ختم قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

'''ختم قرآن'''، به معنای قرائت [[قرآن]] از ابتدا تا انتها است. در فرهنگ [[اسلام|اسلامی]] برای ختم قرآن فضائل و اثرات معنوی و مادی بسیاری برشمرده شده است؛ از جمله بنابر روایات، از مواقع [[استجابت دعا|استجابت]] و قبولی دعا، بعد از تلاوت و ختم قرآن است. <ref> پیامبر(ص) فرمود: «من ختم القرآن فله دعوة مستجابة»، مجمع الزّوائد، نورالدّین علی هیثمی مصری، ج ۷، ص۲۵۶، دارالکتب العلمیه، بیروت، اوّل، ۱۴۲۲ ق.

امام حسن(ع): «من قرأ القرآن کانت له دعوة مجابة إمّا معجّلة و إمّا مؤجّلة»، همان، ص۲۰، ش ۴۰.

ثواب ختم قرآن به عنوان یکی از معیارها در سنجش ثواب سایر کارهای خیر بوده و در [[حدیث|روایات]] مختلفی پاداش اعمال با آن سنجیده شده است، به عنوان نمونه ثواب [[قرائت قرآن|قرائت]] یک آیه در [[ماه رمضان]] <ref> عیون اخبارالرضا، ج ۱، ص۲۹۶ </ref> یا سه بار تلاوت [[سوره توحید]] در سایر ماهها <ref> امالی صدوق، ص۸۶ </ref> یا [[نماز]] خاصی در شب دوشنبه <ref> هر کس شب دوشنبه دو رکعت نماز بخواند و در هر رکعت آن یک حمد و هفت مرتبه سوره توحید بخواند و بعد از تمام شدن نماز هفت مرتبه تسبیحات اربعه و لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم بگوید، ثواب ختم قرآن برای او نوشته شود </ref> معادل ثواب ختم قرآن دانسته شده است.

واژه «ختم» در لغت ، به معنای رسیدن به پایان هر چیز است. خَتم به معنای «مُهر نهادن بر چیزی» و خِتام به معنای «مُهر» نیز از همین ریشه است. <ref> مقاییس اللغة ؛ لسان العرب: ماده «ختم» </ref> «ختم قرآن» در اصطلاح هماهنگ با مفهوم لغوی آن، به معنای قرائت قرآن کریم از آغاز تا پایان است. <ref> شناخت نامه قرآن برپایه قرآن و حدیث ج۳ ص۳۸۳ </ref> در آیات کلام الهی سخنی از ختم قرآن به میان نیامده، بلکه همگان را به قرائت به قدر میسور فراخوانده است: {{متن قرآن|...فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ ۚ... ﴿٢٠﴾|ترجمه=...[اينك‌] هر چه از قرآن ميسر مى‌شود بخوانيد...|سوره=[[سوره مزمل|مزمل]]|آیه=٢٠}}

بر پایه روایتی از [[امام صادق]] علیه‌السلام مراد از (مَا تَیسَّرَ) مقدار تلاوتی است که قاری می‏تواند با خشوع [[قلب]] و صفای باطن بخواند، <ref>ما تَیسَرَ لَکم فیهِ خُشُوعُ القَلبِ وَ صَفاءُ السِّرِ. -- تا آن جا که خشوع قلب و صفای باطن ، همراهیتان می‌‏کند . بحارالانوار، ج۸۴، ص۱۳۵ </ref> و طبعاً چنین قرائتی در حال نشاط روحی و شادابی انجام می‌‏گیرد، نه از روی کسالت، خستگی و تکلّف. در حدیثی از [[امام علی(ع)]] تأکید شده که همت انسان باید تدبر و فهم آیات باشد نه به پایان رساندن [[سوره]] یا ختم قرآن.

عنوان «ختم قرآن» از صدر [[اسلام]] برای مسلمانان آشنا بوده است و [[پیامبر اکرم|پیامبر]] و امامان [[اهل بیت]] و [[صحابه]] درباره چگونگی، زمان، روش و ثواب ختم قرآن کریم سخن گفته‏اند. ظاهرا تعبیر «مجلس ختم» که برای درگذشتگان برگزار می‏شود از همین «ختم قرآن» گرفته شده باشد؛ زیرا مرسوم است که در چنین مجلسی یک یا چند بار قرآن را ختم می‌‏کنند.

==فضیلت ختم قرآن‏==

در روایات بر فضیلت ختم قرآن تأکید شده و در شماری از آنها، ثواب‏ها و برکات زیادی برای ختم آن بیان شده که برخی مقید به زمان‏های خاص مانند [[ماه رمضان]]‏ یا مکان‏های خاص مانند [[مکه]] مکرمه‌اند و برخی مطلق.

در [[حدیث]] مشهوری از پیامبر اکرم بیان شده که هر کس [[قرآن]] را ختم کند، گویی نبوّت در جان او جای گرفته ولی به او [[وحی]] نمی‏شود. <ref> مَن خَتَمَ القُرآنَ فَکأَنَّما اُدرِجَتِ النُّبُوَّةُ بَینَ جَنبَیهِ ، ولکنَّهُ لا یوحی‏ إلَیهِ. کافی، ج۲، ص۶۰۴ -- کسی که قرآن را ختم کند ، گویا نبوّت در میان دو پهلویش قرار داده شده باشد ، جز آن که به او وحی نمی‏گردد </ref>

ختم قرآن در شرایط عادی در کمتر از سه روز یا یک هفته پسندیده نیست <ref> کافی، ج ۲، ص۶۱۸ـ۶۱۹ </ref>، چراکه در سنّت اسلامی به فهم آیات بیش از تکرار و تعدد تلاوت توجه شده است <ref> کافی، ج ۲، ص۶۱۴ </ref>. در روایتی از پیامبر نقل شده کسی که در کمتر از سه روز قرآن را ختم کند به فهم آیات دست نمی‌یابد <ref> کنز العمال، ج ۱، ص۶۱۴ </ref> و چنین قرائتی به خواندن شتابزده و بی‌توجه آیات می‌انجامد <ref> کافی، ج ۲، ص۶۱۷ </ref>. در حدیثی از [[امام رضا]](ع) آمده است با اینکه می‌توانم قرآن را در کمتر از سه روز ختم کنم، این کار را نمی‌کنم تا قرائتم بدون تدبر نباشد. در عین حال، در [[ماه رمضان]] سی تا چهل بار ختم قرآن مجاز دانسته شده است. <ref> رجوع کنید به کلینی، ج ۲، ص۶۱۸ </ref>

[[امام محمد غزالی|غزالی]] معتقد است برای عابدان و سالکانِ عملی شایسته نیست که کمتر از دو ختم قرآن در هفته داشته باشند اما سالکان قلبی و نیز مشتغلان به نشر علم می‌توانند هفته‌ای یک ختم داشته باشند و افراد اهل تأمل و تفکر می‌توانند قرآن را در یک ماه ختم کنند تا تأمل و تدبر لازم را در آیات داشته باشند. <ref> احیای علوم دین، ج ۱، ص۳۶۶ </ref>

ختم قرآن آداب ویژه‌ای دارد از جمله ختم آن در [[روز جمعه]] <ref> مصباح المتهجد، ص۳۲۲ </ref>، [[روزه]] داری در روز ختم قرآن <ref> شرح المهذب نووی، ج ۲، ص۱۶۸ </ref>، و اینکه فرد پس از هر ختم، حتی اگر قصد ختم مجدد هم ندارد [[سوره فاتحه]] و پنج آیه نخست [[سوره بقره]] را قرائت و ختم قرآن را به فتح آن (شروع مجدد تلاوت از ابتدای قرآن) متصل کند. <ref> کافی، ج ۲، ص۶۰۵ </ref>

ختم قرآن در مدت اقامت در [[مکه]] برای حاجیان مورد تأکید قرار گرفته و در حدیثی آمده است کسی که در مکه قرآن را ختم کند تا پیش از مرگ، [[رسول اکرم]] و نیز جایگاه خود را در [[بهشت]] می‌بیند. <ref> کافی، ج ۲، ص۶۱۲ </ref>

بسیاری از افراد ثواب قرائت را به پیشگاه [[:رده:پیامبران|پیامبران]] ، [[امامان]] و [[:رده:امامزادگان|امامزادگان]]، بزرگان دین، [[شهید|شهیدان]] و امواتِ خود هدیه می‌کنند.

«ختم قرآن» به معنای خواندن یک دوره کامل قرآن است؛ ولی در هنگام به پایان رساندن هر سوره یا حزب و جزئی، می‌توان «دعاهای ختم قرآن» را خواند. <ref> «حُذَیفه» می‌گوید: پیامبر(ص) بعد از اتمام تلاوت سوره بقره، این دعا را خواند: «أَللهُمَّ ارْحَمنی بِالقرآن...» قرآن و آداب تلاوت آن، ص۴۳ و ۴۴</ref>

برخی دعاهای رایج در بین مردم ریشۀ روایی دارند (مأثور) و برخی با وجود داشتن مضمون زیبا دعاهای [[معصوم|معصومین]] نیستند (غیر مأثور) .

در هنگام قرائت دعاهای ختم قرآن معمولا شنوندگان در پایان هر بخشی از دعا، «آمین» یا «الهی آمین» می‌گویند؛ دلیل این کار را نیز روایت [[امام علی]] می‌دانند. <ref> امام علی علیه‌السلام به صحابی‌اش - زرّ بن حبیش - فرمود: «ای زرّ! من دعا می‌کنم و تو آمین بگو...» بحارالانوار، ج ۹۲، ص۲۰۶ </ref>

*دعای ۴۲ [[صحیفه سجادیه]] از [[امام زین العابدین]](ع) از جامعترین و معروف‌ترین دعاهای ختم قرآن است: أَللهُمَّ إنَّکَ أَعَنْتَنی عَلی خَتْمِ کِتابِکَ ... [http://www.ghorany.com/khatm_pray.htm]

*پیامبر اکرم(ص) در هنگام ختم قرآن، این دعا را می‌خواندند: أَللهمَّ ارْحَمْنی بِالقرآنِ ... <ref> أَللهمَّ ارْحَمْنی بِالقرآنِ وَاجْعَلْهُ لی اِماماً وَ نُوراً وَ هُدًی وَ رَحْمَةً. أَللهمَّ ذَکِّرْنی مِنهُ ما نَسیتُ وَ عَلِّمْنی مِنهُ ما جَهِلْتُ، وَارْزُقْنی تِلاوَتَهُ آناءَ اللَّیلِ وَالنَّهارِ، وَاجْعَلْهُ حُجَّةً لی یارَبَّ العالمینَ -- خدایا! به حُرمت قرآن بر من رحم کن و آن را راهنما، نور، رستگاری و رحمت برایم قرار ده. خدایا! مرا به آنچه که فراموش کرده ام، متذکّر ساز، و آنچه را که نمی‌دانم، بر من بیاموز، و در ساعات روز و شب تلاوت آن را نصیبم گردان، و آن را حجّت و دلیلم قرار بده،‌ای پروردگار جهانیان </ref>

*دعای دیگر پیامبر : أللهمَّ اِنّی أَسْئَلُکَ اِخْباتَ المُخْبِتینَ ... <ref> زرّ بن حبیش نقل می‌کند: در مسجد جامع شهر کوفه و در محضر امیرمؤمنان علی علیه‌السلام قرآن را از آغاز تا پایانش تلاوت کردم... وقتی به آیه ۲۲ سوره «حم عسق» رسیدم، آن حضرت گریست؛ به گونه‌ای که اشک بر صورتش جاری شد. سپس سرش را به آسمان بلند نموده و فرمود:‌ای زرّ! من دعا می‌کنم و تو آمین بگو. آنگاه چنین عرضه داشت: أللهمَّ اِنّی أَسْئَلُکَ اِخْباتَ المُخْبِتینَ، وَاخْلاصَ المُوقنینَ، وَ مُرافَقَةَالأَبرارِ، وَاسْتِحْقاقَ حَقائِقِ الایمان، وَالغَنیمَةَ مِنْ کُلِّ بِرٍّ وَالسَّلامَةَ مِن کُلِّ اِثْمٍ، وَ وُجُوبَ رَحْمَتِکَ، وَ عَزائِمَ مَغْفِرَتِکَ، وَالْفَوزَ بِالْجَنَّةِ، وَالنَّجاةَ مِنَ النَّارِ -- خدایا! همانا من دل نهادن دل دادگان، اخلاص اهل یقین، همراهی نیکان، شایستگی دریافت حقائق ایمان، بهره‌مندی از همه خوبی ها، مصون ماندن از تمامی گناهان، شمول رحمتت، به دست آوردن بخشش‌های بزرگت، رستگاری و رسیدن به بهشتت، و نجات یافتن از آتش جهنّم را، از درگاه مقدّست درخواست می‌کنم. امیرالمؤمنان علیه‌السلام در پایان، به من فرمود: «ای زرّ! هرگاه قرآن را ختم نمودی، این دعا را بخوان؛ زیرا دوست و محبوبم پیامبر خداصلی الله علیه وآله وسلم مرا دستور و سفارش داده بود که به هنگام ختم قرآن با این کلمات، دعا بخوانم.» بحارالانوار، ج ۹۲، ص۲۰۶ و ۲۰۷ </ref>

* دعای امام صادق علیه‌السلام به هنگام ختم قرآن : أللهمَّ انّی قَدْ قَرَأْتُ ماقَضَیتَ مِنْ کِتابِکَ ... <ref> أللهمَّ انّی قَدْ قَرَأْتُ ماقَضَیتَ مِنْ کِتابِکَ الَّذی أَنْزَلْتَهُ عَلی نَبِیکَ الصّادِقِ صلی الله علیه وآله وسلم، فَلَکَ الحمدُ رَبَّنا، اللهمَّ اجْعَلْنی مِمَّنْ یحِلُّ حَلالَهُ وَ یحَرِّمُ حَرامَهُ وَ یؤْمِنُ بِمُحْکْمِهِ وَ مُتَشابِهِه، وَاجْعَلْهُ لی اُنْساً فی قَبْری وَ اُنساً فی حَشْری ، وَاجْعَلْنی مِمَّنْ تُرْقیهِ بِکُلِّ آیةٍ قَرَأَها دَرَجَةً فی أَعْلی عِلِّیینَ، بِرَحْمَتِکَ یا أَرْحَمَ الرَّاحِمینَ. -- خدایا! همانا من آنچه را که از کتابت بیان نموده ای، تلاوت کردم؛ همان کتابی که بر پیامبر راستگویت فرو فرستادی. پروردگارا! سپاس و ستایش، سزاوار توست. خداوندا! مرا جزو گروهی قرار بده که حلال قرآن را، حلال و حرامش را، حرام شمرده و به محکم و متشابه آن، معتقد هستند. و قرآن را در گورم و هنگام حشر و زنده شدنم، انیس و مونسم ساز، و نیز مرا جزو کسانی قرار بده که به سبب تلاوت هر آیه ای، آنها را به والاترین مقامات (بهشتی) می‌رسانی و بر درجه آنان می‌افزایی. به رحمتت‌ای مهربان‌ترین مهربانان. بحارالانوار، ج ۹۲، ص۲۰۷ </ref>

کتاب «‌شناخت نامه قرآن برپایه قرآن و حدیث‌» از انتشارات دارالحدیث در بخشی از جلد سوم خود به بررسی روایات و مطالبی پرداخته که به موضوع «ختم قرآن» مربوط می‌شوند.

{{پانویس|اندازه=ریز|3}}

{{ستون-شروع|2}}

* محمدی ری شهری، شناخت نامه قرآن برپایه قرآن و حدیث ، دارالحدیث.