بنی‌عباس: تفاوت میان نسخه‌ها

'''بنی عباس''' ، (حکومت: ۱۳۲ق - ۶۵۶ق / ۷۵۰م - ۱۲۵۸م.) از مهم‌ترین سلسله‌های [[خلافت]] اسلامی که بیش از پنج قرن بر اکثر مناطق اسلامی حکومت داشت. این سلسله با انقراض [[امویان]] کار خود را شروع کرد و توسط [[مغول|مغول‌ها]] از بین رفت. نسب این سلسله به [[عباس بن عبد المطلب|عباس]] عموی [[پیامبر (ص)]] می‌رسد و به همین جهت از [[قریش]] و [[بنی‌هاشم]] به حساب می‌آیند.

خلفای عباسی مشروعیت خویش را به [[عباس بن عبدالمطلب|عباس]] مستند می‌کردند. بدین رو می‌کوشیدند تا چهره تاریخی عباس و برخی فرزندان و نوادگان او را با برنامه سیاسی خود هماهنگ کنند به ویژه اینکه از سوابق رقبای خود یعنی [[طالبیان]] و [[علویان]] در عصر پیامبر بهره‌ای نداشتند. آنان نخست سعی کردند از جنبهٔ منفی حضور عباس در برخی حوادث صدر اسلام در مخالفت با پیامبر بکاهند؛ سپس برخی فضایل را به او نسبت دهند.

عباسیان چنین توجیه کردند که حضور عباس در [[جنگ بدر]]<ref>بلاذری، جمل...، ج ۳، ص ۹</ref> در صف مشرکان برنامه‌ای از سر ضرورت بوده<ref>طبری، ج ۲، ص ۴۲۶؛ ابن قتیبه، المعارف، ص ۱۵۵</ref> و به همین سبب پس از اسارت او<ref>ابن سعد، ج ۴، ص ۱۲؛ طبری، ج ۲،  ۴۲۶</ref>، پیامبر دستور داد تا او را نکشند. <ref>نک: ابن هشام، ج ۲، ص ۲۶۹؛ ابن سعد، ج ۴، ص ۱۰-۱۱</ref> یا گفتند که عباس پنهانی با پیامبر تماس داشته و اخبار مشرکان را به او می رسانده است.<ref>واقدی، ج ۱، ص ۲۰۴؛ بلاذری، همانجا</ref>

وی [[امام حسین]] را از سفر به [[کربلا]] برحذر داشت و خود نیز در کربلا حضور نیافت. روایات فراوانی از طریق [[شیعه]] و [[اهل سنت|سنی]] از ابن عباس نقل شده است و کتاب تفسیری منسوب به او، بارها به چاپ رسیده است.

از میان فرزندان عبدالله<ref>نک: همان، ۱۱۷-۱۱۸</ref>، علی از همه مشهورتر است. در نزاع میان عبدالملک بن مروان و ابن زبیر او به توصیه پدر، به عبدالملک پیوست.<ref>اخبار، ص ۱۳۱، ۱۵۴</ref> روابط او با خلیفه گرم بود.<ref>بلاذری، همان، ج ۴، ص ۷۰؛ نیز نک: اخبار، همانجا</ref> اما عبدالملک بعدها از او رنجید.<ref>همان، ج ۴، ص ۱۰۱-۱۰۲</ref> ولید بن عبدالملک با انتساب قتل کنیززاده‎ای از او انتقام گرفت.<ref>بلاذری، همان، ج ۴، ۱۰۳؛ اخبار، ص ۱۴۹-۱۵۰</ref> از زهد و عبادت و ثروت و گشاده‌دستی او سخن گفته‌اند.<ref>بلاذری، همان، ج ۴، ص ۹۳، ۱۰۰؛ اخبار، ص ۱۴۴-۱۴۵؛ نیز نک: ذهبی، ج ۵، ۲۵۲-۲۵۳</ref> او در ۱۱۷ یا ۱۱۸ق درگذشت.

پس از محمد بن علی در حدود ۱۲۵ق<ref>نک: بلاذری، همان، ج ۴، ص ۱۰۷؛ نیز اخبار، ص ۲۳۹</ref> داعیان بنابر وصیتش، جانشینی پسرش ابراهیم را پذیرفتند.<ref>همان، ص ۲۳۷-۲۳۹؛ طبری، ج ۷ُ ص ۲۹۴-۲۹۵</ref>

مرگ هشام بن عبدالملک (ربیع الآخر ۱۲۵ق)<ref>همو، ج ۷،ص ۲۰۰</ref> و نزاع میان امویان شام و آشفتگی‎های بسیار [[عراق]] و [[خراسان بزرگ|خراسان]]، اوضاع را برای فعالیت داعیان فراهم کرد. در ۱۲۷ق عبدالله بن معاویه از [[طالبیان]] قیام کرد و بر برخی مناطق مرکزی ایران تسلط یافت<ref>طبری، ج ۷، ص ۳۰۲-۳۰۸</ref> شماری از عباسیان همچون عیسی بن علی، سفاح و منصور به او پیوستند.<ref>ابوالفرج، الاغانی، ج ۱۲، ۲۲۹؛ مقاتل الطالبیین، ص ۱۶۷</ref>

در ۱۲۹ق شماری از بزرگان علوی و عباسی در [[مکه]] درباره گزینش خلیفه مذاکراتی داشتند. این گفت‌وگوها به جایی نرسید اما بعدها رقبا از این جلسه بهره‌برداری سیاسی کردند.<ref>طبری، ج ۷، ص ۵۱۷؛ ابوالفرج، همان، ص ۲۰۶، ۲۵۳؛ آبی، ج ۱، ص ۳۷۲-۳۷۳؛ اخبار، ص ۳۸۵-۳۸۶</ref> بنا به نقلی [[ابراهیم امام]] درصددِ بیعت با محمد بن عبدالله [[نفس زکیه]] بود که به انجام نرسید.<ref>اخبار، ص ۳۸۶؛ ابوالفرج، همان، ص ۲۵۷</ref> پس از مرگ بکیر بن ماهان در اواخر ۱۲۶ق، بنا به وصیتش، دامادش ابوسلمهٔ خلال رهبری داعیان را به عهده گرفت.<ref>اخبار، ص ۲۴۹-۲۵۰</ref>

با پیوستن [[ابومسلم]] خراسان به داعیان و استقرار وی در خراسان، دعوت ضداموی وارد مرحلهٔ مهمی شد. هنگامی‌که مروان با آشوب‌های فراوان روبرو بود، ابومسلم در خراسان اهداف خود را پیش می‌برد.<ref>طبری، ج ۷، ص ۳۲۳، ۳۷۴-۳۷۵، ۳۹۳-۳۹۴</ref>

ابومسلم در [[جمادی الاول|جمادی اول]] ۱۳۰ق بر مرو سلطه یافت.<ref>طبری، ج ۷، ص ۳۷۸-۳۷۹؛ اخبار، ص ۳۱۰، ۳۱۵</ref> در همان سال قحطبة بن شبیب را با لشکری بزرگ به [[عراق]] فرستاد.<ref>همان، ص ۳۲۱</ref> او شهرهای گوناگونی را فتح کرد. در محرم ۱۳۲ق به کوفه رسید و ادارهٔ امور به دست ابوسلمهٔ خلال افتاد.

مروان بن محمد بنابر نشانه‌هایی به ابراهیم بدگمان شده بود، دستور داد او را زندانی کنند و ابراهیم در زندان درگذشت.<ref>بلاذری، جمل، ج ۴، ص ۱۶۴-۱۶۵؛ طبری، ج ۷، ص ۴۲۲</ref>

ابراهیم به هنگام دستگیری، برادرش ابوالعباس عبدالله (سفاح) را جانشین خود قرار داد و از او خواست به کوفه برود.<ref>بلاذری، همان، ج ۴، ص ۱۶۷</ref> ابوالعباس به همراه خاندان عباسی در صفر ۱۳۲ ق پنهانی وارد کوفه شدند.<ref>همان، ج ۴، ص ۱۸۴؛ دینوری، ص ۳۵۸، طبری، ج ۷، ص ۴۲۳؛ جهشیاری، ص ۸۵</ref>

در برخی نقل‌ها ادعا شده است که ابوسلمه می‌خواسته خلافت به آل علی برسد و حتی نامه‌هایی به [[امام صادق]] (ع) فرستاده است. او قصد داشته که با تشکیل شورایی از فرزندان [[امام علی (ع)]] و [[عباس بن عبد المطلب|عباس]] امر [[خلافت]] را به آن واگذارد.<ref>جهشیاری، ص ۸۶، تاریخ...، ص ۵۸۴</ref> اما برخی داعیان خراسانی به رهبری ابوالجهم بن عطیه ، جاسوس ابومسلم<ref>بلاذری، همان، ج ۴۷ ص ۲۰۵، ۲۵۲-۲۵۳</ref> بدون اطلاع ابوسلمه با عباسیان بیعت کردند و ابوسلمه را در مقابل کار انجام شده قرار دادند.<ref>طبری، ج ۷، ص ۴۲۳-۴۲۴</ref>

ابوالعباس از برادرش عبدالله منصور کوچک‎تر بود. اما مادرش از تیرهٔ بنی حارث بن کعب بود<ref>زبیری، ص ۳۰؛ ابن عساکر، ص ۰۵-۱۰۶</ref> و انتخاب ابوالعباس بی‌ارتباط با وجود شماری از موالی بنی مسله - تیره از بنی حارث - در ساختار داعیان نبود.<ref>اخبار، ص ۱۹۱-۱۹۲</ref>

آنها در ابتدای خلافت به سرکوب دشمنان پرداختند. نخست مروان و بقایای امویان را تار و مار کردند. پس از گذشت ۳ یا ۴ ماه، به دسیسهٔ منصور، ابوسلمهٔ خلال به قتل رسید. توطئه قتل ابومسلم که نفوذ و قدرت بسیاری داشت، نافرجام ماند.<ref>طبری، ج ۷، ص ۴۶۶</ref>

عباسیان تلاش کردند تا خلافت خود را همان دولت موعود جلوه دهند. این موضوع به ویژه از لقب «سفاح» برمی‌آید که بنابر شماری از روایات، لقب موعود است. آنان از همان آغاز خود را اهل بیت پیامبر قلمداد می‎کردند.<ref>مثلاً نک: طبری، ج ۷، ص ۴۲۵، ۴۲۶</ref> کشتار امویان را انتقام از قاتلان امام حسین و زید بن علی می‎شمردند.<ref>ازدی، ص ۱۳۹؛ نیز نک: بلاذری، همان، ج ۴، ص ۲۱؛ ابن اثیر، ج ۵، ص ۴۳۰</ref> دورهٔ ابوالعباس طولانی نبود. او در ذیحجهٔ ۱۳۶ق درگذشت.<ref>بلاذری، همان، ج ۴، ۲۳۸-۲۳۹؛ طبری، ج ۷، ص ۴۷۰</ref>

منصور به گردآوری اموال برای خلافت اهتمام داشت.<ref>بلاذری، ج۴، ص۳۵۷؛ طبری، ج۷، ص۵۷۹، ۶۰۳، ج۸، ص۸۱؛ نیز نک: ریس، ص۴۱۰</ref> لقب «‌دوانیقی‌» او نیز نشانه‌ای از سختگیری مالی محسوب می‌شود.<ref>طبری، ج۷، ص۶۱۹؛ نیز نک: عانی، ص۴۵۱</ref>

منصور به خراسانیان در تقویت ارکان خلافت اهمیت ویژه‌ای قائل بود.<ref>طبری، ج۸& ص۱۱، ۱۱۲؛ ابن کثیر، ج۶، ص۱۹؛ برای تحلیلی از اهمیت خراسان در دورۀ بنی عباس نزد قدماء، نک: ابن قتیبه، فضل...، ص۱۰۰، ابن خلدون، ص۱۸۳-۱۸۴</ref> این میزان اعتماد گاهی مایۀ اعتراض برخی از خاندان عباسی می‌شد.<ref>طبری، ج۸، ص۱۷۵</ref>

*مهم‎ترین واقعه‎ای که خلافت منصور را به طور جدی تهدید کرد، [[قیام محمد بن عبدالله]] مشهور به [[نفس زکیه]] در [[مکه]] و [[مدینه]] و [[قیام قتیل باخمرا|قیام برادرش]]، [[ابراهیم بن عبدالله|ابراهیم]] در [[بصره]] بود.<ref>طبری، ج۷، ص۴۹۳؛ ابوالفرج، همان، ص۲۳۲، ۳۱۵</ref> منصور تنها به سرکوب نظامی بسنده نکرد. او برای بی‌اعتبار کردن علویان و تثبیت خلافت عباسی به استفاده از اخبار و احادیث و نیز استفاده از منجمان برای پیشگویی حوادث و نقل رؤیا می‌پرداخت.<ref>بلاذری، ج۴، ص۲۶۲؛ طبری، ج۷، ص۶۲۴، ۶۲۶، ۶۴۵، ۶۴۸</ref> وی در نامه‌ای به محمد نفس زکیه موضوع وراثت عباس از پیامبر را مطرح ساخت.<ref>طبری، ج۷، ص۵۷۱</ref> در این زمان روایاتی با ساختار پیشگویانه ترویج می‎شد که بر بقای خلافت در فرزندان عباس و حتی محرومیت آل ابی طالب از آن تأکید داشت.<ref>ابن سعد، ج۵، ص۳۲۸؛ بلاذری، همان، ج۴، ص۱۱؛ دینوری مالکی، ج۱، ص۱۵۸؛ نیز نک: اخبار، ص۱۳۱، ۱۶۸، ۱۸۶، ۱۸۷، ۲۰۰</ref>

منصور از زمان ابوالعباس با ابومسلم روابط خصمانه‌ای داشت. با توجه به قدرت بسیار ابومسلم، خاطر منصور آسوده نبود.<ref>بلاذری، همان، ج۴، ص۱۹۹، ۲۱۸؛ طبری، ج۷، ص۴۸۰</ref> ابومسلم پس از ابوالعباس در فکر خلافت عیسی بن موسی بود<ref>طبری، ج۷، ۴۸۰، ۴۹۲</ref> و بیعت با منصور را عقب انداخت. در [[شعبان]] ۱۳۷ق منصور او را به قتل رساند و با بخشش‎های فراوان یاران او را به سکوت واداشت.<ref>طبری، ج۷، ۴۹۳؛ مسعودی، ج۴، ص۱۴۳</ref>

تا حدود ۱۴۵ق عباسیان شهری را به عنوان پایتخت نداشتند. سفاح و منصور از [[کوفه]] می‌ترسیدند. منصور پس از سرکوب قیام محمد نفس زکیه، بنای بغداد بیش از پیش مورد توجه قرار داد. بنای بغداد به ویژه با توجه به فضای ایرانی آن، در استواری خلافت نقش زیادی داشت. <ref>نک: مدخل [[بغداد]]</ref>

منصور در ۱۴۷ق با تهدید و تطمیع، ولایت عهدی را از عیسی بن موسی که در سرکوب قیام علویان نقش برجسته‌ای داشت<ref>طبری، ج۷، ص۶۴۱</ref>، گرفت.<ref>بلاذری، همان، ج۴، ص۳۴۱؛ طبری، ج۸/۹، ۱۹-۲۰</ref> سپس برای محمد از مردم بیعت گرفت<ref>طبری، ج۸، ۲۴-۲۵، ۳۹</ref>. او پسرش را برای مقابله با علویان «‌مهدی‌» خواند.<ref>برای تفصیل، نک: دوری، الفکرة...؛ ۱۲۹-۱۳۰؛ عمر، بحوث، ۲۱۲-۲۱۴</ref>

منصور در ذیحجهٔ ۱۵۸ مرد.<ref>بلاذری، همان، ج۴، ص۳۶۵-۳۶۸؛ طبری، ج۸، ص۵۹-۶۲؛ نیز نک: خلیفه، ج۲، ص۶۶۷</ref> پایه‌های خلافت نوین در زمان وی از هر حیث قوام یافته بود.

با تدابیر و تمهیدات منصور، خلافت مهدی با مخالفت چندانی مواجه نشد. تنها عیسی بن موسی در ابتدا از بیعت طفره رفت که سرانجام وادار به بیعت شد.<ref>طبری، ج۸، ص۱۱۲-۱۱۳</ref> او بسیاری از زندانیان را آزاد کرد<ref>همو، ج۸، ص۱۱۷؛ نیز نک: یعقوبی، ج۲ُ ص۴۷۵؛ جهشیاری، ص۱۵۵</ref> و والیان برخی شهرها را تغییر داد.<ref>طبری، ج۸، ص۱۱۶، ۱۲۰-۱۲۱</ref>

مهدی دست به برخی اقدامات با صبغۀ اعتقادی زد. برای نمونه برای مخالفت با بنی امیه موضوع نسب آل زیاد را تبلیغ کرد.<ref>طبری، ج۸، ص۱۲۹ و نیز برای موضوعی مشابه نک: ج۸، ص۱۳۳</ref> در ۱۶۷ و ۱۶۸ق به سرکوب زنادقه پرداخت.<ref>یعقوبی، ج۲، ص۴۸۲، طبری، ج۸، ص۱۶۵، ۱۶۷؛ برای آگاهی از نظر او در این باره، نک: ج۸، ص۲۲۰</ref> این اتهام طیف وسیعی را شامل میشد؛ از کسانی که تعلقات مذهبی نداشتند تا مانویان و حتی اتهامی برای تصفیه‌های سیاسی.<ref>برای تفصیل، نک: زرین کوب، ۴۲۹؛ عمر، الخلافه... ص۱۵۳، گوتاس، ص۹۲؛ EI2، ذیل زندیق</ref>

مهدی لشکرکشی به مرزهای روم را ادامه داد.<ref>طبری& ج۸، ص۱۴۴، ۱۴۵، ۱۵۲؛ برای تفصیل، نک: صقر، ص۲۰-۲۱</ref>

در ۱۶۰ق با تهدید و تطمیع، عیسی بن موسی را از ولایتعهدی عزل کرد و برای موسی الهادی فرزندش بیعت گرفت.<ref>همو، ج۸، ۱۲۱-۱۲۳، ۱۲۴-۱۲۸؛ نیز نک: یعقوبی، ج۲ُ ص۴۷۶</ref>

در سال ۱۶۶ برای خلافت فرزند دیگرش، هارون، پس از موسی الهادی بیعت گرفت.<ref>طبری& ج۸& ص۱۵۴</ref> اما در سال بعد تصمیم گرفت هارون را در خلافت بر هادی مقدم دارد. هادی در بغداد نبود و این تصمیم را نئذیرفت. مهدی به قصد وی به سمت جرجان رفت. اما در محرم ۱۶۹ در ماسبذان از شهرهای غربی ایران به طور غیرعادی درگذشت.<ref>همو& ج۸، ص۱۶۹-۱۷۱؛ نیز نک: خلیفه، ج۲، ص۶۹۳؛ یعقوبی، ج۲، ص۴۸۴؛ مسعودی، ج۴، ص۱۶۵</ref>

ولایتعهدی در خلافت عباسی مانند امویان، بسیار موجب بروز بحران میشد. اگرچه مهدی هادی را مقدم بر [[هارون الرشید|هارون]] کرده بود، اما هارون به تشخیص خلیفه حمایت و هدایت دیوان سالاران دربار را با خود داشت. [[یحیی بن خالد برمکی]]، در مسئولیت‎های هارون، مانند جنگ در مرزهای روم، اختیاردار وی بود.<ref>طبری& ج۸، ص۱۸۷؛ نیز نک: جومرد، هارون...، ص۷۷-۷۹؛ برای سفرهای جنگی هارون در دورۀ مهدی، نک: خلیفه، ج۲، ص۶۸۷؛ بلاذری، فتوج، ص۱۶۸، ۱۷۰</ref> در هنگام مرگ مهدی، موسی الهادی از مرکز خلافت دور بود و با تدبیر یحیی شورش سپاهیان در بغداد مهار شد.<ref>طبری، ج*، ۱۸۷-۱۸۸</ref>

دوران خلافت هادی کوتاه بود. این مدت بیشتر به نزاع و توطئه‌های درباریان؛ دیوان سالاران از یکسو و سپاهیان از دیگرسو گذشت. موسی الهادی پس از ورورد به بغداد، با وجود دل آزردگی، ربیع بن یونس را به مقام وزارت گمارد. <ref>همو، ج۸، ص۱۸۸-۱۸۹؛ نک: مسعودی، ج۴، ص۱۹۰</ref> او سیاست سرکوب [[زنادقه]] را پی گرفت<ref>طبری، ج۸، ص۱۹۰</ref> و در ۱۶۹ق قیام حسین بن علی بن حسن مشهور به قتیل فخ را سرکوب کرد.<ref>همو، ج۸، ص۱۹۲؛ نیز نک: ابوالفرج، مقاتل، ص۴۳۵؛ مسعودی، همانجا</ref>

هادی و گروهی از سران سپاه در پی خلع هارون و بیعت با جعفر فرزند هادی بودند.<ref>طبری، ج۸، ص۲۰۷-۲۰۹</ref> با توجه به نفوذ یحیی بر هارون، هادی در ابتدا میخواست یحیی را جذب کند<ref>همو، ج۸، ص۲۰۸؛ جهشیاری، ج۱۷۰</ref>، اما سپس او را به زندان افکند. گفته شده است که وی در اندیشه قتل وی و هارون بود.<ref>طبری، ج۸، ص۲۳۰؛ نیز نک: جهشیاری، ص۱۷۴-۱۷۵</ref> در این میان، خلیفۀ بیمار به گونه‌ای مشکوک در نیمۀ ربیع الاول ۱۷۰ درگذشت.<ref>طبری، ج۸، ص۲۰۵-۲۰۶، ۲۱۳؛ نیز نک: خلیفه، ج۲، ص۷۰۵</ref>

در شب مرگ هادی، خلافت به [[هارون عباسی|هارون الرشید]] رسید. او یحیی بن خالد را از زندان خواست و او را به وزرات گمارد و حتی خاتم خلافت را بدو سپرد.<ref>طبری، ج۸، ۲۳۰، ۲۳۳؛ جهشیاری، ص۱۷۷</ref>

خلافت هارون الرشید، دورۀ اوج و شکوه خلافت عباسی بود و در داستان‌های ادبی انعکاس فراوان یافته است. از حیث سیاسی آرامش و استقرار نسبی برپا بود.<ref>طبری، ج۸، ص۲۳۵-۲۴۰</ref> بخش عمده‌ای از این شکوه به دانش پروری و گشاده دستی خاندان ایرانی برمکی مربوط بود.<ref>نم: زنبیر، ص۱۵۱-۱۵۳</ref>

اگرچه در زمان منصور و مهدی وزارت بود<ref>طبری، ج۸، ص۱۸۹، ۲۰۷؛ جهشیاری، ص۱۴۱، ۱۵۶، ۱۶۷؛ برای تفصیل نک: کروی، ۲۹-۳۰، ۵۳، ۶۱</ref>، اما این نهاد از زمان برمکیان استقرار یافت. بسیاری از نهادهای اداری عباسیان، با کمی تغییر از ساسانیان تقلید شد.<ref>نک: دوری، النظم....، ۱۹۸، ۲۱۲؛ ضیف، ص۲۰، برای انواع دیوان‌ها، نک: جنابی، ص۴۱</ref>

هارون در آغاز، خلافت خود را مرهون تدبیر یحیی می‌شمرد.<ref>جهشیاری، ص۱۷۷</ref> سرزمین‌های خلافت را میان برمکیان، به ویژه فضل و جعفر، دو فرزند یحیی تقسیم کرده بود.

حکمرانی فضل بر خراسان، موجب آبادانی و رونق اقتصادی گردید.<ref>همو، ص۱۹۱، برای حکومت فضل بر خراسان، نک: طبری، ج۸، ص۲۵۷</ref> در ۱۷۶ق هارون، موسی بن یحیی را برای خاموش کردن نزاع قبایل یمانی و نزاری در شام فرستاد و در اتفاقی مشابه، جعفر برمکی به شام رفت و آرامش را مستقر کردند.<ref>همو، ج۸، ص۲۵۱، ۲۶۲، ۲۶۳</ref>

برمکیان به همراه کامیابی‎ها و پیشرفت امور، نفوذ بسیاری در شئون خلافت یافتند. به همین سبب، در ۱۸۷ق هارون تصمیم به حذف ایشان گرفت.<ref>طبری، ج۸، ص۲۸۷</ref> هارون در حذف برمکیان پرشتاب و باشدت عمل کرد. محققان گفته‌اند که مجموعه عواملی در سرکوب برمکیان نقش داشته و نمی‌توان آن را به نزاع میان خلیفه و وزیر کاست.<ref>زنبیر، ص۱۵۶</ref>

پس از سرکوب و ضبط اموال برمکیان<ref>طبری، ج۸، ص۲۹۶، ۲۹۷، ۳۱۰-۳۱۱</ref>، هارون خود امور خلافت را به دست گرفت.

[[هارون عباسی|هارون]] به نبرد در مرزهای روم ادامه داد. در ۱۸۱ق به آسیای صغیر لشکر کشید و با تحمیل شرایط سنگین بر روم، صلح کرد.<ref>همو& ج۸، ۲۶۸؛ نیز نک: حسین، ص۲۲۰</ref> در ۱۸۷ق رومیان صلح را نقض کردند و دوباره هارون با تحمیل شرایط مشابه پیروز شد.<ref>طبری، ج۸، ص۳۰۷-۳۰۸</ref> در ۱۹۰ق بار دیگر به روم شرقی لشکر کشید و تا فتح هرقله پیش رفت.<ref>خلیفه، ج۲، ص۷۳۷؛ طبری، ج۸، ص۳۲۰-۳۲۲</ref>

در طی جنگ‎های مداوم در مرزهای روم، هارون‌گاه فرزندان خود را بدان مأموریت گسیل میکرد.<ref>خلیفه، ج۲، ۷۱۵، ۷۱۷، ۷۳۴؛ ابن اثیر، ج۶، ص۱۸۴-۱۸۶؛ برای تفصیل در خصوص جنگها، نک: بارتولد VI/342ff</ref>

انتصاب علی بن عیسی بن ماهان به حکمرانی خراسان، استبداد و خشونت او در اخذ خراج، موجب خشم بزرگان و شکایت به خلیفه شد. همچنین شایعاتی مبنی بر آمادگی سرکشی علی بن عیسی منتشر شده بود. خلیفه در ۱۸۹ق خود راهی خراسان شد. اما در میانه راه از علی رضایت حاصل کرد و او را بر حکومت خراسان باقی گذارد.<ref>طبری، ج۸، ص۳۱۴-۳۱۶</ref> گرچه علی در ۱۹۱ق عزل شد، <ref>همو، ج۸، ص۳۲۴</ref> اما ابقای وی موجب قیام بزرگی در خراسان به رهبری رافع بن لیث شد که در شهرهای خراسان هواداران بسیار یافت.<ref>همو، ج۸، ص۳۱۹-۳۲۰؛ ابن اثیر، ج۶، ص۱۹۵، ۲۰۵؛ نیز نک: عمر، الخلافه، ص۱۸۰</ref> هارون دوباره به عزم سرکوب رافع به خراسان رفت<ref>طبری، ج۸، ص۳۳۸؛ جهشیاری، ص۲۶۶</ref>. اما به علت بیماری در جمادی الآخر ۱۹۳ در طوس درگذشت.<ref>طبری، ج۸، ۳۴۵، ۳۴۶؛ جهشیاری، ص۲۷۷</ref>

پس از مرگ [[هارون عباسی|هارون]]، بر سر جانشینی او نزاع سختی درگرفت. در ۵ سال نخست خلافت هارون، او جانشینی نداشت.<ref>طبری، ج۸، ص۲۴۰</ref> در ۱۷۵ق هارون برای محمد امین ۵ ساله فرزند زبیده همسر محبوبش برای ولایت عهدی بیعت گرفت.<ref>همو، ج۸، ص۲۴۰</ref> مأمون اگرچه از [[امین عباسی|امین]] بزرگ‌تر بود، اما مادرش خراسانی بود<ref>ابن خلکان، ج۴، ص۲۸؛ نیز نک: رفاعی، ج۱، ص۱۹۱-۱۹۲</ref> و بعید نیست که هارون در ترجیح امین، [[تعصب |تعصب عربی]] نشان داده باشد.<ref>رشاد، ص۲۱</ref>

انتخاب امین در زمان اقتدار برمکیان بود و بیعت خراسانیان برای هارون اهمیت داشت.<ref>رشاد، ص۲۲</ref> فضل بن یحیی برمکی به خراسان رفت و با بذل اموال هنگفت برای امین بیعت گرفت.<ref>طبری، همانجا</ref>

در ۱۸۲ یا ۱۸۳ق هارون، [[مأمون]] را به ولایتعهدی امین برگماشت.<ref>طبری، ج۸، ص۲۶۹، ۲۷۵</ref> و پس از مدتی ولایت عهدی مأمون را به پسر دیگرش، قاسم سپرد.<ref>همو، ج۸، ص۲۷۶؛ برای تاریخ این واقعه، نک: رشاد، ص۲۰</ref> هارون در اقدامی شگفت انگیز، خلافت را میان ۳ فرزند خویش تقسیم کرد.<ref>طبری، ج۸، ص۲۷۵-۲۷۶، ۲۷۷؛ ابن اثیر، ج۶، ص۱۶۱؛ نیز نک: جنابی، ص۱۳۱؛ رشاد، ص۳۲</ref> هارون کوشید برای کم کردن عواقب این تقسیم بندی و اختلافات احتمالی، تعهدنامه هایی را از امین و مأمون بگیرد و آنها را به دیوار [[کعبه]] نصب کرد.<ref>خلیفه، ج۲، ص۷۲۳؛ طبری، ج۸، ص۲۷۵، ۳۱۵؛ نیز نک: رشاد، ۲۵-۲۶</ref> در یکی از این تعهدنامه آمده است که اگر امین خلاف کرد، مسلمانان جانب مأمون را بگیرند.<ref>طبری، ج۸، ص۲۸۰</ref> احتمال دارد مأمون در این تعهدنامه درست برده باشد.<ref>رشاد، ص۲۸-۳۰</ref>

هارون از رقابت میان امین و مأمون آگاه بود.<ref>همو، ج۸، ص۳۳۹</ref> این نزاع بسیار به جناح‌های رقیب در دربار خصوصاً فضل بن ربیع در حمایت از امین و [[فضل بن سهل سرخسی]] در حمایت از مأمون بستگی داشت.<ref>رشاد، ص۵۰</ref> فضل بن سهل برای در امان ماندن مأمون پس از هارون، به مأمون پیشنهاد کرد همراه هارون به خراسان یعنی منطقۀ تحت ولایت خویش سفر کند.<ref>طبری، ج۸، ص۳۳۸؛ نیز نک: رشاد، ص۶۹</ref>

اختلاف امین و مأمون به نبرد نظامی رسید. امین با انتخاب علی بن عیسی بن ماهان به سپاهسالاری خود اشتباهی بزرگ مرتکب شد. <ref>برای مطالعه درباره جریان گزینش او، نک: ج۸، ص۳۹۸-۳۹۹؛ نیز رشاد، ص۴۹</ref> ولی فرمانده سپاه مأمون، طاهر بن حسین، نه فقط در امور نظامی، بلکه از حیث سیاسی توانا بود. پس از شکست دادن و کشتن علی بن عیسی در شعبان ۱۹۵ در ری، طاهر در خراسان با مأمون بیعت کرد. امین کوشش کرد با بذل و بخشش، شکست را بی‌اهمیت نشان دهد، اما شکستهای پیاپی او در نقاط مختلف و پیشروی طاهر به سمت بغداد، آثار پریشانی را در عراق و شام و حجاز در پی آورد.

* [http://www.shareh.com/persian/magazine/tarikh_i/08/b.htm الرضا من آل محمد(ص)]