شاه اسماعیل دوم: تفاوت میان نسخه‌ها

اسماعیل دوم، فرزند تهماسب در سال ۹۴۴ قمری به دنیا آمد.<ref>تاریخ سلاطین صفویه، ص ۱۶</ref> او در دربار رشد کرد و به تحصیل فنون نظامی پرداخت.

اسماعیل چهارده ساله بود که پس از پناهندگی برادرش القاص به سلطان عثمانی، از سوی پدر عهده دار ولایت شیروان شد<ref>تاریخ جهان آرا، ص ۲۹۶</ref> و به همراهی جنگجویانش در نبرد و مقابله با تهاجم‌های پی‌درپی سلیمان و القاص شرکت جست.<ref>احسن التواریخ، ص ۴۲۲ – ۴۳۵</ref> او همچنین در قفقاز به پیروزی‌هایی دست یافت. از آن هنگام، وی در دیده قزلباشان، حکم قهرمان ملی یافت.<ref>شاه اسماعیل دوم صفوی، ص ۲۸</ref>

اسماعیل از صلح میان دو دولت عثمانی و ایرانی ناخرسند بود. ازاین‌رو، شاه تهماسب زمامداری و ولایت خراسان را به او داد تا نه‌تنها او را از صحنه جنگ و صلح دور نگه‌دارد، بلکه روحیه قزلباشی او را تنزل دهد. با این همه، اسماعیل طرفدار حمله قزلباشان به عثمانی و تصرف بغداد بود.<ref>شاه اسماعیل دوم صفوی، ص ۲۸ و ۳۴</ref> سرانجام شاه تهماسب او را از خراسان فراخواند و در قلعه قهقهه حبس کرد و یارانش را تار و مار ساخت.<ref>عالم آرای عباسی، ج۱، ص ۲۱۶ و خلاصه التواریخ، ج۱، ص ۳۸۵</ref>

با فوت شاه تهماسب، طایفه استاجلو و شماری از صاحب‌منصبان صفوی، حیدرمیرزا، فرزند تهماسب را به عنوان شاه جدید خواندند.<ref>نقاوة الآثار، ص ۱۹ و ۲۰؛ احسن التواریخ، ص ۴۶۵</ref> اما مخالفان و سایر طوایف قزلباش همچون شاملو، رولو، افشار و قاجار با راهنمایی پری خانم، دختر تهماسب، به اعتراض برخاسته، حیدر را به قتل رسانیدند و سلطنت را به نام اسماعیل کردند و او را در قزوین بر تخت شاهی نشاندند.<ref>عالم آرای عباسی، ج۱، ص ۲۹۶؛ احسن التواریخ، ص ۶۶۶ – ۶۷۲</ref>

او هفت تن از هشت برادر خود را کشت و بر برادرزادگان خردسال نیز رحم نکرد و بر آن بود که برادر مهتر خود، خدابنده را نیز به قتل برساند که اجل به او مهلت نداد.<ref>عالم آرای عباسی، ج۱، ص ۳۰۶ – ۳۲۷؛ قصص الخاقانی، ص ۱۰۰؛ تاریخ ادبیات ایران، ج۵، ص ۱۸</ref>

اسماعیل دوم، به مذهب شیعه پایبند نبود. عملکردهای ناشایست، به نوعی از او چهره‌ای مذهب‌گریز ساخت. این شیوه رفتار شاه، واکنش‌ها و پیامدهای تندی را در جامعه داشت که گذرا از آن یاد می‌کنیم.

شاه برخلاف روش پیشینیان خود، در اعتقاد به تشیع سست گردید و به شیعیان بی‌مهری نشان داد. او به موازات گریز از تشیع، نسبت به اهل تسنن مماشات کرد و حتی به نوعی به ایشان گرایش نشان داد و عرصه فرهنگ و سیاست را برای سران فکری سنّیان فراهم ساخت.

تعدادی از مورخان درباره علت این تغییر سیاست، از اثرگذاری شخصی به نام میرمخدوم شریفی یاد می‌کنند. وی گرایشی سنی داشت، خود را شیعی نشان می‌داد و در مسجد حیدریه قزوین در کنار خانه خود به وعظ اشتغال داشت و جمعیتی عظیم در پای منبر وعظ او گرد می‌آمدند.<ref>عالم آرای عباسی، ج۱، ص ۳۳۶</ref> او در عهد شاه تهماسب، به دلیل متهم‌بودن به تسنن مورد توجه و التفات شاه نبود؛ اما هنگام ورود شاه اسماعیل به قزوین، از نزدیکان شاه جدید به شمار آمد و نصف صدارت به او تفویض یافت.<ref>عالم آرای عباسی، ج۱، ص ۳۲۹</ref> اسکندربیک ضمن اشاره به اثر تربیتی میرمخدوم در شخصیت شاه اسماعیل دوم، مدعی است که سرانجام اسماعیل «از پرده بیرون آمده، در تقویت مذهب اهل سنت و جماعت و رفع طعن خلفای ثلاث با علما مباحثات و مناظرات می‌نمود و علما اکثر اوقات اغماض نموده، کمتر طرف بحث او می‌شدند.»<ref>عالم آرای عباسی، ج۱، ص ۳۲۹</ref>

==خروش عالمان دین==

اسماعیل دوم از حضور مقتدرانه عالمان شیعه ناخشنود بود و در نتیجه، با رفتاری نامناسب و همراه با تحقیر، با ایشان برخورد می‌کرد. او با عزل آنان از مناصبشان، فضای جدیدی را در کشور ایجاد نمود. وی با تجدید نظر در روش دینی شاهان پیشین، علما را رنجاند و آنان نیز با توجه به سنی‌گرایی او و همچنین اصرار وی بر محو مظاهر شیعی، رأی بر ضعف عقیده شاه به تشیع و تمایلش به تسنن دادند و از وی روی برگرداندند.<ref>عالم آرای عباسی، ج۱، ص ۲۱۴؛ خلاصة التواریخ، ج۲، ص ۶۴۸</ref>

عالمان شیعی همچنین با پیش‌گرفتن سیاست تبری و بیزاری از دشمنان اهل بیت، حمایت و پشتیبانی خود را از تبراییان ادامه دادند. سید حسین کرکی، شیخ الاسلام عهد تهماسب، از کسانی بود که تبراییان را زیر چتر حمایتی خود قرار داد و به هشدارهای اسماعیل دوم وقعی ننهاد.

علما در واکنشی دیگر، از حذف نام امامان (ع) از روی سکه جلوگیری کردند. در این میان، سیدحسین کرکی در برابر این اقدام اسماعیل دوم ایستاد. بالاخره شاه پذیرفت تا این بیت خودساخته ذیل را روی سکه‌ها ضرب کنند:

رفتار شاه اسماعیل دوم، احساسات عمومی و به‌شدت مذهبی ایرانیان را برانگیخت و افکار عمومی با رهبری روحانیت شیعه، در اعتراض به اقدامات ضدشیعی شاه به خروش آمد. اسکندربیک می‌نویسد:

:::گمان مردم درباره اسماعیل میرزا بیشتر از پیشتر شد و این گفت‌وگو در میان خلایق افتاد، باطنا زبان تشنیع دراز کردند.<ref> عالم آرای عباسی، ج۱، ص ۳۳۱</ref>

دامنه اعتراضات به نیروهای قزلباش که سخت به مذهب تشیع تمایل داشتند، نیز کشیده شد. روملو می‌گوید:

::(اسماعیل دوم) اراده داشت که مردم را به مذهب شافعی درآرد. بنابر آن لشکر قزلباش از وی متنفر شدند.<ref>احسن التواریخ، ص ۶۴۷</ref>

سرانجام شاه اسماعیل در برابر هجوم عمومی مردم، مجبور به عقب‌نشینی شد و از اقدامات خود دست کشید. فشار شیعیان سبب شد تا میرمخدوم از دربار طرد شد و به کشور عثمانی رفت و در آنجا کتاب نواقض الروافض را بر ضد شیعه نوشت.