|
|
| خط ۲۰: |
خط ۲۰: |
|
| |
|
| ==زمینه‌های شکل‌گیری== | | ==زمینه‌های شکل‌گیری== |
| *'''روحیه بادیه‌نشینی'''
| | منابع اسلامی، عوامل مختلفی از جمله روحیه بادیه‌نشینی را در شکل‌گیری خوارج مؤثر دانسته‌اند. برخی نویسندگان، چهره‌های اصلی خوارج را سالوکان و اعرابیان روزگار [[جاهلیت]] دانسته‌اند که بر سران قبایل خود و سنت‌ها و ارزش‌های قبیله‌ای می‌شوریدند و برای کمترین چیزها به هیجان می‌آمدند و می‌جنگیدند و از قبیله خود اخراج می‌شدند.<ref> احمد سلیمان معروف، قراءة جدیدة فی مواقف الخوارج و فکرهم و ادبهم، ص۲۱-۲۳؛ احمد شلبی، موسوعة التاریخ الاسلامی و الحضارة الاسلامیة، ج۲، ص۲۱۰-۲۱۱، نیز: اخبار الدولة العباسیة، ص۳۳۵؛ ابن عبد ربّه، العقد الفرید، ج۱، ص۱۸۶.</ref> بیشتر شخصیت‌های برجسته خوارج از میان این اعرابیان برخاستند و به هیچ یک از قبایل مشهور عرب وابستگی نداشتند.<ref> عمر ابوالنصر، الخوارج فی الاسلام، ص۱۴، ۲۱؛ یوسف بابطین، حرکة الخوارج: نشأتها و اسبابها، ص۲۵۰.</ref> بر این اساس، هیچ یک از [[صحابه]]، اعم از [[مهاجر|مهاجرین]] و [[انصار]] به خوارج نپیوستند.<ref> عمرو بن بحر جاحظ، کتاب الحیوان، ج۶، ص۴۵۵؛ طبری، تاریخ، ج۷، ص۳۹۶؛ ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ص۱۰۶، ۱۱۰؛ نایف محمود معروف، الخوارج فی العصر الاموی : نشأتهم، تاریخهم، عقائدهم و ادبهم، ص۶۰.</ref> |
|
| |
|
| برخی نویسندگان منشأ خوارج را سالوکان و اعرابیان روزگار [[جاهلیت]] دانسته‌اند که بر سران قبایل خود و سنت‌ها و ارزش‌های قبیله‌ای می‌شوریدند و برای کمترین چیزها به هیجان می‌آمدند و می‌جنگیدند.<ref> احمد سلیمان معروف، قراءة جدیدة فی مواقف الخوارج و فکرهم و ادبهم، ص۲۱-۲۳؛ احمد شلبی، موسوعة التاریخ الاسلامی و الحضارة الاسلامیة، ج۲، ص۲۱۰-۲۱۱، نیز: اخبار الدولة العباسیة، ص۳۳۵؛ ابن عبد ربّه، العقد الفرید، ج۱، ص۱۸۶.</ref> بیشتر شخصیت‌های برجسته خوارج از میان این اعرابیان برخاستند و به هیچ یک از قبایل مشهور عرب وابستگی نداشتند.<ref> عمر ابوالنصر، الخوارج فی الاسلام، ص۱۴، ۲۱؛ یوسف بابطین، حرکة الخوارج: نشأتها و اسبابها، ص۲۵۰.</ref>خوارج عمدتا از اعرابیان تمیم و بکر -از قبایل ربیعه یمن- بودند<ref>طبری، تاریخ، ج۵، ص۶۶.</ref>. هیچ یک از [[صحابه]] از [[مهاجر|مهاجرین]] و [[انصار]] به خوارج نپیوستند.<ref> عمرو بن بحر جاحظ، کتاب الحیوان، ج۶، ص۴۵۵؛ طبری، تاریخ، ج۷، ص۳۹۶؛ ابن جوزی، تلبیس ابلیس، ص۱۰۶، ۱۱۰؛ نایف محمود معروف، الخوارج فی العصر الاموی : نشأتهم، تاریخهم، عقائدهم و ادبهم، ص۶۰.</ref> | | برخی دیگر از محققان، ظهور خوارج را در امتداد شورش بر [[عثمان]] دانسته‌اند<ref> یولیوس ولهاوزن، احزاب‌المعارضة السیاسیة الدینیة فی صدر الاسلام: الخوارج و الشیعة، ترجمه عبدالرحمان بدوی، مقدمه بدوی، ص۱۳؛ احمد معیطه، الاسلام الخوارجی، ص۱۷؛ نایف محمود معروف، الخوارج فی العصر الاموی: نشأتهم، تاریخهم، عقائدهم و ادبهم، ص۵۵؛ شوقی ضیف، التطور و التجدید فی الشعر الاموی، ص۸۷.</ref> و بر این باورند که قتل عثمان و اختلاف صحابه در باب مسأله خلافت، سبب طرح این رأی شد که می‌توان خلیفه را در صورت مخالفت با رأی مردم و احکام دین و همچنین سوء تدبیر و رعایت نکردن [[عدل]] و [[انصاف]]، برکنار کرد یا کشت.<ref> عمر ابوالنصر، الخوارج فی الاسلام، ص۲۱-۲۳؛ محمد ابوزهره، تاریخ المذاهب الاسلامیة، ج۱، ص۷۰-۷۱؛ نایف محمود معروف، الخوارج فی العصر الاموی: نشأتهم، تاریخهم، عقائدهم و ادبهم، ص۲۱.</ref> به تصریح منابع اسلامی مانند تاریخ طبری، رؤسای معترضان به عثمان که حدود ۳۰ تن بودند، بعدتر از چهره‌های اصلی خوارج بودند.<ref>طبری، تاریخ، ج۵، ص۴۹؛ احمد سلیمان معروف، قراءة جدیدة فی مواقف الخوارج و فکرهم و ادبهم، ص۲۵-۲۶؛ قس لطیفه بکّای، حرکة الخوارج: نشأتها و تطورها الی نهایة العهد الاموی ص ۱۷.</ref> |
|
| |
|
| *'''ساختار قبایل و دشمنی با قریش'''
| | افزون بر این، عوامل دیگری مانند ناخشنودی از رفتار امام علی(ع) در تقسیم غنایم بر اساس مساوات، و نیز بروز جنگ‌های داخلی جمل و صفین که در آن‌ها برای نخستین بار مسلمانان رویاروی یکدیگر قرار گرفتند، از عوامل مؤثر در شکل‌گیری خوارج دانسته شده است.<ref>احمد بن یحیی بلاذری، جُمَل من انساب الاشراف، ج۳، ص۳۵-۳۶، ۵۶-۵۷، ۱۳۴-۱۳۵؛ احمد بن داوود دینوری، الاخبار الطِّوال، ص۱۵۱-۱۵۲، ۱۶۴-۱۶۵؛ طبری، تاریخ، ج۴، ص۵۴۱-۵۴۲؛ نیز: یوسف بابطین، حرکة الخوارج: نشأتها و اسبابها، ص۲۹۳، ۲۰۰-۳۰۲، ۳۰۴؛ لطیفه بکّای، حرکة الخوارج: نشأتها و تطورها الی نهایة العهد الاموی ، ص۱۱-۱۵؛ جعفر مرتضی عاملی، علی (ع) و الخوارج: تاریخ و دراسة، ج۱، ص۱۳۴-۱۳۷.</ref> |
| | |
| [[تعصب|تعصب قبیله‌ای]] و پیروی از رؤسای قبایل از عوامل شکل‌گیری خوارج و استمرار آنهاست. رؤسای قبایل مانند [[اشعث|اشعث بن قیس کندی]]، امام را وادار به حکمیت و توقف جنگ و نمایندگی ابوموسی اشعری کردند.<ref>نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ص۴۸۹-۴۹۰، ۴۹۹-۵۰۰؛ یعقوبی، ج۲، ص۱۸۸-۱۸۹؛ طبری، تاریخ، ج۵، ص۵۱-۵۹؛ نیز: جعفر سبحانی، بحوث فی الملل و النحل ، ج۵، ص۷۵؛ نایف محمود معروف، الخوارج فی العصر الاموی: نشأتهم، تاریخهم، عقائدهم و ادبهم، ص۲۵-۲۶، احمد عوض ابوشباب، الخوارج: تاریخهم، فرقهم، و عقائدهم، ص۱۴-۱۵، ۳۰-۳۱.</ref>
| |
| خوارج نخست دربارهٔ قریشی بودن حاکم رأیی نداشتند، اما بعد به دلیل ناخشنودی از استیلای قریش بر امور مسلمانان، شرط قریشی بودن در خلافت را رد کردند.<ref> عمر ابوالنصر، الخوارج فی الاسلام، ص۲۱؛ محمد ابوزهره، تاریخ المذاهب الاسلامیة، ج۱، ص۶۹.</ref> قریشیان هیچ‌گاه به خوارج نپیوستند.<ref>نایف محمود معروف، الخوارج فی العصر الاموی : نشأتهم، تاریخهم، عقائدهم و ادبهم، ص۲۷-۲۸؛ احمد عوض ابوشباب، الخوارج: تاریخهم، فرقهم، و عقائدهم، ص۳۱.</ref>
| |
| | |
| *'''شورش بر عثمان'''
| |
| | |
| برخی ظهور خوارج را امتداد شورش بر [[عثمان]] دانسته‌اند.<ref> یولیوس ولهاوزن، احزاب‌المعارضة السیاسیة الدینیة فی صدر الاسلام: الخوارج و الشیعة، ترجمه عبدالرحمان بدوی، مقدمه بدوی، ص۱۳؛ احمد معیطه، الاسلام الخوارجی، ص۱۷؛ نایف محمود معروف، الخوارج فی العصر الاموی: نشأتهم، تاریخهم، عقائدهم و ادبهم، ص۵۵؛ شوقی ضیف، التطور و التجدید فی الشعر الاموی، ص۸۷.</ref> قتل عثمان و اختلاف صحابه در باب مسأله خلافت، سبب طرح این رأی شد که می‌توان خلیفه را در صورت مخالفت با رأی مردم و احکام دین و سوء تدبیر و رعایت نکردن [[عدل]] و [[انصاف]] برکنار کرد یا کشت.<ref> عمر ابوالنصر، الخوارج فی الاسلام، ص۲۱-۲۳؛ محمد ابوزهره، تاریخ المذاهب الاسلامیة، ج۱، ص۷۰-۷۱؛ نایف محمود معروف، الخوارج فی العصر الاموی: نشأتهم، تاریخهم، عقائدهم و ادبهم، ص۲۱.</ref> رؤسای معترضان به سیاست عثمان که حدود ۳۰ تن بودند، بعدا هسته خوارج را تشکیل دادند.<ref>طبری، تاریخ، ج۵، ص۴۹؛ احمد سلیمان معروف، قراءة جدیدة فی مواقف الخوارج و فکرهم و ادبهم، ص۲۵-۲۶؛ قس لطیفه بکّای، حرکة الخوارج: نشأتها و تطورها الی نهایة العهد الاموی ص ۱۷.</ref>
| |
| | |
| *'''همراهی موالیان و بردگان'''
| |
| | |
| برابری‌جویی خوارج، موالی غیرعرب را به سوی آنان کشاند. برخی سپاهیان ساسانی پس از شکست، در بصره ماندند و از زمره موالی بنی تمیم شدند. بعدها بسیاری از سران خوارج از میان این قبیله برخاستند.<ref> احمد بن یحیی بلاذری، کتاب فتوح البلدان، ص۶۶، ۲۸۰، ۳۷۵؛ نیز: عمر ابوالنصر، الخوارج فی الاسلام، ص۱۸.</ref> در مقابل این دیدگاه، برخی تاریخ‌نگاران حضور موالی را در میان خوارج نمی‌پذیرند و خوارج را از اعرابیان [[متعصب]] می‌دانند که موالی را تحقیر می‌کردند.<ref>احمد امین، فجر الاسلام، ص۲۶۱-۲۶۲.</ref>
| |
| دین و اعتقاد تنها عامل اتحاد خوارج نبوده است. بردگان،<ref>حاحظ، ۱۳۸۴، ج۱، ص۵۱؛ احمد بن یحیی بلاذری، جُمَل من انساب الاشراف، ج۳، ص۲۴۸؛ محمد بن یزید مبرّد، الکامل، ج۳، ص۳۱۴؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغة، ج۴، ص۱۴۷، ۲۰۴.</ref> راهزنان و فراریان از خراج<ref> ابراهیم‌بن محمد ثقفی، الغارات، ج۱۷ ص ۳۵۳؛ طبری، تاریخ، ج۵۷ ص ۱۲۲.</ref> در اردوی خوارج حضور داشتند.<ref>ن.ک: عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، ثمارالقلوب فی المضاف و المنسوب، ص۱۷۴، ۶۲۳-۶۲۴؛جعفر مرتضی عاملی، علی (ع) و الخوارج: تاریخ و دراسة،ج ۲، ص۱۳۳.</ref>
| |
| | |
| *'''همراهی قراء با خوارج'''
| |
| برخی منابع متقدم، از حضور گروه‌هایی پرشمار از قراء در میان سپاهیان امام علی و معاویه در صفین و پیوستن ۷ تن از قراء به خوارج خبر داده‌اند.<ref>نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ص۱۸۸-۱۹۰؛ احمد بن یحیی بلاذری، جُمَل من انساب الاشراف، ج۶، ص۱۵۱-۱۵۹؛ طبری، تاریخ، ج۵، ص۱۱،۳۴.</ref> بدین جهت آنان را قراء خوانده یا نام این دو گروه را در کنار یکدیگر ذکر کرده‌اند.<ref>برای نمونه: مسعودی، مروج، ج۳، ص۱۴۴؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ، ج۷، ص۲۷۲، ج۷، ص۲۳۸.</ref>
| |
| در مقابل، گاهی با استناد به منابع خوارجی و روایات متأخر، هر گونه مسئولیت توقف جنگ در صفین و قبول حاکمیت را از قراء نفی کرده‌اند.<ref> محمود اسماعیل عبدالرازق، جدل حول الخوارج و قضیة التحکیم، المجلة التاریخیة المصریة، ص۵۷-۶۹.</ref> برخی نیز گفته‌اند قراء پس از شکست گفتگوهای حکمین به خوارج پیوستند.<ref>احمد امین، فجر الاسلام، ص۲۵۶؛ عبدالعزیز دوری، مقدمة فی تاریخ صدرالاسلام، ص۵۹.</ref>
| |
| | |
| *'''دیگر عوامل'''
| |
| | |
| افزون بر این، عوامل دیگری مانند ناخشنودی از رفتار امام علی در تقسیم غنایم و عطایا بر اساس مساوات و نیز بروز جنگ‌های داخلی جمل و صفین که در آن‌ها برای نخستین بار مسلمانان رویاروی یکدیگر قرار گرفتند و همچنین دستور امام بر منع گرفتن غنیمت در جمل و اعتراض حروریه از عوامل مؤثر در شکل‌گیری خوارج دانسته شده‌است.<ref>احمد بن یحیی بلاذری، جُمَل من انساب الاشراف، ج۳، ص۳۵-۳۶، ۵۶-۵۷، ۱۳۴-۱۳۵؛ احمد بن داوود دینوری، الاخبار الطِّوال، ص۱۵۱-۱۵۲، ۱۶۴-۱۶۵؛ طبری، تاریخ، ج۴، ص۵۴۱-۵۴۲؛ نیز: یوسف بابطین، حرکة الخوارج: نشأتها و اسبابها، ص۲۹۳، ۲۰۰-۳۰۲، ۳۰۴؛ لطیفه بکّای، حرکة الخوارج: نشأتها و تطورها الی نهایة العهد الاموی ، ص۱۱-۱۵؛ جعفر مرتضی عاملی، علی (ع) و الخوارج: تاریخ و دراسة، ج۱، ص۱۳۴-۱۳۷.</ref> | |
|
| |
|
| ==ویژگی‌های خوارج== | | ==ویژگی‌های خوارج== |
