسان توانایی آگاهی از اسرار و امور پنهان و نیز انجام کارهای غیرعادی می‌دهد.<ref> | ابن خلدون علوم غریبه را مهارت‌هایی می‌داند که انسان را به اثرگذاری بر عناصر توانا می‌سازد.<ref>ابن خلدون، مقدمه، ۱۳۹۱ق، ص۶۵۵.</ref> نیشابوری در کتاب غرایب القرآن، علوم غریبه را علوم رازآلود معرفی می‌کند که به انسان توانایی آگاهی از اسرار و امور پنهان و نیز انجام کارهای غیرعادی می‌دهد.<ref>نیشابوری، غرایب القرآن، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۴۷.</ref> برخی موضوع این علوم را نیروهای فوق طبیعی و اسرارآمیز نوشته‌اند.<ref>ماهانی، خاقانی و علوم غریبه، ۱۳۸۳ش، ص۱۲۷-۱۱۳.</ref> | ||
==دیدگاه اسلامی== | ==دیدگاه اسلامی== | ||
| خط ۱۵: | خط ۱۵: | ||
در بین علوم غریبه، [[روایت|روایت‌های]] بسیاری درباره نکوهش و حرمت سِحر بیان شده است.<ref>حر عاملی، وسایل الشیعه، ج۱۷، ص۱۴۸؛ طوسی، تهذیب، ج۱۰، ص۱۴۸.</ref> بیشتر فقها آموزش و یادگیری سحر را حرام،<ref>برای نمونه:نجفی، جواهر الکلام، ج۲۲، ص۷۵؛ ابن ادریس، سرائر، ج۳، ص۵۳۳و۵۳۴؛ حلی، منتهی المصطلب، ص۳۸۸</ref> و کیفر ساحر را قتل دانسته‌اند.<ref>نجفی، جواهر الکلام، ج۲۲، ص۸۶؛ ج۴۱، ص۴۴۳؛ خویی، مصباح الفقاهة، ج۱، ص۲۹۲و۲۹۳.</ref> البته چند فقیه نیز معتقدند یادگیری سحر برای ابطال آن بخصوص کاربرد آن علیه سحر مدعی [[نبوت]] جایز است.<ref>برای نمونه:شهید ثانی، شرح لمعه، ج، ص۲۷۲و۲۷۳؛ نجفی، جواهر الکلام، ج۲۲، ص۷۸؛ انصاری، مکاسب، ج۲، ص۳۸.</ref> | در بین علوم غریبه، [[روایت|روایت‌های]] بسیاری درباره نکوهش و حرمت سِحر بیان شده است.<ref>حر عاملی، وسایل الشیعه، ج۱۷، ص۱۴۸؛ طوسی، تهذیب، ج۱۰، ص۱۴۸.</ref> بیشتر فقها آموزش و یادگیری سحر را حرام،<ref>برای نمونه:نجفی، جواهر الکلام، ج۲۲، ص۷۵؛ ابن ادریس، سرائر، ج۳، ص۵۳۳و۵۳۴؛ حلی، منتهی المصطلب، ص۳۸۸</ref> و کیفر ساحر را قتل دانسته‌اند.<ref>نجفی، جواهر الکلام، ج۲۲، ص۸۶؛ ج۴۱، ص۴۴۳؛ خویی، مصباح الفقاهة، ج۱، ص۲۹۲و۲۹۳.</ref> البته چند فقیه نیز معتقدند یادگیری سحر برای ابطال آن بخصوص کاربرد آن علیه سحر مدعی [[نبوت]] جایز است.<ref>برای نمونه:شهید ثانی، شرح لمعه، ج، ص۲۷۲و۲۷۳؛ نجفی، جواهر الکلام، ج۲۲، ص۷۸؛ انصاری، مکاسب، ج۲، ص۳۸.</ref> | ||
تعدادی از فقیهان فراگیری علوم غریبه را بشرط نداشتن فساد یا نداشتن ارتباط با سحر، بدون اشکال دانسته‌اند.<ref>برای نمونه:انصاری، مکاسب، ج۲، ص۳۹؛ نجفی، جواهر الکلام، ج۲۲، ص۸۱، ۹۲و ۱۰۸؛ گلپایگانی، ارشاد السائل، ص۹۷؛ سبزواری، مهذب الاحکام، ج۱۶، ص۱۰۳.</ref> | تعدادی از فقیهان فراگیری علوم غریبه را بشرط نداشتن فساد یا نداشتن ارتباط با سحر، بدون اشکال دانسته‌اند.<ref>برای نمونه:انصاری، مکاسب، ج۲، ص۳۹؛ نجفی، جواهر الکلام، ج۲۲، ص۸۱، ۹۲و ۱۰۸؛ گلپایگانی، ارشاد السائل، ص۹۷؛ سبزواری، مهذب الاحکام، ج۱۶، ص۱۰۳.</ref> برخی نیز پیشگویی را با استفاده از علوم غریبه حرام دانسته‌اند. این عالمان حتی مراجعه به این علوم را برای مطالب معمولی مانند پیدا کردن فرد یا کالای گمشده جایز نمی‌دانند.<ref>برای نمونه:فیض کاشانی، مفاتیح الشرائع، ج۲، ص۲۳؛ کاشف الغطاء، انوار الفقاهة، کتاب التجارة، ص۳۴۵.</ref> هم‌چنین شماری از فقها معتقدند اگر از راه علوم غریبه برای کسی آگاهی و یقین حاصل شد، فقط برای خود او [[حجّت]] است؛ ولی قضاوت کردن<ref>خویی، فقه الشیعة، ج۲، ص۶۹-۶۸.</ref> و شهادت دادن<ref>خمینی، تحریر الوسیلة، ج۲، ص۴۴۵.</ref> بر اساس آن جایز نیست. در نظر [[آیت‌الله خویی]] [[تقلید]] از کسی که به احکام شرع از راهی جز منابع چهار گانه [[قرآن|کتاب]]، [[سنّت]]، [[عقل]] و [[اجماع]]، از قبیل علوم غریبه، علم پیدا کرده است، جایز نیست.<ref>خویی، التنقیح، باب الاجتهاد و التقلید، ص۲۴۰۵.</ref> | ||
==زیر مجموعه‌ها== | ==زیر مجموعه‌ها== | ||
در روند تمدن اسلامی، علوم غریبه دارای محدوده و اجزاء متغیر بوده است. علوم غریبه ابتدا شامل سِحر، پیشگویی با ستاره‌ها(احکام نجوم یا تَنجیم)، چشم زدن و شعبده بازی بوده،<ref>برای نمونه:فارابی، احصاءالعلوم، ۱۹۴۸م، ص۴۴؛ابن‌سینا، الشفاء، ۱۹۵۲م، ص۱۲-۱۴.</ref> و سپس پنج علم یونانی به آنان اضافه شد: کیمیا، لیمیا، هیمیا، سیمیا و ریمیا.<ref>بهایی، کشکول، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۲۵۴.</ref> به این دانش‌ها، خَمسه مُحتَجِبه (پنج‌گانه پوشیده) گفته می‌شد. | در روند تمدن اسلامی، علوم غریبه دارای محدوده و اجزاء متغیر بوده است. علوم غریبه ابتدا شامل سِحر، پیشگویی با ستاره‌ها(احکام نجوم یا تَنجیم)، چشم زدن و شعبده بازی بوده،<ref>برای نمونه:فارابی، احصاءالعلوم، ۱۹۴۸م، ص۴۴؛ابن‌سینا، الشفاء، ۱۹۵۲م، ص۱۲-۱۴.</ref> و سپس پنج علم یونانی به آنان اضافه شد: کیمیا، لیمیا، هیمیا، سیمیا و ریمیا.<ref>بهایی، کشکول، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۲۵۴.</ref> به این دانش‌ها، خَمسه مُحتَجِبه (پنج‌گانه پوشیده) گفته می‌شد.<ref>نراقی، الخزائن، ۱۳۸۰ق، ص۶۲.</ref> کیمیا که پایه علم شیمی امروزی است، درباره تبدیل عناصر به یکدیگر بخصوص نقره و طلا بکار برده می‌شد.<ref>مؤمن، تحفة المومنین، ۱۳۷۸ش، ص۲۹۵.</ref> سیمیا شامل تاثیر اراده و نیروهای قوی بر تخیلات و ذهن افراد است.<ref>مؤمن، تحفة المومنین، ۱۳۷۸ش، ص۲۹۵.</ref> هیمیا درباره تسخیر اجرام آسمانی از طریق ارتباط و تاثیر بر نیروهای آسمانی، ارواح و جن است.<ref>مؤمن، تحفة المومنین، ۱۳۷۸ش، ص۲۹۵.</ref> لیمیا علم طلسم‌ها و ترکیب نیروهای معنوی و زمینی برای انجام دادن کارهای شگفت‌انگیز است.<ref>مؤمن، تحفة المومنین، ۱۳۷۸ش، ص۲۹۵.</ref> ریمیا نیز علم شعبده است.<ref>مؤمن، تحفة المومنین، ۱۳۷۸ش، ص۲۹۵.</ref> | ||
در برخی منابع شیعی، علوم دیگری نیز جزء علوم غریبه به حساب آمده است.<ref>سجادی، «علوم غریبه»، ۱۳۹۰ش، ص۴۰۷-۳۸۶.</ref> {{ستون-شروع|۲}} | در برخی منابع شیعی، علوم دیگری نیز جزء علوم غریبه به حساب آمده است.<ref>سجادی، «علوم غریبه»، ۱۳۹۰ش، ص۴۰۷-۳۸۶.</ref> {{ستون-شروع|۲}} | ||
| خط ۴۳: | خط ۴۳: | ||
==تاریخ== | ==تاریخ== | ||
بیشتر تاریخ‌نویسان معتقدند علوم غریبه در تمدن اسلامی، برگرفته از بازمانده‌های باستانی بابِل، یونانی، زرتشتیان، مصر، اسکندریه و دوران [[جاهلیت]] اعراب است.<ref>نصر، نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت، ۱۳۵۹ش، ص۲۰۶.</ref> بلیناس (آپولونیوس)،<ref>یعقوبی، تاریخ، ۱۸۸۳م، ج۱، ص۱۶۵.</ref> هرمس و فیثاغورس از حکیمان مشهور این علوم بوده‌اند.<ref>ابن الندیم، الفهرست، ۱۳۶۶ش، ص۳۰۴-۳۰۳.</ref> در اواخر قرن اول قمری، فرد مسیحی بنام اصطفن (استفان) با حمایت مالی خالد بن یزید بن معاویه(درگذشت ۸۵ق) کتاب‌های هرمسی را در کیمیاء و تنجیم از یونانی و قبطی به عربی | بیشتر تاریخ‌نویسان معتقدند علوم غریبه در تمدن اسلامی، برگرفته از بازمانده‌های باستانی بابِل، یونانی، زرتشتیان، مصر، اسکندریه و دوران [[جاهلیت]] اعراب است.<ref>نصر، نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت، ۱۳۵۹ش، ص۲۰۶.</ref> بلیناس (آپولونیوس)،<ref>یعقوبی، تاریخ، ۱۸۸۳م، ج۱، ص۱۶۵.</ref> هرمس و فیثاغورس از حکیمان مشهور این علوم بوده‌اند.<ref>ابن الندیم، الفهرست، ۱۳۶۶ش، ص۳۰۴-۳۰۳.</ref> در اواخر قرن اول قمری، فرد مسیحی بنام اصطفن (استفان) با حمایت مالی خالد بن یزید بن معاویه(درگذشت ۸۵ق) کتاب‌های هرمسی را در کیمیاء و تنجیم از یونانی و قبطی به عربی ترجمه کرد.<ref>ابن الندیم، الفهرست، ۱۳۶۶ش، ص۳۰۴-۳۰۳.</ref> در قرن دوم [[جابر بن حیان]]، با راهنمایی استفان و دانش‌های هرمس، علم کیمیا را رواج داد.<ref>ابن حیان، مختار رسایل جابربن حیان، ص۵۳۰.</ref> در نیمه دوم سده ۲ق با نهضت ترجمه، کتاب‌های بسیاری درباره علوم غریبه به عربی برگردانده شدند. از این کتاب‌ها می‌توان به کتاب طمطم هندی یا اعمال الکواکب السبعه اشاره کرد.<ref> ابن خلدون، العبر، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۴۹۷.</ref> علم حروف از شاخه‌های سیمیا در این قرن رواج یافت. | ||
علوم غریبه پس از سقوط [[بنی عباس]] و در زمان حکومت [[ایلخانیان]]، [[تیموریان]] و [[صفویه]] گسترش بیشتری پیدا کرد. بعضی دلایل این رواج را کاهش تدریس و تحقیق علوم طبیعی، گسترش عقاید [[مغولان]]، روی‌آوری گروه‌هایی از مردم به دلیل سرخوردگی از تسلط مغولان و صدمات بسیار آن و نیز رواج اندیشه‌های [[صوفیه]] عنوان کرده‌اند.<ref>گوهری، کاظم بیگی؛ «وضعیت علوم غریبه پس از حمله مغول»، ۱۳۹۴ش، ص۱۵۷-۱۳۷.</ref> [[ابن طاووس]] (درگذشت ۶۶۴ق)، [[شهید اول]] (درگذشت | علوم غریبه پس از سقوط [[بنی عباس]] و در زمان حکومت [[ایلخانیان]]، [[تیموریان]] و [[صفویه]] گسترش بیشتری پیدا کرد. بعضی دلایل این رواج را کاهش تدریس و تحقیق علوم طبیعی، گسترش عقاید [[مغولان]]، روی‌آوری گروه‌هایی از مردم به دلیل سرخوردگی از تسلط مغولان و صدمات بسیار آن و نیز رواج اندیشه‌های [[صوفیه]] عنوان کرده‌اند.<ref>گوهری، کاظم بیگی؛ «وضعیت علوم غریبه پس از حمله مغول»، ۱۳۹۴ش، ص۱۵۷-۱۳۷.</ref> [[ابن طاووس]] (درگذشت ۶۶۴ق)، [[شهید اول]] (درگذشت ۷۸۶ق)، [[ابن فهد حلی]] (درگذشت ۸۴۱ق)، ملاحسین [[واعظ کاشفی]] (درگذشت ۹۱۰ق)، [[شهید ثانی]] (درگذشت ۹۶۶ق)، [[شیخ بهایی]] (درگذشت ۱۰۳۱ق)، [[محمدباقر مجلسی]] (درگذشت ۱۱۱۰ق) و [[احمد نراقی]] (درگذشت۱۲۴۵ق) در این دوره مطالعات و تجربیاتی در علوم غریبه داشتند.<ref>گوهری، کاظم بیگی؛ «وضعیت علوم غریبه پس از حمله مغول»، ۱۳۹۴ش، ص۱۵۷-۱۳۷.</ref> شاهان صفوی و [[قاجار]]،<ref>حاتمی، «باورهای نجومی در قاجاریه»، ۱۳۸۹ش، ص۸۲-۶۵.</ref> نیز به این علوم علاقه و اعتقاد داشتند. اواخر دوره قاجار انتقادهایی به رواج این علوم و آمیختگی آن با خرافات شد که گستره آن‌ها را محدود گردانید.<ref>حاتمی، علوم غریبه در دوره قاجاریه، ۱۳۸۷ش، چکیده.</ref> | ||
در روند تقسیم‌بندی علوم توسط [[مسلمانان]] نیز، زیرمجموعه‌های علوم غریبه در گروه‌های مختلف قرار گرفتند. [[فارابی]]، احکام نجوم (پیشگویی حوادث از نجوم) و حِیَل (شامل جبر و مهندسی و ساختن آلات نجوم و ظرف‌های عجیب) را در دسته علم تَعالیم قرار داد.<ref>فارابی، احصاءالعلوم، ۱۹۴۸م، ص۴۴.</ref> پس از او [[ابن‌سینا]] در مقدمه [[کتاب شفاء]] عناوین احکام نجوم، تعبیر، طلسم‌ها، نیرنگ‌ها و کیمیا را زیرگروه حکمت طبیعی فرعی معرفی کرد.<ref>ابن‌سینا، الشفاء، ۱۹۵۲م، ص۱۲-۱۴.</ref> [[اخوان الصفاء]] علوم سحر، کیمیا، | در روند تقسیم‌بندی علوم توسط [[مسلمانان]] نیز، زیرمجموعه‌های علوم غریبه در گروه‌های مختلف قرار گرفتند. [[فارابی]]، احکام نجوم (پیشگویی حوادث از نجوم) و حِیَل (شامل جبر و مهندسی و ساختن آلات نجوم و ظرف‌های عجیب) را در دسته علم تَعالیم قرار داد.<ref>فارابی، احصاءالعلوم، ۱۹۴۸م، ص۴۴.</ref> پس از او [[ابن‌سینا]] در مقدمه [[کتاب شفاء]] عناوین احکام نجوم، تعبیر، طلسم‌ها، نیرنگ‌ها و کیمیا را زیرگروه حکمت طبیعی فرعی معرفی کرد.<ref>ابن‌سینا، الشفاء، ۱۹۵۲م، ص۱۲-۱۴.</ref> [[اخوان الصفاء]] علوم سحر، کیمیا، عَزایم و حیل را جزء گروه ریاضی نوشت.<ref>اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفا، ۱۹۶۴م، ص</ref>. [[ابن‌ندیم]] در کتاب الفهرست، افسانه‌گویی و خرافات، سحر و افسون و شعبده را در یک مقاله یا دسته، و کیمیا و صنعت را در دسته دیگر جای داده است.<ref>ابن الندیم، الفهرست، ۱۳۶۶ش، ص۴.</ref> [[ابن‌خلدون]] سحر و طلسمات و کیمیا را زیرمجموعه علوم عقلی قرار داد.<ref>ابن خلدون، مقدمه، ۱۳۹۱ق، ص۳۹۰.</ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| خط ۵۴: | خط ۵۴: | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
*سجادی، سیداحمد، «علوم غریبه»، دایرةالمعارف تشیع، تهران، حکمت، ۱۳۹۰ش. | *سجادی، سیداحمد، «علوم غریبه»، دایرةالمعارف تشیع، تهران، حکمت، ۱۳۹۰ش. | ||
*مؤسسه دائرة‌المعارف فقه | *مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السّلام، [http://lib.eshia.ir/23017/5/464 فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السّلام]، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۷ش. | ||
*گوهری، مصطفی؛ محمدعلی کاظم بیگی؛ «وضعیت علوم غریبه پس از حمله مغول»، نشریه تاریخ و فرهنگ، سال۴۷، ش۹۵، پاییز و زمستان ۱۳۹۴ش. | *گوهری، مصطفی؛ محمدعلی کاظم بیگی؛ «وضعیت علوم غریبه پس از حمله مغول»، نشریه تاریخ و فرهنگ، سال۴۷، ش۹۵، پاییز و زمستان ۱۳۹۴ش. | ||
*محامی، مصطفی؛ جواد ابراهیمی؛ «تعلیم و تعلم سحر از منظر فقهی»، مطالعات فقه تربیتی، سال سوم، ش۳، بهار و تابستان ۱۳۹۴ش. | *محامی، مصطفی؛ جواد ابراهیمی؛ «تعلیم و تعلم سحر از منظر فقهی»، مطالعات فقه تربیتی، سال سوم، ش۳، بهار و تابستان ۱۳۹۴ش. | ||
*نراقی، احمد بن مهدی، الخزائن، تهران، نشر اسلامیه، ۱۳۸۰ق. | *نراقی، احمد بن مهدی، الخزائن، تهران، نشر اسلامیه، ۱۳۸۰ق. | ||
*خوش‌زبان، فرحناز، «بررسی جایگاه علوم غریبه در آیات و سور قرآن با استناد بر روایات»، نشریه مطالعات راهبردی علوم انسانی و اسلامی، ش۱، زمستان ۱۳۹۷ش. | *خوش‌زبان، فرحناز، «بررسی جایگاه علوم غریبه در آیات و سور قرآن با استناد بر روایات»، نشریه مطالعات راهبردی علوم انسانی و اسلامی، ش۱، زمستان ۱۳۹۷ش. | ||
* | *نیشابوری، نظام‌الدین حسن، تفسیر غرایب القرآن و رغایب الفرقان، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۶ق. | ||
*ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، | *ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۱ق. | ||
*ماهیار، عباس، «خاقانی و علوم غریبه»، مجله مطالعات و تحقیقات ادبی، ش۱و۲، بهار و تابستان ۱۳۸۳ش. | *ماهیار، عباس، «خاقانی و علوم غریبه»، مجله مطالعات و تحقیقات ادبی، ش۱و۲، بهار و تابستان ۱۳۸۳ش. | ||
*نصر، سیدحسین، علم در | *نصر، سیدحسین، علم در اسلام، ترجمه: احمد آرام، تهران، انتشارات خوارزمی، ۱۳۵۹ش. | ||
*فارابی، ابونصر، احصاءالعلوم، قاهره، دارالفکر العربی، ۱۹۴۸م. | *فارابی، ابونصر، احصاءالعلوم، قاهره، دارالفکر العربی، ۱۹۴۸م. | ||
*ابن‌سینا، ابوعلی عبدالله، الشفاء (المنطق)، ابراهیم مدکور، قاهره، ۱۹۵۲م. | *ابن‌سینا، ابوعلی عبدالله، الشفاء (المنطق)، ابراهیم مدکور، قاهره، ۱۹۵۲م. | ||
| خط ۷۲: | خط ۷۲: | ||
*مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحب‌قرانی، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق. | *مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحب‌قرانی، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق. | ||
*ذهنی تهرانی، سیدمحمدجواد، کفایت الرمل، قم، وجدانی، ۱۳۸۴ش، ص۳. | *ذهنی تهرانی، سیدمحمدجواد، کفایت الرمل، قم، وجدانی، ۱۳۸۴ش، ص۳. | ||
*مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، | *مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی، | ||
*مجلسی، محمدباقر، اختیارات، تهران، نشر اسلامیه، بی‌تا. | *مجلسی، محمدباقر، اختیارات، تهران، نشر اسلامیه، بی‌تا. | ||
*بزرگ تهرانی، الذریعه، قم، | *بزرگ تهرانی، الذریعه، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق. | ||
*راوندی، قطب‌الدین سعید، قصص | *راوندی، قطب‌الدین سعید، قصص الانبیاء، مجمع البحوث الاسلامیة | ||
*عمید، حسن، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۹۰ش. | *عمید، حسن، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۹۰ش. | ||
*دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش. | *دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش. | ||
*تفلیسی، کامل التعبیر، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۹۴ش. | *تفلیسی، کامل التعبیر، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۹۴ش. | ||
*گلپایگانی، سیدمحمدرضا، ارشاد السائل، | *گلپایگانی، سیدمحمدرضا، ارشاد السائل، بیروت، دار الصفوة، ۱۴۱۳ق. | ||
*خویی، سیدابوالقاسم، التنقیح فی شرح العروةالوثقی، قم، نشر لطفی، ۱۴۰۷ق. | *خویی، سیدابوالقاسم، التنقیح فی شرح العروةالوثقی، قم، نشر لطفی، ۱۴۰۷ق. | ||
*راغب، حسین بن محمد، المفردات، | *راغب، حسین بن محمد، المفردات، بیروت، دار الشامیه، ۱۴۱۲ق(۱۹۹۲م). | ||
*ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، العبر، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، تهران، موسسه مطالعاتی و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳ش. | *ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، العبر، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، تهران، موسسه مطالعاتی و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳ش. | ||
*حاتمی، زهرا، «باورهای نجومی در قاجاریه»، نشریه فرهنگ و زندگی، سال نهم، بهار ۱۳۸۹ش. | *حاتمی، زهرا، «باورهای نجومی در قاجاریه»، نشریه فرهنگ و زندگی، سال نهم، بهار ۱۳۸۹ش. | ||