صاحب بن عباد: تفاوت میان نسخه‌ها

'''صاحِب بْنِ عَبّاد''' ([[سال ۳۲۶ هجری قمری|۳۲۶]]ـ[[سال ۳۸۵ هجری قمری|۳۸۵ق]])، کاتب و وزیر دولت [[آل بویه]] ([[مؤید الدوله دیلمی|مؤید الدوله ]] و [[فخر الدوله الدیلمی|فخر الدوله]])، از دانشمندان [[شیعه]] و از ادیبان دو زبان عربی و فارسی. نام وی اسماعیل است؛ اما به «صاحب» مشهور بوده و به «کافی الکفات» نیز ملقب بوده است. مشهورترین کتاب ادبی‌اش «المحیط فی اللغة» است. صاحب به‌ویژه در [[ری]] و [[اصفهان]]، محافل علمی و ادبی بر پا می‌کرد و دانشمندان به دورش جمع می‌شدند. وی پس از هجده سال و یک ماه وزارت، در ری وفات یافت و در اصفهان به خاک سپرده شد.

'''تولد''': صاحب بن عبّاد در [[ذی‌القعده]]<ref>حموی، معجم الأدباء، ۱۴۰۰ق، ج۶، ص۱۷۱.</ref> سال ۳۲۶ق<ref> حموی، معجم الأدباء، ۱۴۰۰ق، ج۶، ص۱۷۱؛‌ ابن اثیر جزرى، الکامل فی التاریخ‏، ۱۳۸۵ق، ج۸، ص۳۵۲.</ref> در [[طالقان]] در منطقه [[دیلم]]<ref>حموی، معجم الأدباء، ۱۴۰۰ق، ج۶، ص۱۶۸؛ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۳۲۹.</ref> یا در اصطخر فارس<ref>امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۳۲۹.</ref> از خاندان ایرانی<ref>لغت‌نامه دهخدا، «صاحب بن عباد».</ref> متولد شده است. اسم وی اسماعیل و کنیه‌اش ابوالقاسم است و القابش «صاحب»،<ref>حموی، معجم الأدباء، ۱۴۰۰ق، ج۶، ص۱۶۸.</ref> «کافی الکفاة»،<ref>حموی، معجم الأدباء، ۱۴۰۰ق، ج۶، ص۱۶۸.</ref> «الکافی الأوحد»<ref>ابن مسکویه، تجارب الامم‏، ۱۳۷۹ش، ج۷، ص۳۰۹</ref> و «امین» بوده است.<ref>حموی، معجم الأدباء، ۱۴۰۰ق، ج۶، ص۱۷۰.</ref>

'''از کتابت تا وزارت''': صاحب بن عباد در سال ۳۳۵ق به شهر [[ری]] می‌آید؛<ref>لغت‌نامه دهخدا، «صاحب بن عباد».</ref> سالی که [[رکن الدوله]] آن را فتح کرده و در محرم ۳۳۵ق وارد آن شده است.<ref>ابن مسکویه، تجارب الامم‏، ۱۳۷۹ش، ج۶، ص۱۳۹.</ref> صاحب در عنفوان جوانی همکاری‌اش را با [[ابوالفضل بن عمید]]، وزیر رکن الدوله آغاز می‌کند.<ref>حموی، معجم الأدباء، ۱۴۰۰ق، ج۶، ص۱۷۱؛ لغت‌نامه دهخدا، «صاحب بن عباد».</ref> در سال ۳۴۷ق، وقتی رکن الدوله وارد [[بغداد]] می‌شود (دوره خلافت [[المطیع لله]])، ابن عمید در مقام وزارت و ابن عباد در مقام کتابت همراه او هستند.<ref>ابن مسکویه، تجارب الامم‏، ۱۳۷۹ش، ج۶، ص۲۰۷.</ref> رکن الدوله در سال ۳۶۶ق و اندکی قبل از فوت خویش، قلمرو حکومتش را میان دو پسرش، [[مؤید الدوله دیلمی|مؤید الدوله ]] (نواحی [[اصفهان]]) و فخر الدوله ([[ری]] و [[همدان]]) به شرط اطاعت از برادر بزرگشان، [[عضد الدوله دیلمی]] (مالک فارس و کرمان) واگذار کرد.<ref>پیرنیا، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض سلسله قاجاریه‏، ۱۳۸۰ش، ص۱۷۸.</ref> مؤید الدوله، حاکم شاخه اصفهان [[آل بویه]]، پس از قتل وزیرش ابن عمید، در سال ۳۶۷ق (دوره خلافت [[الطائع لله]]) به صاحب بن عباد حکم وزارت می‌دهد.<ref>مستوفى، تاریخ گزیده‏، ۱۳۶۴ش، ص۴۱۷؛ حموی، معجم الأدباء، ۱۴۰۰ق، ج۶، ص۱۷۲ و نیز نگاه کنید به: سجادی، تاریخ جامع ایران، ۱۳۹۴ش، ج۸، ص۳۴.</ref> طبق گزارش دیگر، صاحب بن عباد در سال ۳۶۸ق وزیر مؤید الدوله شده است.<ref>حسینى خاتون‌آبادى، وقایع السنین و الاعوام‏، ۱۳۵۲ش، ص۲۳۷.</ref> ابن عباد در دوره وزارت مؤید الدوله به همراه وی به بغداد و سپس به اصفهان می‌رود.<ref>لغت‌نامه دهخدا، «صاحب بن عباد».</ref>وقتی در [[شوال]] ۳۷۲ق، عضد الدوله در بغداد و بر اثر بیماری صرع فوت می‌کند،<ref>ابن اثیر جزرى، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ۱۳۷۱ش، ج۲۱، ص۱۳۹.</ref> مؤید الدوله حاکم تمام [[عراق عجم]]، [[گرگان]] و [[طبرستان]] می‌شود و امور این ممالک را با تدبیر صاحب اداره می‌کند.<ref>پیرنیا، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض سلسله قاجاریه‏، ۱۳۸۰ش، ص۱۷۹.</ref> یک سال پس از فوت عضد الدوله، مؤید الدوله نیز در [[شعبان]] ۳۷۳ق در [[گرگان]] در سن ۴۳سالگی و در اثر بیماری خناق فوت می‌کند<ref>ابن اثیر جزرى، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ۱۳۷۱ش، ج۲۱، ص۱۴۶.</ref> و چون برای خود جانشینی تعیین نکرده بود، با پیشنهاد صاحب بن عباد، بزرگان مملکت [[فخر الدوله الدیلمی|فخر الدوله]] را که در [[نیشابور]] بود برای امارت کشور دعوت می‌کنند.<ref>پیرنیا، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض سلسله قاجاریه‏، ۱۳۸۰ش، ص۱۶۸ و ۱۷۹؛ و نیز نگاه کنید به: فضل الله همدانى، جامع التواریخ‏، ۱۳۸۶ش، ص۲۹؛ ابن اثیر جزرى، الکامل فی التاریخ‏، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۲۶؛ عتبی، الیمینی‏، ۱۴۲۴ق، ص۷۰؛ سجادی، تاریخ جامع ایران، ۱۳۹۴ش، ج۷، ص۷۱۴.</ref> وقتی فخر الدوله به حکومت می‌نشیند، صاحب بن عباد را علی رغم میل او به کناره‌گیری، به وزارت ابقاء می‌کند<ref>پیرنیا، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض سلسله قاجاریه‏، ۱۳۸۰ش، ص۱۷۹؛ و نیز نگاه کنید به: فضل الله همدانى، جامع التواریخ‏، ۱۳۸۶ش، ص۲۹.</ref> و او را تا روز مرگ صاحب نزد خویش نگاه می‌دارد.<ref>اشپولر، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامى‏، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۱۸۴.</ref> صاحب، مجموعاً هجده سال<ref>حسینى خاتون‌آبادى، وقایع السنین و الاعوام‏، ۱۳۵۲ش، ص۲۳۷.</ref>و به قولی هجده ماه و یک ماه وزیر بوده است.<ref>حموی، معجم الأدباء، ۱۴۰۰ق، ج۶، ص۱۷۱.</ref>

'''لقب «صاحب»''': ابن عباد را دست‌پرورده ابوالفضل بن عمید (وزیر [[رکن الدوله]]) دانسته‌اند<ref>پیرنیا، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض سلسله قاجاریه‏، ۱۳۸۰ش، ص۱۷۹.</ref> و چون همراه و مصاحب ابن عمید بوده است به او [[لقب]] «صاحب» داده‌اند و قبل از او کسی ‌به این عنوان ملقب نبود.<ref>حسینى منشى‏، ریاض الفردوس خانی‏، ۱۳۸۵ش، ص۱۲۸ و ۱۲۹. </ref> و از این جهت او نخستین وزیری است که لقب صاحب گرفته است و بعد از او هر کسی را که وزیر می‌شد با همین عنوان می‌نامیدند.<ref>لغت‌نامه دهخدا، «صاحب بن عباد».</ref> برخی نیز این لقب را به دلیل هم‌نشینی او از کودکی با [[مؤید الدوله دیلمی|مؤید الدوله ]] دانسته‌اند و به همین دلیل او از کودکی با همین لقب مشهور بوده است.<ref>امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۳۲۹؛ لغت‌نامه دهخدا، «صاحب بن عباد».</ref>

'''لقب «کافی الکفاة»''': یکی از القاب صاحب بن عباد «کافِی الکُفاة» (کفایت‌کننده / شایسته‌تر از همه) بوده است. علت این نام‌گذاری را به مؤید الدوله نسبت داده‌اند که به دلیل لیاقتی که از او در کتابت دیده بود به وی این [[لقب]] را می‌دهد.<ref> حموی، معجم الأدباء، ۱۴۰۰ق، ج۶، ص۱۷۱؛ لغت‌نامه دهخدا، «صاحب بن عباد».</ref> برخی نیز این لقب را از طرف [[فخر الدوله الدیلمی|فخر الدوله]] دانسته‌اند.<ref>لغت‌نامه دهخدا، «صاحب بن عباد».</ref> در کتب تاریخی از او با عنوان «صاحب کافی» نیز یاد شده است.<ref>فضل الله همدانى‏، جامع التواریخ، ۱۳۸۶ش، ص۴۶؛‌ حسینى فسایى، فارس نامه ناصرى، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۲۴۱.</ref> صاحب بن عباد در سال ۳۷۸ق سکه‌ای به وزن هزار مثقال برای فخر الدوله ضرب می‌کند که علاوه بر القابی برای وی (مانند شاهنشاه) لقب کافی الکفاة خود را نیز روی سکه نقش می‌زند.<ref>سجادی، تاریخ جامع ایران، ۱۳۹۴ش، ج۸، ص۴۰.</ref>

(و نیز برای اطلاع از دیدگاه‌های مختلف درباره مذهب صاحب، ص ۳۳۸و۳۳۹ را بخوانید).</ref> حموی، ابن عباد را متدین و کسی معرفی می‌کند که برای [[آخرت|آخرتش]] کار می‌کند، برخلاف ابن عمید که برای [[دنیا|دنیایش]] تلاش می‌کرده است.<ref>حموی، معجم الأدباء، ۱۴۰۰ق، ج۶، ص۱۷۰.</ref> از قاضی عبدالجبار معتزلی که معاصر صاحب بن عباد و به حکم او قاضی [[ری]] بوده است<ref>ابن اثیر جزرى، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ۱۳۷۱ش، ج۲۱، ص۲۲۶.</ref> نقل شده است که او بعد از فوت صاحب می‌گفته است که صاحب را مشمول رحمت نمی‌داند؛<ref>حسینى خاتون‌آبادى، وقایع السنین و الاعوام‏، ۱۳۵۲ش، ص۲۵۰.</ref> زیرا بدون آن که توبه کند مرده است.<ref>ابن اثیر جزرى، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ۱۳۷۱ش، ج۲۱، ص۲۲۶.</ref> به عبدالجبار به دلیل این سخنش نسبت بی‌وفایی داده‌اند.<ref>ابن اثیر جزرى، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ۱۳۷۱ش، ج۲۱، ص۲۲۶.</ref>

'''اخلاق شخصی و سیاسی''': در گزارش‌ها و کتب تاریخی، از ابن عباد شخصی کریم و سخی و بخشنده یاد شده است.<ref>یان ریپکا، تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه‏، ۱۳۸۱ش، ص۱۶۹؛ ابن اثیر جزرى، الکامل فی التاریخ‏، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۱۱۰؛ ابن اثیر جزرى، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ۱۳۷۱ش، ج۲۱، ص۲۲۵.</ref> حموی می‌نویسد که با وجود سبک‌سری‌های صاحب اما گزارش‌های خوبی درباره مکارم اخلاق وجود دارد.<ref>حموی، معجم الأدباء، ۱۴۰۰ق، ج۶، ص۱۷۳؛ حموی، معجم الأدباء، ترجمه آیتی، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۲۹۸.</ref> مصحح کتاب «روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات‏» بیان می‌کند که صاحب بن عباد از نیاکان بزرگوار خود محاسن اخلاق، مكارم اوصاف، نیكوكارى، نوع‌پرورى، گشاده‌دستى و خدمت به ‌مردم را ارث برده بوده است و نیز همه درخواست‌کنندگان و نیازمندان را با چهره خندان و آغوشى باز و دستى‌ گشاده می‌پذیرفته است‏.<ref>زمچى، روضات الجنات، ۱۳۳۸ش، ج۱، ص۵۳۲.</ref> در «معجم الادباء» به اقتدار صاحب در وزارت، خشم و سخت‌گیری هنگام بازخواست و سرزنش، عدم ترحم و ... اشاره شده است.<ref>حموی، معجم الأدباء، ۱۴۰۰ق، ج۶، ص۱۷۴و۱۷۵؛ حموی، معجم الأدباء، ترجمه آیتی، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۲۹۸.</ref> ابوحیان توحیدی که از ابن عمید کینه سختی در دل داشته است کتاب «مثالب الوزیرین» را نوشته و در آن به ذکر قبایح و مثالب او و شاگردش   (صاحب) پرداخته است.<ref>سجادی، تاریخ جامع ایران، ۱۳۹۴ش، ج۸، ص۳۱؛ برای اطلاع بیشتر از مدح و ذم‌ها و نظر ابوحیان نگاه کنید به: امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۳۳۰ـ۳۳۷ (و نیز درباره حلم و کرم و سخاوتش، ص ۳۴۷و۳۴۸ را بخوانید).</ref>

'''وفات''': صاحب بن عباد، در مقام وزارت [[فخر الدوله الدیلمی|فخر الدوله]] و در ۲۴ [[صفر]] <ref>حموی، معجم الأدباء، ۱۴۰۰ق، ج۶، ص۱۷۱ (به استناد به گزارش ابونعیم الحافظ).</ref> سال ۳۸۵ق در [[رى]] فوت می‌کند<ref>چلپی، ترجمه تقویم التواریخ‏، ۱۳۷۶ش، ص۸۲؛ گردیزى، زین الاخبار، ۱۳۶۳ش، ص۳۷۲؛ ابن مسکویه، تجارب الامم‏، ۱۳۷۹ش، ج۷، ص۳۰۹؛ ابن اثیر جزرى، الکامل فی التاریخ‏، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۱۱۰؛ ابن اثیر جزرى، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ۱۳۷۱ش، ج۲۱، ص۲۲۵.</ref> و جنازه‌اش به اصفهان منتقل <ref>ابن اثیر جزرى، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ۱۳۷۱ش، ج۲۱، ص۲۲۶.</ref> و در بنایی در محله «باب دَریّه» [[اصفهان]] به خاک سپرده می‌شود.<ref>امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۳۲۹.</ref> پس از درگذشت صاحب، به دستور فخر الدوله، خانه و اموال صاحب به او منتقل می‌شود.<ref>ابن اثیر جزرى، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ۱۳۷۱ش، ج۲۱، ص۲۲۵.</ref>  

صاحب بن عباد، دانشمند فوق‌العاده‌ای بوده و به دانش‌های روزگار خودش آگاه و نیز ادیب و اهل‌قلم و نویسندگى بوده است.<ref> ابن اثیر جزرى، الکامل فی التاریخ‏، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۱۱۰؛ ابن اثیر جزرى، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ۱۳۷۱ش، ج۲۱، ص۲۲۵؛ یان ریپکا، تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه‏، ۱۳۸۱ش، ص۱۶۹.</ref> در زمان حضور صاحب بن عباد در [[ری]] و [[اصفهان]]، جمع زیادی از اهل علم و بحث و شعر دور او جمع شده بودند.<ref>پیرنیا، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض سلسله قاجاریه‏، ۱۳۸۰ش، ص ۱۷۹.</ref> ابن عباد، حافظه قوی داشته و در فصاحت کلام، سرودن شعر و عروض و قافیه توانا بوده است.<ref>حموی، معجم الأدباء، ۱۴۰۰ق، ج۶، ص۱۷۴؛ حموی، معجم الأدباء، مترجم: عبدالمحمد آیتی، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۲۹۸.</ref> وی کتاب‌خانه بزرگی داشته است که در آن روزگار برای حمل آن به چهارصد شتر نیاز بوده است.<ref> ابن اثیر جزرى، الکامل فی التاریخ‏، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۱۱۰؛ ابن اثیر جزرى، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ۱۳۷۱ش، ج۲۱، ص۲۲۵؛ خوند میر، مآثر الملوک‏، ۱۳۷۲ش، ص۱۱۸؛ یان ریپکا، تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه‏، ۱۳۸۱ش، ص۲۱۴.</ref> طبق گزارش حموی، تخصص اصلی صاحب، [[علم کلام]] بوده، به شیوه [[معتزله]] بحث می‌کرده، با اهل [[حکمت]] و علوم وابسته به آن مانند هندسه، طب، نجوم، موسیقی، منطق و عدد (حساب) به شدت عناد داشته و از بخش الاهیات حکمت (فلسفه الاهی) بی‌بهره بوده است.<ref>حموی، معجم الأدباء، ۱۴۰۰ق، ج۶، ص۱۷۴و۱۷۵؛ حموی، معجم الأدباء، مترجم: عبدالمحمد آیتی، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۲۹۸.</ref> ابن رازى ایلاقى، [[محدث]] و [[فقیه]] شیعى قرن چهارم هجرى، همروزگار [[شیخ صدوق]] و صاحب بن عباد بود و از هر دو آنان روایت كرده است.<ref>بروجردی، جامع أحادیث الشیعة، ۱۳۸۶ش، ج۲۵، ص۲۳. </ref>

طبق گزارش محقق کتاب «المحیط فی اللغة»، محمدحسین آل یاسین، متقدمان برای صاحب هجده کتاب و متأخران ۳۰ تا ۳۷ کتاب نام‌ برده‌اند.<ref>صاحب، المحیط فی اللغة، ۱۴۱۴ق، ج۱، مقدمه، ص۱۲.</ref> وی چهارده کتاب از صاحب را که منتشر شده است، با ذکر محقق، محل و سال نشر فهرست کرده است.<ref>صاحب، المحیط فی اللغة، ۱۴۱۴ق، ج۱، مقدمه، ص۱۲ـ۱۴.</ref> طبق گزارش این محقق، آثار مکتوب صاحب بن عباد از این قرار است:<ref>صاحب، المحیط فی اللغة، ۱۴۱۴ق، ج۱، مقدمه، ص۱۲ـ۱۶.</ref>

{{ستون-شروع|2}}

۴. التذكرة فی الأصول الخمسة.

۹. الروزنامجة. (دفتری که صاحب تمام کارهای روزانه دیوانی را در آن یادداشت می‌کرده است<ref>ملایری، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانى به عصر اسلامى‏، ۱۳۷۹ش، ج۶، ص۲۵۶.</ref>).

۱۰. عنوان المعارف و ذكر الخلائف.

۱۳. الكشف عن مساوئ شعر المتنبی.

۱۶. جوهرة الجمهرة (مختصر كتاب «الجمهرة» ابن درید) (نسخه خطی).

۱۷. كتاب الحجر (اسامی هفتادگانه حجر) (نسخه خطی).

در کتاب [[اعیان الشیعه]] اسامی سی کتاب صاحب آمده است.<ref>امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۳۵۱و۳۵۲.</ref>طبق گزارش مصحح کتاب «روضات الجنات»، کتاب‌های «كتاب الاعیاد و فضائل النوروز» و «كتاب الامامة و تفضیل على بن ابى طالب(علیه السلام) و تصحیح امامة من تقدمه‏» نیز برای صاحب بن عباد شمرده شده است.<ref>زمچى، روضات الجنات، ۱۳۳۸ش، ج۱، ص۵۳۵ و ۵۳۶.</ref>

در روزگار صاحب بن عباد، علما و ادبا و دانشمندان از هر طبقه و صنفى به طرف [[رى]] كه بزرگ‌ترین شهرهاى مركزى و غربى ایران و پایتخت سیاسی و علمی و مذهبی در آن روزگار بوده است وارد می‌‌شدند.<ref>شیخ صدوق، كتاب المواعظ، [بی‌تا]، مقدمه، ص۱۰. </ref>

'''رابطه با علمای شیعه''': سلاطین [[آل بویه]] و وزرایش مروج مذهب [[تشیع]] بوده و از علماى شیعه حمایت و سرپرستى می‌کردند.<ref>شیخ صدوق، كتاب المواعظ، [بی‌تا]، مقدمه، ص۱۰.</ref> از جمله شیخ صدوق به درخواست [[رکن الدوله]] از [[قم]] به [[ری]] مسافرت می‌کند <ref>شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۲۰. </ref> و کتاب [[عیون اخبار الرضا]] را برای قدردانی از دو قصیده صاحب بن عباد در مدح [[امام رضا(ع)]] به صاحب تقدیم می‌کند و در مقدمه کتاب به این موضوع اشاره می کند.<ref>شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۱۹ ـ ۲۳. </ref> [[شیخ صدوق]] در مجالس علمی [[رکن الدوله]] و صاحب بن عباد حضور داشته و بحث و مناظره می‌کرده است.<ref>شیخ صدوق (۳۸۱ق)، الخصال، ترجمه: مرتضی مدرس گیلانى، ۱۳۶۲ش، ‏ج‏1، مقدمه، ص۶. </ref> برخی از این مناظرات را [[قاضی نورالله شوشتری]] در كتاب «مجالس المؤمنین» نقل كرده است.<ref>شیخ صدوق (۳۸۱ق)، الخصال، ترجمه: مرتضی مدرس گیلانى، ۱۳۶۲ش، ‏ج‏1، مقدمه، ص۶. </ref> برادر [[شیخ صدوق]] (حسین بن علی) نیز كتاب «نفى التشبیه» را به صاحب‏ بن‏ عبّاد تقدیم کرده و صاحب نیز همواره به او احترام می‌گذاشته و جای او را بالای مجلس قرار می‌داده است.<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ترجمه: غفارى، على اكبر و دیگران، تهران: نشر صدوق، چاپ اول، ۱۳۶۷ش، مقدمه، ج۱، ص۱۹. </ref>

'''تأثیر در شعر فارسی''': صاحب را از بلغای معروف زبان عربی و رقیب هم‌عصر خودش [[شمس المعالی قابوس]] برشمرده‌اند.<ref>یان ریپکا، تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه‏، ۱۳۸۱ش، ص۱۷۹.</ref> و نیز او را جزو شاعران ذو اللسانین می‌دانند که به دو زبان عربی و فارسی شعر می‌سرایند.<ref>یان ریپکا، تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه‏، ۱۳۸۱ش، ص۲۱۴.</ref> در دربار [[آل‌بویه]] ادبیات عرب حضور پر رنگ داشته است و شاهان [[آل‌ بویه]] بیشتر به شعر عربی توجه می‌کرده‌اند اما به همت صاحب بن عباد در آن دوره شاعران فارسی هم ظهور کرده‌اند: مانند منصور بن علی رازی (متخلص به منطقی)، بندار و محمد بن علی سرخسی (متخلص به خسروی).<ref>یان ریپکا، تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه‏، ۱۳۸۱ش، ص۱۶۹؛ براون، تاریخ ادبیات ایران از فردوسى تا سعدى‏، ۱۳۶۷ش، ج۱، ص۱۳۴.</ref> زمانی که صاحب، وزارت [[مؤید الدوله دیلمی|مؤید الدوله ]] را بر عهده داشته و در [[اصفهان]] بوده است به بسط و گسترش ادبیات و شعر همت می‌گمارد.<ref>لغت‌نامه دهخدا، «صاحب بن عباد».</ref> به‌رسم آن روزگار، [[ابومنصور ثعالبى نیشابورى]] کتاب «لطائف المعارف» را به اسماعیل بن عباد هدیه داده است.<ref> براون، تاریخ ادبیات ایران از فردوسى تا سعدى‏، ۱۳۶۷ش، ج۱، ص۱۴۵.</ref> در مقابل این نظر، مصحح کتاب «روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات»، معتقد است صاحب بن عباد از مروجان متعصب زبان عربی در ایران و از مخالفان زبان پارسى و از دشمنان سرسخت عناصر ملى بوده است.<ref>زمچى، روضات الجنات، ۱۳۳۸ش، ج۱، ص۵۳۴.</ref> [[سید محسن امین]] می‌نویسد که هرچند اصالت صاحب فارسی است اما دین و ادبش عربی است و تمایلش به اسلام و آگاهی‌اش از علوم دینی و بلاغتش در ادبیات عربی، بر تعصب بر اصالتش غلبه داشته است و البته عرب را دوست می داشته و از شعوبیت بی‌زار بوده و این موضوع در اشعارش منعکس شده است.<ref>امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۳۳۷.</ref>

دوره [[آل بویه]] از نظر تحول و تكامل ایران با اهمیت بوده است؛ چرا که برخلاف دوران قبل که [[بغداد]] به [[ایران]] حكومت می‌كرد، در این دوره مناطق عرب‏نشین اطراف [[فرات]] و [[دجله]] تا حدودی تحت نفوذ ایران بوده‌اند و بر اساس همزیستى دو كشور در تحت حكومت یك دولت واحد، ایران از لحاظ فرهنگى و ادارى و اقتصادى رشد کرده است.<ref>اشپولر، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامى‏، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۱۷۰ و ۱۷۱.</ref>

صاحب نیز در مقام وزارت دولت آل بویه، در این امر کوشا بوده است. نویسنده کتاب «[[تاریخ قم]]» با صاحب هم‌عصر بوده است و در کتابش از دو مورد تدبیر و دخالتش در [[قم]] می‌نویسد: حل مشکل بی‌آبی قم و اصلاح قنات‌ها؛<ref>قمی، تاریخ قم‏، ۱۳۸۵ش، ص۳۱.</ref> خراج قم.<ref>قمی، تاریخ قم‏، ۱۳۸۵ش، ص۳۶۹.</ref> در نمونه دیگر، شاردن می‌نویسد که در سال ۳۶۴ قمری که بخش زیادی از حصار شهر [[قزوین]] ویران شده بود، اسماعیل بن عباد که صدراعظم [[فخر الدوله]] بوده است، دستور می‌دهد آن را از نو بسازند.<ref>شاردن، سفرنامه شاردن‏، ۱۳۷۲ش، ص۵۰۹ و ۵۱۰.</ref>

* ابن اثیر جزرى‏ (۶۳۰ق)، الکامل فی التاریخ‏، بیروت: دار الصادر، ۱۳۸۵ق / ۱۹۶۵م.

* ابن اثیر جزری (۶۳۰ق)، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمه: عباس خلیلى، ابو القاسم حالت‏، تهران: مؤسسه مطبوعات علمى‏، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.

* ابن مسکویه (۴۲۱ق)، احمد بن علی، تجارب الامم‏، مصحح: ابو القاسم امامى‏، تهران: سروش، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.

* اشپولر (۱۹۹۰م)، برتولد، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامى‏، ترجمه: جواد فلاطورى و مریم میر احمدى‏، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ چهارم، ۱۳۷۳ش.

* اشپولر (۱۹۹۰م)، برتولد، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامى‏، ترجمه: جواد فلاطورى و مریم میر احمدى‏، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ چهارم، ۱۳۷۳ش.

* براون (۱۹۲۶م‏)، ادوارد، تاریخ ادبیات ایران از فردوسى تا سعدى‏، ترجمه: فتح الله مجتبائى و غلام حسین صدرى افشار، تهران: مروارید، چاپ چهارم، ۱۳۶۷ش.

* بروجردی (۱۳۸۰ق)، آقاحسین، جامع أحادیث الشیعة، مصحح: جمعى از محققان‏، تهران، فرهنگ سبز، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

* پیرنیا، حسن (۱۳۱۴ش) و عباس اقبال آشتیانى (۱۳۳۴ش)‏، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض سلسله قاجاریه‏، تهران: خیام، چاپ نهم، ۱۳۸۰ش.

* چلپی (۱۰۶۷ق)، مصطفى بن عبدالله، ترجمه تقویم التواریخ‏، مترجم: ناشناخته‏، مصحح: میر هاشم محدث‏، تهران: احیاء کتاب‏، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

* حسینى خاتون‌آبادى‏ (۱۱۰۵ق)، سید عبد الحسین، وقایع السنین و الاعوام‏، مصحح: محمد باقر بهبودى‏، تهران: کتاب‌فروشى اسلامیه‏، چاپ اول، ۱۳۵۲ش.

* حسینى فسایى‏ (۱۳۱۶ق)، حاج میرزا حسن، فارس نامه ناصرى‏، مصحح: منصور رستگار فسایى‏، تهران: امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۸۲ش.

* حسینى منشى‏ (قرن ۱۱ق)، محمد میرک بن مسعود، ریاض الفردوس خانی‏، مصحح: ایرج افشار و فرشته صرافان‏، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

* حموی (۵۷۴ق)، یاقوت بن عبد الله، معجم الأدباء، بیروت: دار الفکر، چاپ سوم، ۱۴۰۰ق / ۱۹۸۰م.

* خوند میر (۹۴۱ق‏)، غیاث الدین، مآثر الملوک‏، مصحح: میر هاشم محدث‏، تهران: رسا، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.

* زمچى اسفزارى‏ (۸۸۹ق)، معین الدین محمد، روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات‏، مصحح: سید محمد كاظم امام‏، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۳۸ش.

* شاردن (۱۷۱۳م)، سفرنامه شاردن‏، ترجمه: اقبال یغمایى‏، تهران: توس، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.

* شیخ صدوق (۳۸۱ق)، الخصال، ترجمه: محمدباقر كمره‏اى، تهران، کتابچی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

* شیخ صدوق (۳۸۱ق)، الخصال، ترجمه: مرتضی مدرس گیلانى، تهران: جاویدان، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.

* شیخ صدوق (۳۸۱ق)، كتاب المواعظ، ترجمه: عزیزالله عطاردى‏، تهران: مرتضوى، چاپ اول، [بی‌تا].

* صاحب (۳۸۵ق)، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغة، مصحح: محمد حسن‏ آل یاسین، بیروت: عالم الکتاب، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.

* عتبی (۴۲۷ق)، ابى نصر محمد بن عبد الجبار، الیمینی‏، مصحح: احسان ذنون الثامرى‏، بیروت: دار الطلیعة، چاپ اول، ۱۴۲۴ق / ۲۰۰۴م.

* فضل الله همدانى‏ (۷۱۸ق)، رشید الدین، جامع التواریخ (تاریخ سامانیان و بویهیان و غزنویان)‏، مصحح: محمد روشن‏، تهران: میراث مکتوب‏، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

* قمی (قرن ۴ق)، حسن بن محمد بن حسن، تاریخ قم‏، ترجمه: حسن بن على بن عبد الملک قمى‏، مصحح: محمد رضا انصارى قمى‏، قم: کتاب‌خانه آیت الله العظمى مرعشى نجفى‏، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

* گردیزى‏ (۴۳۳ق)، ابى سعید عبد الحى بن الضحاک، زین الاخبار، مصحح: عبدالحى حبیبى‏، تهران: دنیای کتاب، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.

* مستوفى‏ (۷۵۰ق)، حمد الله، تاریخ گزیده‏، مصحح: عبد الحسین نوایى‏،‌تهران: چاپ سوم، ۱۳۶۴ش.

* ملایری، محمد مهدى، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانى به عصر اسلامى‏، تهران: توس، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* نواده مهلب پسر محمد پسر شادى‏ (قرن ۶ق)، مجمل التواریخ و القصص، مصحح: ملک الشعراء بهار و بهجت رمضانى‏، تهران: کلاله خاور، چاپ دوم، [بی‌تا].

* یان ریپکا (۱۹۶۸م)، تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه‏، ترجمه: عیسى شهابى‏، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى‏، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.