سیره علوی

سیره علوی

مقالهٔ اصلی: سیره علوی

سیره علوی به طریقه و سیره رفتاری امام علی در ارتباط وی یا خداوند، خود و خانواده و بررسی رابطه وی با جامعه اسلامی و روابط سیاسی، اقتصادی، فضایی و نظامی او می‌پردازد

سیره عبادی

ماهیت شناسی عبادت امیر المومنین

بر طبق سخن امام علی(ع)، گروهی خدا را از روی رغبت و میل[به بهشت] می‌پرستند که این عبادت تاجران و سودجویان است و گروهی خدای را از روی ترس پرستش می‌کنند که عبادت بردگان است و عده‌ای به سبب شکر نعمت‌های الهی و سپاس[و اینکه حضرت حق را شایسته عبادت می‌دانند] او را می‌پرستند و این عبادت آزادگان است. جنس عبادت امام علی (ع) از نوع سوم بوده است.

اخلاص

از دید امیرالمومنین(ع) گفتار و رفتار بی اخلاص، هیچ ارزش و اعتباری ندارد. برخورد حضرت علی با عمرو بن عبدود در جنگ احزاب یکی از نمونه‌های اخلاص ایشان است.

گستره عبادت

امام علی عبادت را منحصر در نماز و روزه نمی دانستند و فعالیتهای اجتماعی را نیز اعمالی میدانستند که می توان به آن نگاه عبادی داشت.

نماز

در سیره عبادی امیر المومنین(ع) نماز اهمیت ویژه ای دارد آنقدر که ایشان پیش تازی خود در اقامه نماز در کنار پیامبر خدا را از امتیازات خود می دانستند. گاهی، بسیار نماز می خواندند.()و گاهی نمازهایش بسیار طولانی بود. وی به نماز شب اهتمام داشت. ابن کواء می گوید از وی شنیدم که گفت: از زمانی که سخن پیامبر را شنیدم که: «نماز شب، نور است» نماز شب را ترک نکرده‌ام.

نماز حضرت علی از ویژگی های ذیل برخوردار بود:

• امام علی به نماز اول وقت اهتمام داشت و در بحرانی‌ترین زمان‌ها و مکان‌ها، نماز اول وقتش به تأخیر نمی‌افتاد. در جنگ صفین، امام علی گاه و بیگاه به خورشید نگاه می کرد. ابن عباس از حضرت علی پرسید: چرا گاهی دست از جنگ می کشی و به آسمان نگاه می‌کنی؟ فرمود به خورشید و زوال آن نگاه می‌کنم تا وقت نماز را بدانم و نماز اول وقت را از دست ندهم. ابن عباس پرسید؟ آیا در هنگامه نبرد که مجال اندیشیدن به چیز دیگری جز جنگ نیست، به نماز اول وقت می‌اندیشی؟ فرمود: ما برای چه با آنان می‌جنگیم؟ آیا برای نماز نبرد نمی کنیم؟

• امام علی(ع) در نماز خود حضور قلب داشت. نوشته‌اند: تیری در پای حضرت نشست و خارج ساختن آن به سبب درد فراوان ممکن نشد. فاطمه(س) فرمود: آن را در حال نماز، از پایش درآورید. زیرا هنگام نماز احساس درد نمی‌کند و متوجه نمی‌شود. پس در حال نماز، تیر را از پای او خارج ساختند بدون اینکه دردی احساس کند یا متوجه شود.

منابع ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، قم، مکتبه آیه الله مرعشی نجفی، چاپ اول./ دیلمی، ارشاد القلوب، ۱۴۱۲ق، قم، الشریف الرضی، چاپ اول

سیره خانوادگی

شیوه همسرداری

امام علی در مورد رابطه خود با همسرش حضرت زهرا(س) می گوید: «به خدا سوگند! هیچ گاه فاطمه را به اکراه به کاری وانداشتم و او را ناراحت نکردم و خشمگین نساختم تا خداوند او را نزدی خویش برد و او نیز هیچ زمان مرا ناراحت و خشمگین نکرد و از دستور من سر نپیچید و هر گاه به او نگاه می کردم همه ناراحتی ها و اندوه ها و غم هایم را از یاد می بردم.» علی(ع) در خانه به فاطمه کمک می کرد. در حدیث آمده است حضرت در خانه عدس پاک می کرد. خانه را جارو میزد و در آسیاب کردن جو به فاطمه یاری می داد. امام صادق(ع) می فرماید: «امیر مومنان(ع) به خانه هیزم و آب می آورد و جارو میکرد و فاطمه(س) آسیاب و خمیر می کرد و نان می پخت»

امام علی در مورد حقوق همسران می فرماید: «مبادا بر زنان خود ستم روا دارید و آنان را از حق خویش محروم سازید. هر کس به اندازه یک درهم گوشت برای همسر و فرزندان خویش خریداری کند مانند کسی است که برده ای از فرزندان اسماعیل(ع) را آزاد ساخته است.»

رفتار حضرت علی با فرزندان خود

امام علی برای فرزند حقوقی قائل است. وی می فرماید: « حق فرزند بر پدر آن است که بر او نامی نیک بگذارد. ادب نیکو و پسندیده بیاموزد و قران را به او آموزش دهد و در برابر حق پدر بر فرزند آن است که از پدر فرمان برد جز آنجا که اطاعت از پدر، در مسیر سرپیچی از فرمان خداوند باشد.»

هر کدام از فرزندانشان که به دنیا می امد، روز هفتم تولدش قربانی می کرد و عقیقه می داد و می فرمود: «در روز هفتم تولد فرزندتان عقیقه و قربانی کنید و چون موی سر را تراشیدید به وزن آن، نقره صدقه بدهید»

وی در مورد چگونگی تربیت کودکان فرمود: هر کسی فرزند کودکی دارد، کودکی کند

ایشان به والدین سفارش می کردند که در تربیت فرزندان، موقعیت زمانی کودکان و فاصله میان دو نسل را در نظر داشته باشند. ایشان می فرماید: «فرزندان خویش را به آداب و نوع تربیت خویش مجبور نکنید زیرا آنان برای روزگاری غیر از روزگار شما آفریده شده اند.»

ایشان به فرزندانش در مورد فضیلتها و ارزشهای متعالی در زندگی سخن می گفت از جمله این که فرمود:« برای ایجاد صلح و آشتی بین مردم بکوشید. حال یتیمان را رعایت کنید و نگذارید تابود شوند. همسایگان خود را مراعات کنید و نگذارید نابود شوند.»نامه امام علی به فرزندش امام حسن که در نهج البلاغه نیز موجود هست مجموعه کاملی از توصیه هایی است که یک پدر می تواند به فرزند خود کند.

رفتار حضرت علی با خویشاوندان

از نظر امام علی(ع)، خویشاوندان جایگاه مهمی در زندگی افراد دارند. به نظر ایشان، هیچ کسی از خویشان و بستگان خود بی نیاز نیست که از وی با زبان و دست دفاع کند. خویشاوندان بزرگ ترین گروه از مردم هستند که از انسان پشتیبانی میکنند و ناراحتی او را از بین می برند و هنگامی که حادثه ای برای شخص پیش آید، آنها پرعاطفه ترین مردمند. امام علی به افراد توانگر هر خانواده ای سفارش میکند که به خویشاوندان خود توجه نمایند. صله رحم از توصیه های ایشان به فرزندش بود و خود را پیشتاز صله رحم می دانست.

سیره سیاسی

صداقت در سیاست

صداقت بنیادی ترین اصل در سیره سیاسی حضرت علی است و از مهم ترین عوامل جاذبه‌های جاودانی حکومت علی(ع) بر دلها بوده است و نیز مرز روشن سیاست علوی و اموی است. حضرت علی(ع) می‌فرماید: «به خدا سوگند، معاویه از من زیرک تر نیست. لیکن او پیمان شکنی می‌کند و معصیت می‌ورزد و اگر نبود که پیمان‌شکنی، زشت و ناپسند است من از زیرک‌ترین مردمان بودم»

حق مداری

حق مداری، مظهر صداقت سیاسی در حکومت علوی است. ایشان در سفارش نامه اش به مالک اشتر می نویسد: «حق را از آنِ هر که بود بر عهده بگیر، نزدیک یا دور، و در این راه شکیبا باش و آن را به حساب خداوند بگذار، هرچند این رفتار، با نزدیکان و خویشاوندان و اطرافیانت باشد و پایان آن را با همه دشواری ای که دارد طلب کن؛ زیرا که پایان آن، پسندیده است.»

قانون گرایی

قانون، رشته استوار پیوند آفرین لایه های مختلف جامعه است و امام علی برای قانون احترام ویژه ای در نظر داشت. موضع حضرت علی(ع) در برابر قانون، به روشنی نشان دهنده آن است که او خود را در برابر قانون، صاحب اختیار نمی داند و چنین بود که سازشکاری را بر نمی تابید. در الغارات آمده است: « نجاشی که شاعر علی(ع) در جنگ صفین بود، در کوفه شراب نوشید و على عليه السّلام حد شراب را بر او اجرا کردند. اقدام حضرت علی براى خويشاوندان او بسيار گران تمام شد و آنها سخت ناراحت شدند و به حضرت علی اعتراض کردند. امام علی(ع) فرمودند: او خلاف شرع كرده و در روز ماه رمضان شراب ‏خورد و بايد قانون خداوند درباره او اجرا گردد، و كسى هم حق اعتراض ندارد، نجاشى از على عليه السّلام قهر كرد و كوفه را ترک گفت و به معاويه پيوست‏.

انضباط اداری

امام علی در عهدنامه مالک اشتر، به وی توصیه میکند: « کار هر روز را در همان روز انجام بده زیرا هر روز کاری مخصوص به خود دارد...از عجله در کارهایی که وقتش نرسیده است جداً بپرهیز و از کوتاهی در آن کارها که امکانات عمل آن فراهم شده خودداری کن، از لجاجت در اموری که مبهم و مجهول است بپرهیز و (نیز) از سستی در انجام آن به هنگامی که روشن شود برحذر باش. (آری) هر امری را در جای خویش و هر کاری را به موقع خود انجام ده. »

گزینش کارگزاران شایسته و توانمند

امام علی به مالک اشتر توصیه کرد: برای سرپرستی کارها، افراد باتقوا، اهل دانش و اهل سیاست را برگزینهم چنین از به کارگیری افراد خائن خودداری میکرد. خود ایشان می گوید: «مغیره بن شعبه به من پیشنهاد کرد معاویه را بر شام بگمارم و خود در مدینه باشم ولی از آن سرباز زدم و هرگز خداوند نبیند که گمراهان را به یاری گرفته ام.»

تامین نیازهای اقتصادی کارگزاران

امام بر این باور بود که کارگزاران باید از حقوق مادی کافی برخوردار باشند. از نگاه امام علی(ع) برای پیشگیری از فساد و ایجاد زمینه‌های اصلاح، بهره‌مندی کارگزاران از درآمدی بایسته، ضروری است در این صورت متخلفان بهانه‌ای برای تخلف نخواهند داشت. امام علی در سفارشنامه خود خطاب به مالک اشتر می‌نویسد: «بر آنان روزی را فراوان ساز؛ چراکه این، نیرویی است برای اصلاح نفس آنان و سبب بی‌نیازی است برای آنها، تا به مالی که در اختیار دارند دست نگشایند و حجتی است بر آنها. اگر فرمانت را نپذیرفتند یا در امانت خیانت ورزیدند.»

توجه ویژه به نیروهای مسلح

نیروهای مسلح، دژهای استوار حراست از کیان جامعه هستند. از دیدگاه امام، نیروهای مسلح باید از توجه ویژه مسئولان برخوردار باشند. مسئولان باید با نیروهای نظامی، تعاملی چونان تعامل پدر با فرزند داشته باشد.

لزوم تشکیلات ناظر بر عملکرد کارگزاران

در هر حکومتی، وجود تشکیلاتی که نظر بر رفتار کارگزاران و نگران لغزش‌ها، تخلف‌ها و ناهنجاری‌های اداری باشد، ضروری است. امام علی(ع) تجسس در احوال شخصی را در نظام حکومتی به شدت ممنوع کرد اما بر مراقبت از کارمندان نظام اسلامی و نظارت بر رفتار کارگزاران از طریق تشکیلاتی اطلاعاتی، تأکید می‌ورزید تا این که مبادا کارگزاران در انجام دادن وظایف کوتاهی کنند و با تکیه بر قدرت و مسندی که در اختیار دارند به حقوق مردم، تجاوز روا دارند.

امام علی به مالک اشتر می‌نویسد: «در امر کارگزارنت بنگر... با فرستادن مأموران مخفی راستگو و وفادار کارهای آنان را تحت نظر بگیر، زیرا بازرسی مداومِ پنهانی سبب تشویق آنها به امانت داری و مدارا کردن به زیردستان و مراقبت از معاونان می‌شود. و هرگاه یکی از آنها (از کارگزاران تو) دست به سوی خیانت دراز کند و مأموران مخفی ات متفقاً نزد تو بر ضد او گزارش دهند به همین مقدار به عنوان گواه و شاهد قناعت کن و مجازاتِ بدنی را در حق او روا‌دار و به مقداری که در کار خود خیانت کرده کیفر ده سپس (از نظر روانی نیز او را مجازات کن و) وی را در مقام خواری بنشان و داغ خیانت را بر او نه و قلاده اتهام تهمت را به گردنش بیفکن (و او را چنان معرفی کن که عبرت دیگران گردد).»

عدم پذیرش هدیه

امام علی(ع) برای این که جلو رشوه‌خواری را در نظام اداری بگیرد، گرفتن هدیه را نیز ممنوع اعلام کرد.

قاطعیت در برابر کارگزاران

از دیدگاه امام علی(ع) کارگزاران باید رد عین قاطعیت، از مدارا و رفق برخوردار باشند. ایشان خشونت مطلق را آفت مدیریت می‌داند، همان‌گونه که نرمش بی‌حساب و سهل‌انگاری در حق‌گزاری در اداره امور مردم را زیانبار تلقی می‌کند. امام علی در نامه‌ای به اشعث بن قیس نوشت: «آنچه از اموال بیت‌المال بر عهده توست، ادا نما و گرنه تو را با شمشیر خواهم زد.» او نیز آنچه بر عهده‌اش بود، ادا کرد.

سیره فرهنگی

حضرت علی نسبت به توسعه آموزش و پرورش در میان مردم جامعه عنایت داشت. امام باقر(ع) نقل می‌کنند که هنگامی که حضرت علی(ع) نماز صبح را به جا می‌آورد، در حال تعقیب نماز بود تا خورشید طلوع می‌کرد. هنگام طلوع خورشید، تهی‌دستان و مستمندان و دیگر قشرهای مردم، نزد او جمع می‌شدند و او به آنان، فقه و قران می‌آموخت و در ساعتی خاص از این جلسه برمی‌خاست. وی به فرمانداران خودش نیز توصیه می‌کرد که به افراد بی‌سواد آموزش دهند و با دانشمندان هم‌نشین باشند. وی به فرمانداران خود دستور داده بود که از برهم زدن سنت‌های پسندیده دست بردارند و با سنت‌های ناپسند مقابله کنند

سیره اقتصادی

تشویق به کار

در شرح نهج البلاغه آمده است که امیر المومنین(ع) با دستانش کار می‌کرد، زمین را می‌کاشت، آبیاری می‌کرد، درخت خرما می‌کاشت و همه اینها را شخصا خود انجام می‌داد از حضرت علی(ع) نقل شده است که فرمود: « در سپیده‌دم روان شدن هیچ یک از شما در راه خدا، گران‌مایه تر نیست از سپیده دم روانه شدن کسی که برای فرزندان و خاندانش، آنچه را که آنها را سامان بخشد، می‌جوید» حضرت علی به فرمانداران خود دستور می‌داد که نسبت به آبادانی شهرها توجه داشته باشند. ایشان نسبت به توسعه کشاورزی، صنعتی و تجاری توصیه می‌کردند.

بازرسی مستقیم بازار

امام علی در بازارها راه می‌رفت و تازیانه‌ای در دست داشت که با آن، کم‌فروشان و نیرنگ‌بازان در تجارت مسلمانان را تنبیه می‌کرد. اصبغ گوید: روزی به وی گفتم: ای امیر مومنان! شما در خانه بنشینید و من به جای شما این کار را بر عهده می‌گیرم. فرمود: ای اصبغ برایم خیرخواهی نکردی.

پانویس

الگوی پانویس غیرفعال شده است. لطفا از الگوی پانوشت استفاده شود

منابع

• فیض کاشانی، محمد محسن، الوافی، اصفهان، کتابخانه امیر المومنین، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
• آمدی، عبدالواحد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۶ش.
• ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.