قیاس: تفاوت میان نسخه‌ها

'''قیاس'''، اصطلاحی در علم [[اصول فقه]]، به معنای جاری‌کردن [[حکم شرعی|حکم شرعیِ]] یک موضوع بر موضوعی مشابه که حکمی درباره آن در متون دینی نیست. قیاس اقسام مختلفی دارد که برخی از آنها عبارتند از: قیاس مَنصوص العله، قیاس مُستَنبَطُ العله، قیاس اولویت و تنقيح مناط. در خصوص قیاس مُستَنبَطُ العله، میان عالمان [[امامیه|شیعه]] و [[سنی]] اختلاف نظر وجود دارد. شیعیان با تکیه بر روایات [[ائمه]]، آن را معتبر نمی‌دانند؛ اما اهل سنت برای آن اعتبار قائلند. نخستین کسی که از قیاس به صورت گسترده در [[فقه]] استفاده کرد، [[ابوحنیفه]] بود. بیشتر عالمان شیعه، قیاس مَنصوص العله، قیاس اولویت و تنقيح مناط را معتبر می‌دانند.

در [[علم اصول]]، به جاری‌کردن [[حکم شرعی|حکم شرعیِ]] یک موضوع بر موضوعی مشابه که حکمی درباره آن در متون دینی نیست، قیاس می‌گویند. برای مثال، در متون دینی، آمده است که آشامیدن [[شراب]] انگور [[حرام]] است؛ اما حکم شراب خرما بیان نشده است. اگر به این دلیل که شراب خرما مانند شراب انگور مست‌کننده است، [[نوشیدن شراب]] خرما را نیز حرام دانستیم، از قیاس استفاده کرده‌ایم.<ref>مشكينى، اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها، ۱۳۷۴ش، ص۲۲۶.</ref>

باید توجه داشت که معنای قیاس در دانش‌‌های [[اصول]] و [[فقه]]، با معنای آن در دانش [[منطق]] تفاوت دارد؛ قیاس اصولی به معنای تمثیل در منطق است. در منطق قیاس منطقی را شکل استدلالی معتبری می‌دانند؛ اما برای قیاس اصولی یا تمثیل، اعتبار قائل نیستند.<ref>مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، فرهنگ نامه اصول فقه، ۱۳۸۹ش، ص۶۵۱.</ref>

#حکم: حکمی شرعیِ اصل که می‌خواهیم آن را برای فرع هم جاری کنیم؛ مانند حرام‌بودن شراب انگور در مثال بالا.<ref>ولایی، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۷.</ref>

*'''قیاس مَنصوص العله''': به قیاسی گفته می‌شود که علتِ حکمِ «اصل» (موضوع اصلی) در حکم آن آمده است؛ برای مثال اگر در [[روایت|روایتی]] آمده باشد که شراب انگور نخورید؛ زیرا که مست‌کننده است، معلوم می‌شود که علت حرمت آن، مست‌کنندگی است. از این نتیجه می‌شود که هر چیز دیگری هم که مست‌کننده باشد، [[حرام]] است. به این قیاس، قیاس جَلِیّ یا مُصَرّح العله هم گفته می‌شود؛<ref>حسينى، الدليل الفقهى تطبيقات فقهية لمصطلحات علم الأصول، ۲۰۰۷م، ص۲۵۱، ۲۵۲.</ref>

*'''قیاس مُستَنبَطُ العله''': در قیاس مستنبط العله علت حکم در «اصل»، نیامده است؛ اما [[فقیه]] علت آن را حدس زده است. نام دیگر این قیاس، قیاس خفی است؛<ref>حسينى، الدليل الفقهى تطبيقات فقهية لمصطلحات علم الأصول، ۲۰۰۷م، ص۲۵۱، ۲۵۲.</ref>

*'''قیاس اولویت''': در این گونه از قیاس، علت حکم اصل، به صورت قوی‌تری در «فرع» وجود دارد؛ از این رو اگر حکم اصل، [[حرمت]] باشد، به صورت قوی‌تری حکم «فرع» حرام است و اگر حکم اصل [[وجوب]] باشد، با قطعیت بیشتری حکم فرع را باید واجب دانست؛ مثلا در قرآن آمده است که به پدر و مادر، «اُفّ» (واژه‌ اهانت‌آمیز)، نگویید.<ref>سوره اسراء، آیه ۲۳.</ref> از حرام‌بودن حکم «اُفّ»‌گفتن به پدر و مادر، با قطعیت بیشتری فهمیده می‌شود که زدن آنها نیز حرام است؛ چرا که زدن پدر و مادر، بدتر از گفتن کلمه اهانت‌آمیز، به آنها است.<ref>حسينى، الدليل الفقهى تطبيقات فقهية لمصطلحات علم الأصول، ۲۰۰۷م، ص۲۵۱، ۲۵۲.</ref>

*'''تنقيح مناط''': نوعی قیاس است که در آن با بررسی ویژگی‌های موضوعی که درباره آن حکمی شرعی وجود دارد و کشف ویژگی‌هایی که در حکم نقش دارند، ملاک حکم شناخته می‌شود و درباره هر موضوعی که آن ملاک را داشته باشد، آن حکم هم جاری می‌شود.<ref>جناتی، «جایگاه قیاس در منابع اجتهاد»، ص۹۶.</ref> برخی گفته‌اند: تنقیح مناط از اقسام قیاس نیست.<ref>جناتی، «جایگاه قیاس در منابع اجتهاد»، ص۹۶.</ref>

مسئله قیاس از اختلافات نظری معروف میان [[امامیه|شیعه]] و [[اهل سنت]]، است. در مذهب شیعه، به جهت وجود [[روایات]] فراوانی از [[ائمه]] که به شدت از قیاس نهی کرده است، قیاس معتبر نیست؛ برای نمونه در [[تحف العقول]] به نقل از [[حضرت علی(ع)]] آمده است: «...در دین قیاس نکنید؛ چرا که دین قیاس‌پذیر نیست.»<ref>ابن شعبه حرّانی، تحف العقول، ۱۳۶۳ش، ص۱۰۵.</ref>؛ همچنین از امام صادق(ع) نقل شده است که اگر در [[سنت]] قیاس شود، دین نابود می‌شود؛<ref>کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۷.</ref> اما اهل سنت آن را معتبر می‌دانند. نخستین کسی که قیاس را به صورت گسترده در فقه به کار گرفت، [[ابوحنیفه]] بود؛ البته گفته‌اند: پیش از او نیز استفاده از قیاس سابقه داشته است؛ برای مثال خلفای اول و دوم و سوم، در موضوعاتی که حکمی درباره آنها وجود نداشت، از قیاس استفاده می‌کردند؛<ref>جناتی، «جایگاه قیاس در منابع اجتهاد»، ص۷۱، ۷۲.</ref>

با توجه به آنکه قیاس اقسام مختلف دارد، باید توجه داشت که مسئله اصلی مورد اختلاف، قیاس مستنبط العله است که امری ظنی است؛<ref>جناتی، «جایگاه قیاس در منابع اجتهاد»، ص۹۲.</ref> بیشتر [[فقیه|فقیهان]] شیعه، قیاس اولویت، قیاس منصوص العله و تنقیح مناط را معتبر می‌دانند.<ref>جناتی، «جایگاه قیاس در منابع اجتهاد»، ص۹۲.</ref>

[[شیخ مفید]] در کتاب [[الاختصاص|اختصاص]]، شکل‌گیری مناظره‌ای میان [[ابوحنیفه]] و [[امام صادق(ع)]] را درباره قیاس، گزارش داده است. استدلا‌ل‌های امام صادق در این مناظره به شرح زیر است:

«امام صادق گفت: ای ابوحنیفه از نظر شما [[زنا]] مهم‌تر است یا قتل نفس. او گفت: البته که قتل نفس. امام گفت: پس چرا خداوند درباره قتل نفس، شهادت دو نفر را کافی دانسته است؛ اما در زنا وجود چهار شاهد را لازم دانسته است؟ این چگونه با قیاس توجیه می‌شود؟ ای ابوحنیفه ترک [[روزه]] بدتر است یا ترک [[نماز]]؟ گفت: البته که ترک نماز. امام گفت: پس چرا زن باید قضای روزه‌های ایام [[حیض|حیضش]] را به جا بیاورد، ولی قضای نمازهایش بر او [[واجب]] نیست؟ این چگونه با قیاس توجیه می‌شود؟ وای بر تو ای ابوحنیفه زنان در تجارت ضعیف‌ترند یا مردان؟ گفت: البته که زنان. امام گفت: پس چرا خداوند از [[ارث]] برای زن یک سهم قرارداده است، ولی برای مرد دو سهم ؟ این چگونه با قیاس توجیه می‌شود؟ ای ابوحنیفه مدفوع انسان پلیدتر است یا [[منی]] او؟ گفت: البته که مدفوع. امام گفت: پس چرا خداوند برای تطهیر از مدفوع آبکشی را کافی دانسته است؛ اما برای منی [[غسل]] را لازم دانسته است؟ این چگونه با قیاس توجیه می‌شود؟»<ref>شیخ مفید، اختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۱۸۹، ۱۹۰.</ref>

 

*ابن شعبه حرانی، حسن بن على‏، تحف العقول، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق/۱۳۶۳ش.

*حسينى، محمد، الدليل الفقهى تطبيقات فقهية لمصطلحات علم الأصول، دمشق، مرکز ابن ادریس للدراسات الفقهیه، چاپ اول، ۲۰۰۷م.

*کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق و تصحیح على‌اكبر غفارى و محمد آخوندى، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.

*مركز اطلاعات و مدارک اسلامى، فرهنگ‌نامه اصول فقه، قم، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.

*مشكينى اردبيلى، على، اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها، قم، بی نا، چاپ ششم، ۱۳۷۴ش.

*مفيد، محمد بن محمد، الإختصاص، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، ‏المؤتمر العالمى لالفية الشيخ المفيد، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.

*ولايى، عيسى، فرهنگ تشريحى اصطلاحات اصول، تهران، نشر نی، چاپ ششم، ۱۳۸۷ش.