چشم‌زخم: تفاوت میان نسخه‌ها

چشم‌زخم آسیبی است که گمان می‌رود از اثر نگریستن برخی افراد یا حیوانات شورچشم به انسان یا دیگر جانوران و اشیا وارد می‌شود. شورچشمی حالتی غیر اختیاری است که از حس [[حسادت]] در مواقع بروز خوشحالی، موفقیت، زیبایی، تحسین و...دیگری نشأت می‌گیرد. برخی آن را حالتی مادرزادی می‌دانند که به طالع و ساعت تولد افراد بستگی دارد.<ref>دونالدسون، ص۱۵.</ref> [[ملاصدرا]] گفته است که برخی نفوس در قوه وهمیه به‌ حدی می‌رسند که می‌توانند در مواد خارجی تأثیر بگذارند و چشم‌زخم نیز به همین مقوله تعلق دارد.<ref>ملاصدرا، شرح اصول کافی، ج۲، ص۴۴۲.</ref>

اعراب در [[دوران جاهلیت]] چشم‌زخم را منحصر در اثر چشم آدمی نمی‌دانستند آن را نتیجه نگاه برخی حیوانات نیز می‌پنداشتند<ref> نک: جاحظ، ج۲، ص۱۳۱-۱۳۲؛ جوادعلی، ج۶، ص۷۵۲.</ref> آنان برای در امان ماندن از چشم‌زخم از تدابیر مختلفی استفاده می‌کردند. به عنوان نمونه هنگامی که تعداد شتران کسی به ۱۰۰۰ می‌رسید یک چشم بهترین شتر خود را کور می‌کرد.<ref>جاحظ، ج۱، ص۱۷.</ref> البته پیش از اعراب دو سنت سامی‌ و هندو آریایی‌ این باورها را داشتند.<ref>نک: وسترمارک، ص۵۵-۵۸؛ د. ایرانیکا، ذیل واژه.</ref> برخی احتمال داده‌اند باورهاى مسلمانان شمال افریقا و مغرب در این باره، بیشتر تحت تأثیر باورهاى اروپا بوده است.<ref> نک: وسترمارک، ص۵۶.</ref>  

واژه چشم‌زخم در [[قرآن]] نیامده اما برخی از مفسران آیاتی از قرآن را ناظر به آن دانسته‌اند. آنان در [[تفسیر]] آیه «وَقَالَ يَا بَنِيَّ لَا تَدْخُلُوا مِن بَابٍ وَاحِدٍ وَادْخُلُوا مِنْ أَبْوَابٍ مُّتَفَرِّ‌قَةٍ» بر این باورند پسران [[یعقوب]] زیباروی، پرشمار و برومند بودند یعقوب از ترس چشم‌خوردن آنان، به پسرانش توصیه كرد كه از دروازه‌هاى مختلف وارد [[مصر]] شوند.{{مدرک}} البته برخی چشم‌زخم را در قرآن انکار کرده و برای توصیه یعقوب به فرزندانش، احتمالات دیگری مطرح کرده‌اند از جمله [[حسادت]] مردمان بر آنها و نیز ترس از اینکه حکومت با مشاهده اتحاد آنان به ایشان آسیب وارد کند.<ref>طوسی، رازی ۱۴۲۱؛ مجلسی، ج۶۰، ص۶-۹.</ref> همچنین برخی از آیه بعد که می‌گوید تدبیر یعقوب کارساز نشد، برای نفی چشم‌زخم استفاده کرده‌اند.<ref>معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ص۲۳۰-۲۳۱.</ref> [[آیت الله معرفت]] با استناد به آیه «إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِّمَا عَلَّمْنَاهُ» گفته که یعقوب دارای فراست قویی بوده و برای این چنین توصیه‌ای به فرزندانش کرد تا [[بنیامین]] در عدم حضور آنها نزد [[یوسف]] برود.<ref>معرفت، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، ص۲۳۰-۲۳۱.</ref>

همچنین بیشتر مفسران در تفسیر آیه «وَإِن یکادُ الَّذِینَ کفَرُوا لَیزْلِقُونَک بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکرَ وَیقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ»<ref>سوره قلم، آیه ۵۱.</ref> تعبیر ازلاق به ابصار را دال بر چشم‌زدن گرفته<ref>طوسی، التبیان، ج۱۰، ص۹۱؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۱۰، ص۵۱۲؛ رازی، مفاتیح الغیب، ج۳۰، ص۶۱۹؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۶۰، ص۱۲.</ref> و در [[شأن نزول]] این آیه آورده‌اند که مشرکان از مردی بسیار شورچشم خواستند تا [[پیامبر(ص)]]را چشم بزند و او را از پای در آورد. هنگامی که دست به کار شد [[جبرئیل]] [[آیه و ان یکاد]] را فرود آورد و به وسیله آن پیامبر را از آسیب چشم‌زخم نگاه داشت. اما گفته شده برخی از مفسران ازلاق را به معنای چشم‌زخم ندانسته و معتقدند ازلاق در لغت به معنای نگریستن با دشمنی، بغض، بدی و تندی در کسی است و در مورد پیامبر نیز به همین معنای لغوی به کار رفته است.<ref>طوسی، التبیان، ج۱۰، ص۹۱؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۱۰، ص۵۱۲؛ رازی، مفاتیح الغیب، ج۳۰، ص۶۱۹.</ref> همچنین گفته شده برخی از عالمان [[معتزلی]] مانند ابوعلی جبائی دلالت این آیه بر چشم‌زخم را نفی کرده‌اند.<ref>طوسی، التبیان، ج۱۰، ص۹۱؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۱۰، ص۵۱۲.</ref> از نظر برخی تکمیل آیه با «ویقولون انه لمجنون» نیز مناسبتی با چشم زخم ندارد.<ref>معرفت</ref>

چشم‌زخم در روایات فریقین وارد شده است. بر پایه روایاتی که در منابع حدیثی [[اهل سنت]] از ییامبر(ص) نقل شده، چشم‌زخم واقعیت دارد در یکی از این احادیث بلا فاصله پس از ذکر آن، از [[خال‌کوبی]] نهی شده است.{{یادداشت|برخی احتمال داده‌اند از آن روی که احتمالا خال‌کوبی برای دفع چشم‌زخم انجام می‌شده در این حدیث مطرح شده است}} و در دیگری گفته شده اگر چیزی می‌توانست بر [[قضا و قدر]] سبق گیرد، چشم‌زخم بود. این احادیث در برخی منابع شیعه از [[امام رضا(ع)]] و [[امام صادق(ع)]] نیز نقل شده‌اند و همچنین در روایاتی از امامان شیعه به واقعیت داشتن آن تصریح شده و راه‌های برای محفوظ ماندن از شر آن توصیه شده است.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ج۶۰، ص۲۵-۲۶.</ref>

وجود احادیثی در تأیید چشم‌زخم به ویژه حدیثی که آن را همپایه قضا و قدر تلقی می‎کرد. یا احادیثی همچون «العين تدخل الرجل القبر و الجمل القدر؛چشم‌زخم مرد را به گور و شتر را به دیگ می‌اندازد.»<ref>مجلسی، بحارالانوار، ج۶۰، ص۲۵-۲۶.</ref> و «لَوْ نُبِشَ لَكُمْ عَنِ الْقُبُورِ لَرَأَيْتُمْ أَنَّ أَكْثَرَ مَوْتَاهُمْ بِالْعَيْنِ»<ref>مجلسی، بحارالانوار، ج۶۰، ص۲۵.</ref> پرسش‌هایی را برانگیخته و برخی از عالمان مسلمان را به پاسخ‌گویی واداشته است.<ref>برای نمونه: نک: شریف رضی، ۳۶۸-۳۶۹؛ ابن تیمیه، ص۳۴۶-۳۴۷.</ref> از دیدگاه عالمان شیعه در پس چشم‌زخم، خداوند است یعنی آنچه در واقع تأثیر می‌کند قدرت خداست و این گونه عوامل با قدرت مطلق خدا منافات ندارد همچنین گفته شده حدیثی که تأثیر چشم‌زخم را همپایه قضا و قدر معرفی کرده، از باب مبالغه بوده است.<ref>مجلسی، ج۶۹، ص۳۴-۳۵. </ref>در توصیه‌های اخلاقی نیز پیروی و اعتقاد به چشم‌زخم منافی [[توکل]] و از اسباب که صرف توهم و احتمال دانسته شده است.<ref> سعدی، ص۱۳۹؛ نراقی، ج۳، ص۲۲۷.</ref>

درباره چشم‌زخم در کتب فقهی شیعه بحث نشده و احادیثی که در کتب روایی آمده مبنای [[استنباط]] حکم فقهی قرار نگرفته‌اند. البته گفته شده در برخی از مناطق شمال آفریقا در صورت اثبات اینکه فردی مشهور به چشم‌شوری باشد و از این راه به کسی خسارت وارد کند ضامن است. همچنین گفته شده برخی از فقهای اهل‌سنت برای کسانی که به شورچشمی مشهور می‌شدند احکامی صادر می‌کردند از جمله اینکه باید او را از اختلاط با مردم بازداشت، در خانه‌اش نگهداری کرد و برایش از [[بیت المال]] مقرری تعین نمود.<ref>شوکانی، ج۹، ص۱۱۰.</ref>  

برای جلوگیری از اثر چشم‌زخم از [[تعویذ]] و [[حرز]] استفاده می‌شود.<ref> اسپونر، ص۳۱۱؛ بوی، ص۲۳۵</ref> در روایات رسیده از [[امامان شیعه]] برای محفوظ ماندن از اثر چشم‌زخم، خواندن [[معوذتین]]، [[آیه الکرسی]]، [[سوره جن]] و [[آیه و ان یکاد]] سفارش شده است. بر پایه روایتی که [[کلینی]] از [[امام هشتم شیعیان]] نقل کرده حضرت روشی که در آن زمان برای دفع چشم‌زخم استفاده می‌شده را، رد کرده و خود اعمال دینی مانند قرائت [[سوره حمد]] و [[معوذتین]] را سفارش کرده است.<ref>کلینی، الکافی، ج۶، ص۵۰۳. </ref>همچنین [[آیه و ان یکاد]] دوای چشم‌زخم معرفی شده است.<ref>طبرسی، مجمع البیان، ج۱۰، ص۵۱۳؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۶۰، ص۱۲؛ شعیری، جامع الاخبار، ص۱۵۷.</ref> از امام صادق در خواص [[سوره جن]] نقل شده که هر کس این سوره بخواند از چشم‌زخم در امان می‌ماند. برای محفوظ ماندن از تأثیر چشم زخم دعاهایی نقل شده که برخی از آنها در کتاب طب الائمه (شبر) آمده است.<ref> شبر، طب الائمه، ص۲۲۶-۲۲۸.</ref>

از امام رضا نقل شده برای دفع اثر چشم‌زخم نوشته‌ای از سوره حمد، معوذتین، و آیه الکرسی را در شیشه‌ای قرار دهد.<ref>طبرسی، مکارم الاخلاق، ص۳۸۶.</ref>

همچنین از امامان شیعه نقل شده شده هنگامی که چیزی شما را به تعجب آورد، [[ذکر]] خدا را به زبان جاری کنید. اذکاری مانند [[تکبیر]]<ref>ابنا بسطام، طب الائمه، ص۱۲۱.</ref> [[حوقله]] و ماشاءالله سفارش شده است