بخارا: تفاوت میان نسخه‌ها

'''بُخارا'''، نام ولایت و شهری در [[ازبکستان|جمهوری ازبکستان]] است. این شهر پس از ورود [[اسلام]] به [[آسیای مرکزی]] یکی از مهم‌ترین مراکز اسلامی شد و نقش مهمی در نشر و گسترش فرهنگ اسلامی در طی قرون متوالی، ایفا کرد. به طوری که از قرن اول تا قرن دوازدهم هجری، بخارا را «مهد اسلام» نام نهادند.

بخارا تا زمان [[ناصرالدین شاه]] جزئی از خاک [[ایران]] بود ولی طبق معاهده آخال از ایران جدا و به [[روسیه]] پیوست. امروزه مردم بخارا به آداب و رسوم و سنن قدیمی اسلامی ایرانی خود همچنان پایبند مانده‌اند. [[شیعیان]] از گذشته‌های دور در بخارا حضور داشته‌اند و اسنادی وجود دارد که نشان می‌دهد شیعیان بخارا با برخی از [[مرجع تقلید|مراجع]] [[نجف]] نیز در تماس بوده و از آنان برای مشکلات خود [[استفتاء]] می‌کردند. از نشانه‌های ماندگاری مذهب شیعه در بخارا انجام مراسم [[عزاداری محرم|عزاداری]] [[عاشورا]] در این منطقه است و شیعیان در این شهر [[مسجد]] و [[حسینیه]] دارند.

* ولایت بخارا (جمعیت در ۱۳۵۶ش /۱۹۷۷ حدود ۰۰۰، ۱۸۰، ۱ تن)، با مساحتی حدود ۰۰۰، ۱۴۳ کیلومترمربع، در جنوب غربی جمهوری [[ازبکستان]] واقع است. از شمال به جمهوری قزاقستان، از مشرق به ولایت سیردریا (سمرقند)، از جنوب شرقی به ولایت قشقا دریا و از مغرب به جمهوری خودمختار قراقالپاق و جمهوری ترکمنستان محدود است. کمابیش با ناحیه زرافشان قدیم مطابقت دارد. مشتمل بر ۸۴ ده، سه شهر به نام‌های زرافشان، خوقند و نوایی و سه شهرک جدید است.

:::در ۱۳۱۶ش / ۱۹۳۸، ولایت بخارا در جمهوری ازبکستان تشکیل، و مرکز آن شهر بخارا تعیین شد. طبق آمارگیری ۱۳۴۹ش /۱۹۷۰، ظاهراً حدود ۷۲% جمعیت ولایت بخارا را ازبکان تشکیل می‌دادند. در ۱۲۹۹ش /۱۹۲۰ جمعیت بخارا عمدتاً ازبک و قزاق و تاجیک و یهودی و عرب بودند،<ref>عالم خان، ص۳۲-۳۳</ref> در دهه‌های اخیر گروه‌هایی از یهودی‌ها از بخارا به اسراییل مهاجرت کرده‌اند. امروز گروه‌هایی از تاجیکان نیز به زبان ازبکی تکلم می‌کنند. همچنین گروه‌های روس تبار در ولایت بخارا به سر می‌برند.

* شهر بخارا، مرکز ولایت (جمعیت در ۱۳۴۹ش / ۱۹۷۰ حدود ۰۰۰، ۱۱۲ تن)، در مشرق قسمت سفلای حوضه آبریز رود زرافشان و در قسمت بالای آبراه شاهرود واقع است. شهر سمرقند در حدود ۳۱۰ کیلومتری مشرق آن و شهر تاشکند در ۶۰۰ کیلومتری شمال شرقی آن واقع است. از سمت جنوب شرقی با خط فرعی راه آهن از طریق آبادی کاگان به برخی از شهرهای جمهوری‌های آسیای میانه متصل است.

# مقبره اسماعیل سامانی (قرن‌های سوم چهارم)؛

# مقبره چشمه ایوب (قرنهای هشتم دهم)؛

# مجموعه قوش مدرسه (قرن دهم)؛

# مدرسه مادرخان (۹۷۴۹۷۵)؛

# ویرانه‌های قصر وَرَخْشا در ۳۰ کیلومتری شمال غربی شهر بخارا در صحرای قزل قوم غربی با قلعه‌ای به ارتفاع ۱۹ متر.<ref>بلینسکی، ص۱۸۱</ref>

از مقابر قدیمی در بخارا مزار خواجه [[ابوحفص بخاری]] (۱۵۰-۲۱۷) است<ref>معین الفقراء، ص۱۸</ref> که در زمان «بارتولد» به نام صومعه امام ابوحفص نزدیک دروازه «حق ره» برپا و مورد احترام اهل بخارا بوده است.<ref>بارتولد، ۱۳۶۶ ش، ج ۱، ص۲۵۳</ref> از گورستان‌های مهم بخارا مزار شریف است.

در ۵۳، به نوشته بلاذری، عبیدالله بن زیاد (۲۵ ساله)، با۰۰۰، ۲۴ تن از نهر جیحون گذشت و به بیکند آمد. در آن هنگام خاتون در شهر بخارا بود و با وی صلح کرد به هزار هزار درهم. زیاد وارد شهر شد. پس از او [[سعید بن عثمان بن عفان]] از سوی معاویه والی خراسان شد، وی از جیحون گذشت و به جنگ با بخاراییان شتافت، اما بار دیگر کار به مصالحه کشید.<ref>بلاذری، ص۵۷۱-۵۷۲</ref> در ۸۷ [[قتیبة بن مسلم]] (باهلی)، فرمانده سپاهیان عرب و نماینده [[حجاج بن یوسف|حَجّاج]] در خراسان، شهر بازرگانی بیکند را در نزدیکی بخارا، که بیش از هزار رباط داشت، به قهر گشود و اهالی را قتل عام و شهر را ویران کرد.<ref>نرشخی، ص۲۵-۲۶، ۶۲</ref> سال بعد، به جنگ بخارا رفت و آنجا را نیز گشود. قتیبه با نیرنگ از اهالی بخارا برای دو رکعت نماز گزاردن اجازه گرفت و وارد شهر شد و به خیانت، شهر را گرفت و غنایم بسیار به دست آورد. در این سال، بیشتر شهرهای ولایت بخارا گشوده شد.<ref>بلاذری، ص۵۸۵؛ گردیزی، ص۲۴۸</ref> به نوشته طبری<ref>طبری، ج ۶، ص۴۳۹-۴۴۰</ref> در ۸۹ بخارا به تصرف سپاهیان مسلمان درآمد. به نوشته نرشخی<ref>نرشخی، ص۶۶</ref> قتیبه، فرمانده قشون معاویه، پس از تصرف بخارا دستور داد تا اهل بخارا نیمی از خانه‌های خویش را به مسلمانان واگذارند. در ۹۴ قتیبه مسجد جامع را اندر حصار بخارا در محل بتخانه بنا کرد و فرمود هر جمعه مردم در آنجا گرد آیند و [[نماز جمعه|نماز آدینه]] بخوانند و هر کس که حاضر می‌شد دو درهم می‌گرفت و اهل بخارا در اوایل اسلام نماز به پارسی می‌خواندند.<ref>نرشخی، ص۶۷</ref>

در ۳۴۰ به نوشته اصطخری<ref>ترجمه فارسی، ص۲۳۲</ref> بخارا دارالملک ماوراءالنهر بود و همه وقت سرای امارت در کوره بخارا در شهر بخارا قرار داشت و مرکز آن بومَجْکَث خوانده می‌شد.<ref>اصطخری، ص۳۴۲، ترجمه فارسی، ص۲۳۹</ref> به نوشته اصطخری<ref>ترجمه فارسی، ص۲۴۵-۲۴۶</ref> پیش از آن وُلات ماوراءالنهر در فَرغانه و چاچ و سمرقند بودند، و مردم بخارا قومی بودند که در قدیم از اصطخر به آنجاانتقال یافتند. در دوره سامانیان، شهر بخارا توسعه بسیار یافت. علت اساسی آن مبادلات بازرگانی میان شرق و غرب و گذشتن جاده ابریشم از آنجا بود.

پیش از حمله مغول، کتابخانه‌های بخارا در جهان [[اسلام]] مشهور بود، از جمله کتابخانه بلعمی (متوفی ۳۶۲)، و کتابخانه نوح بن منصور سامانی (۳۶۵-۳۸۷) که خانه‌های بسیار داشت و در هر خانه صندوق‌های کتاب روی هم انباشته بودند. ظاهراً این کتابخانه پس از استفاده [[ابن سینا]] از آن، طعمه حریق شد.<ref>نیلاب رحیمی، ص۱۰۹-۱۱۱</ref> به نوشته عوفی<ref>عوفی، ص۶۹</ref> در شهر بخارا کتابخانه‌ای سرپل بازارچه بخارا قرار داشت که دیوان مدون اشعار بهرام گور در آن بود. در دوره سامانیان بخارا مرکز علم و ادب شمرده می‌شد و شاعرانی مانند [[رودکی]]، شهید بلخی، دقیقی، [[کسایی مروزی]] در دربار سامانیان نشو و نما یافتند. وزیران سامانی که اهل فضل و ادب و مفاخر پارسی بودند، مانند ابوالفضل بلعمی، ابوعلی بلعمی و خانواده جیهانی، در بخارا می‌زیستند و ابن سینا نیز مدتی در بخارا به سر برده است. در سده‌های بعد از سامانیان نیز از بخارا دانشمندان بزرگی چون ملامحمد شریف بخاری و گروهی دیگر از علما و نام آوران زبان فارسی برخاسته‌اند.

در اوایل قرن پنجم در سراسر ماوراءالنهر مردم از روی نارضایی، به [[اسماعیلیه]]، که از [[فرق شیعه]] بود و با خلفا مخالفت می‌کرد، گرایش پیدا کردند، تا جایی که در ۴۳۶ بغراخان هارون، صاحب ماوراءالنهر، گروه بسیاری از آنان را کشت.<ref>ابن اثیر، ج ۹، ص۵۲۴</ref> ظاهراً پیروان اسماعیلیه در شهر بخارا نیز از این کشتار برکنار نماندند.

در ۶۱۶ در حمله چنگیزخان به ایران، ترکان خاتون، [ملکه خوارزمشاه] خطیب بخارا رئیس اصحاب ابوحنیفه برهان الدین محمدبن احمدبن عبدالعزیز بخاری را که شش هزار [[فقیه]] تابع او بودند، با تعدادی از علما و سادات، به قتل رسانید.<ref>نسوی، ص۲۹۳۰، ۴۲</ref> در ۶۱۶ چنگیزخان بخارا را تصرف کرد و ارگ بخارا پس از دوازده روز مقاومت سقوط کرد، چنگیزخان وارد شهر شد، اهالی شهر را بیرون راند و اموال مردم را غارت کرد، شهر را به آتش کشید، و مدافعان ارگ را قتل عام کرد.<ref>ابن اثیر، ج ۱۲، ص۳۶۵-۳۶۷</ref> مقاومت مردم در برابر استیلاگران مغول بعد‌ها نیز ادامه یافت. به نوشته جوینی در ۶۳۶ در ده تاراب، سه فرسنگی شهر بخارا، بر ضد مغولان شورشی به رهبری محمود صانع غربال (غربال ساز) درگرفت که عوام الناس و حتی اهل علم بخارا به او پیوستند، اما قشون مغول قیام را به شدت سرکوب و شورشیان را قتل عام کردند.<ref>جوینی، ج ۱، ص۸۵۹۰</ref> در اوایل قرن هفتم مادر منکوقاآن (متوفی ۶۴۹) هزار بالش نقره هر بالش نقره معادلِ ۸ درم و دو دانگ نقره یا ۲۰۰ دینار داد تا در بخارا مدرسه بزرگی ساختند و دیه‌ها خریدند و [[وقف]] آن مدرسه کردند. تولیت مدرسه را باخرزی به عهده داشت. در ۶۵۸ سیف الدین باخرزی درگذشت و در فتح آباد بخارا به خاک سپرده شد.<ref>بناکتی، ص۴۰۰۴۰۱؛ جوینی، ج ۳، ص۹؛ جامی، ص۴۳۲</ref> ظاهراً از این هنگام است که بخارا به یکی از مراکز [[تصوف]] تبدیل می‌شود. در ۶۷۱ آباقاخان، فرمانده مغولان (۶۶۳-۶۸۰)، جوی خون در شهر بخارا روان ساخت و مدرسه مسعودبیک را که معظم‌ترین و معمور‌ترین مدارس آنجا بود به آتش کشید و کتابخانه آنجا را آتش زد و مغولان یک هفته به قتل و غارت مشغول بودند.<ref>رشیدالدین فضل الله، ج ۳، ص۱۴۱۱۴۲</ref>

در ۷۶۳ در جنبش [[سربداران]]، بخاراییان نیز شرکت داشتند. مولانازاده بخاری، یکی از بزرگزادگان بخارا، در سمرقند قیام سربداران را بر ضد مغولان رهبری می‌کرد.<ref>عبدالرزاق سمرقندی، ص۳۳۱</ref>

به نوشته روملو، در ۹۰۶ شیبک خان ازبک سه روز شهر بخارا را محاصره کرد و با مصالحه، امیرمحمدصالح بیات را برآنجا گماشت و خود به سمرقند رفت. پس از بازگشت شهر را به باد تاراج داد و «ازبکان شهر را با جاروب نهب و غارت پاک کردند».<ref>روملو، ج ۱۲، ص۶۹-۷۰</ref> با اینهمه بخارا پس از هفت سال (در ۹۱۳) شهری پر نعمت و آباد بود، و می‌توانست از سپاهیان فراوان پذیرایی کند، آنچنانکه فضل الله بن روزبهان از آن با تعجب یاد می‌کند. به نوشته وی، در اواخر موسم زمستان و زمان گرانی، غلات ده سلطان نامدار و پادشاه کامکار صاحب اقتدار که هریک را ده هزار سوار و زیادت امرا و جوانان کار همراه بودند در بلده فاخره بخارا جمع شدند، و از کمبود غلات و علیق کسی شکایتی نکرد.<ref>فضل الله بن روزبهان، ص۱۹۰۱۹۱</ref> ظاهراً بخارا از همه این افراد، بدون مشکلی، پذیرایی کرده است. از همین دوره هاست که بخارا بار دیگر به نام دارالسلطنه و دارالملک خوانده می‌شود.<ref>اسکندرمنشی، ج ۲، ص۸۴۴؛ منجم یزدی، ص۴۳۵</ref> بعد‌ها نیز بخارا نام قدیم خود، بلده فاخره، را باز یافت.

در دوره [[صفویه]] به نوشته رضا قلی هدایت «درگاه خلایق پناه سلاطین صفویه ملاذ و ملجأ سلاطین خوارزم و بلخ و بخارا و افاغنه و ازبکیه بود»،<ref>رضا قلی هدایت، ۱۳۳۹ ش، ج ۹، ص۳۲۲</ref> آنچنانکه ولی محمدخان در ۱۰۲۰، پس از اینکه حاکم بخارا به وی اجازه وارد شدن به ارگ را نداد، ناچار از طریق [[مشهد]] به [[اصفهان]] آمد و [[شاه عباس اول]] از وی استقبال کرد. ولی محمدخان دوباره ظاهراً به یاری شاه عباس، بخارا را به دست آورد.<ref>اسکندرمنشی، ج ۲، ص۸۳۴۸۴۰</ref> در زمان شاه عباس اول بخارا پایتخت ازبکیه شمرده می‌شد و خان (پادشاه) ازبک در شهر بخارا مستقر بود.<ref>اسکندرمنشی، ج ۲، ص۸۳۴۸۴۰</ref> در ۱۱۶۰ نادرشاه دستور داد تا کوچ بر کوچ قشون ایران به سوی بلده فاخره بخارا رهسپار شوند. آنان پس از ورود به شهر، ابوالفیض خان پادشاه بخارا را به بند کشیدند و شاهزاده عبدالمؤمن خان را که دوازده سال داشت به تخت نشاندند و به نام نادرشاه سکه زدند.<ref>مروی، ج ۳، ص۱۱۲۰</ref>

در ۱۲۱۵، امیرحیدر از قبیله مَنْغیتْ، خاندان اَشْترخانی را که بر بخارا حکمرانی داشتند و از [[سادات]] بودند، برانداخت و خود به حکومت بخارا رسید.<ref>عالم خان، ص۳۷</ref> در ۱۲۲۳، در دوره [[فتحعلی شاه]]، حکمران بخارا با یک هزار خانوار از اهالی مرو به سبب اختلافات داخلی به ایران پناهنده شد و برادرش امیرحیدر به دنبال وی به مرو آمد و بند مرو را ویران کرد.<ref>هدایت، ۱۳۳۹ ش، ج ۹، ص۴۴۲-۴۴۳</ref> در دوره [[محمد شاه قاجار|محمدشاه]] (۱۲۵۰ ۱۲۶۴) امیر بخارا با خان خوارزم و والی سیستان پیاپی تحفه و هدیه به دربار ایران می‌فرستادند.<ref>هدایت، ۱۳۳۹ ش، ج ۱۰، ص۲۳۴</ref> در ۱۲۶۸، دوره [[ناصرالدین شاه]] (۱۲۶۴۱۳۱۳) نماینده وقت امیر بخارا، امیر نصرالله، در بازگشت از روم (عثمانی) در تهران به خدمت [[امیر کبیر]] رسید.<ref>هدایت، ۱۳۵۶ ش، ص۶</ref> پس از امیر نصرالله، بخارا دستخوش اختلافات داخلی شد تااینکه در ۱۲۸۵/ ۱۸۶۸ [[روسیه|روس‌ها]] پس از قشون کشی و تسخیر قسمتی از ولایت بخارا، طبق معاهده‌ای با امیرمظفر، امارت بخارا را تحت الحمایه خود قرار دادند<ref>عالم خان، ص۱</ref> و به دنبال آن در ۱۳۰۴ ۱۳۰۵/۱۸۸۷ راه آهن آسیای مرکزی احداث شد و در امتداد آن در سواحل رود جیحون مهاجرنشین‌های روسی پدید آمدند.<ref>ایرانیکا، ذیل «بخارا»، ج ۴، ص۵۱۹</ref> به نوشته میرزاخورف، در ۱۳۱۹/۱۹۰۲، از ایستگاه راه آهن کماکان نزدیک بخارا تا کراسنووُدْسْک ۱۵۰ فرسنگ فاصله بود. در ۱۳۱۳/۱۸۹۵، ولایت بخارا گسترش یافت، به طوری که پس از تقسیم ولایت بدخشان بین روسیه و [[افغانستان]]، قسمتی از آن نیز به ولایت بخارا منضم شد.<ref>بارتولد، ۱۳۵۸ ش، ص۳۳۲</ref>

پس از استقرار قوای روس در ماوراءالنهر، براثر رونق تجارت و برقراری امنیت، شهرهای آن رو به توسعه گذاشت به طوری که در دوره ناصرالدین شاه شهر بخارا یازده دروازه، دویست مدرسه بزرگ و کوچک، و هفت [[مسجد جامع]] بزرگ و چهل گرمابه و یکصد و پنجاه سرای تجاری داشت، و دور ارگ آن به نیم فرسنگ می‌رسید و «دو صد هزار تومان یک مثقالی، از نفس شهر بخارا حاصل می‌گردید».<ref>هدایت، ۱۳۵۶ ش، ص۱۰۳</ref> در ۱۲۹۹ش /۱۹۲۰ به دنبال گسترش انقلاب ۱۹۱۷ روسیه به ماوراءالنهر، امیرنشین بخارا در جنگ با ارتش سرخ شکست خورد و عالم خان که در ۱۳۲۹/۱۹۱۱ امیر بخارا شده بود.<ref>عالم خان، ص۱۹</ref> به افغانستان گریخت و خان نشین بخارا به طور رسمی منحل و جمهوری شوروی مردمی بخارا تشکیل و شهر بخارا مرکز آن تعیین شد.<ref>همان، ص۴، ۳۵؛ د. ازبکستان، ذیل «بخارا»</ref> پس از فرار عالم خان (۱۳۰۱ش /۱۹۲۳) سراسر ماوراءالنهر، و ولایت بخارا را شورش باسماچیان فراگرفت، آنچنانکه نیروی بزرگی از آنان در نزدیکی بخارا مستقر شد. در ۱۳۱۶ش /۱۹۳۸ جمهوری شوروی [[ازبکستان]] تشکیل و به دنبال آن جمهوری شوروی مردمی بخارا منحل شد و شهرهای بخارا و [[سمرقند]] و قسمت‌هایی دیگر از آن جزو جمهوری شوروی سوسیالیستی ازبکستان و بخش‌های دیگری از آن در جمهوری شوروی سوسیالیستی [[تاجیکستان]] قرار گرفت.

==پایبندی به سنت‌های اسلامی ایرانی==

با همه تحولات، مردم بخارا به آداب و رسوم و سنن قدیمی اسلامی ایرانی خود همچنان پایبند مانده‌اند. به نوشته صدرالدین عینی، در اوایل قرن چهاردهم /بیستم، کاسبکاران و پیشه وران شهر بخارا سنتهای قدیمی خود را همچنان حفظ کرده بودند، به طوری که در بازار بخارا هریک از پیشه وران صنف مخصوصی داشتند و مراسمی اجرا می‌کردند؛ هر صنف دارای رئیسی به نام پیر یا ریش سفید (آقْسَقال) بود که از منافع صنف خود حمایت می‌کرد، از جمله صنف «مَشکآبانِ عباس» که معتقد بودند پیر آنان در [[واقعه کربلا]] برای [[امام حسین علیه‌السلام]] از [[فرات]] با مشک آب آورده است؛ صنف آهنگران که پیر آنان داوود پیغمبر بود و پیرسیسان، قنبر بود که وی سیس (مهتراسب) امام علی علیه‌السلام شمرده می‌شد.<ref>عینی، ص۴۶۷ ۴۶۹</ref> وجود اصناف متعلق به اهل [[تشیع]] نشانگر نیرومند بودن شیعیان در بازار بخاراست. وامبری، که در زمان ناصرالدین شاه به بخارا سفر کرده بود، می‌نویسد: «خون ایرانی در عروق مردم بخارا جریان دارد»<ref>وامبری، ص۲۵۰۲۵۱</ref> و شهر بخارا از همه شهرهای آسیای میانه بر‌تر است.<ref>وامبری، ص۲۳۱</ref>

این شهر در دوره‌های مختلف تاریخ به ویژه در دوران اسلامی از اهمیت سیاسی، علمی و فرهنگی- دینی برخوردار بود و مرور تاریخ گذشته و معاصر آن موجب درک اهمیت نفوذ فرهنگ ایرانی اسلامی بر گذشته تاریخ خطه ماوراءالنهر کمک خواهد کرد. با گذشت بیش از سه سده از تسلط فرهنگ غرب بر حیات فرهنگی و اقتصادی این شهر، وجود گنجینه‌های معماری اصیل اسلامی در آن، موهبتی عظیم برای درک عمق اصالت و زیبایی‌های آن در اعصار گذشته محسوب می‌شود. در این شهر مدارس علوم دینی مهمی بنیاد نهاده شده است که در سایه فعالیت آنها بزرگانی در عرصه‌های مختلف معارف و علوم اسلامی تربیت یافته‌اند.

در این شهر با توجه به همه تحولاتی که صورت می‌گیرد، مردم همچنان به آداب و رسوم و سنت‌های قدیمی ایرانی- اسلامی خود پایبند هستند. بسیاری از شیعیان حاضر در بخارا، نوادگان ایرانیانی هستند که توسط قبایل ترکمن به ازبکستان آورده شده بودند. وجود اصناف متعلق به اهل تشیع نشانگر نیرومند بودن شیعیان در بازار بخارا می‌باشد. به نحوی که در حال حاضر نیز اکثر شیعیان بخارا به کار تجارت و بازرگانی مشغول هستند. البته برخی از آنها در سال‌های گذشته به ایران، کشورهای آسیای مرکزی و برخی از کشور‌های منطقه خلیج فارس مهاجرت کرده‌اند.<ref>مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی شیعیان آسیای مرکزی، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، گروه مطالعات راهبردی، ۱۳۹۴.</ref>

در دهه دوم و سوم قرن دوازدهم هجری و همزمان با ضعف صفویان، حملات ازبکان و افغانان به خراسان گسترش یافت و در حملاتی که صورت گرفت به مرور تعداد زیادی ایرانی شیعه به عنوان اسیر به بخارا برده شد. نادرشاه در سال ۱۱۵۸ موفق شد شش هزار خانواده ایرانی که اسیر خان خیوه بودند را آزاد کند. ازبکان که نزدیک به سه قرن با صفویان درگیر بودند، فتاوایی برای اثبات کفر شیعیان داشتند و اسرای ایرانی را مانند برده خرید و فروش می‌کردند. شماری از ایرانیان در آن نواحی ماندند و به مقاماتی هم رسیدند که از آن جمله حسین خان ایرانی حاکم قراکول بود. وی مذهب تشیع خویش را پنهان می‌کرد.<ref> جعفریان، اطلس شیعه، ص۶۲۱ ۶۲۰ </ref>

یک گزارش حاکی است که شیعیان ایرانی بخارا پس از آزادی طی سال‌های ۱۸۷۳ تا ۱۸۸۵ میلادی شروع به برپایی عزاداری‌های مذهبی خود به صورت عمومی کردند که این منجر به درگیری‌هایی بین شیعه و سنی شد. محمد شریف بی، فرزند وزیر محمد یکی از کارگزاران بخارا بود که شیعه بود کشته شد اما پسرش استاناقول بی‌به جای وی به سمت زکاتچی کلان منصوب گشت.

همچنین طی سال‌های ۱۹۰۵ ۱۸۸۹ یک ایرانی شیعه دیگر با نام ملاجان میرزا سبزواری به مقام وزیر اعظم رسید. طبق گفته محمد معصوم شیرازی که از طریق راه آهن در سال ۱۸۹۸ به بخارا سفر نمود، جان میرزا از طرفداران مکتب جعفری بود. وی عنوان می‌کند تحت سلطه روس‌ها، برخی از شیعیان بخارا ثروت هنگفتی به هم زده، از شیعیان ایرانی مسافر پذیرایی‌های آنچنانی نموده و به علاوه هدایایی را برای امامان مدفون در [[عراق]] و [[مشهد]] می‌فرستند. در این خصوص، جان میرزا به خاطر سخاوتش شهرت خاصی یافته بود.

یکی از بزرگ‌ترین مدارس نجف که به نام [[مدرسه سید|مدرسه آیت الله سید محمد کاظم یزدی]] است با پول‌های استان قلی بیک وزیر عبدالاحد امیر بخارا در نجف طی سال‌های ۱۳۲۷ ۱۳۲۵ق تعمیر گردید. همین وزیر سه مدرسه متعلق به [[آخوند خراسانی]] را نیز تعمیر کرد.

به رغم آنکه جامعه ایرانی بخارا قوت یافت، اما همچنان توده مردم بخارا مخالف آنان بودند. در سال ۱۳۲۸ق بر سر [[عزاداری محرم|عزاداری]] [[عاشورا]] نزاعی میان آنان و مخالفان رخ داد. برخی انگیزه اصلی را جلوگیری از نفوذ ایرانیان در سطوح بالای اموری اداری در بخارا دانسته‌اند.

در دهم محرم سال ۱۳۲۸ (۲۲ ژانویه ۱۹۱۰) نزاعی میان شیعیان و سنیان درگرفت. دلیل آن توهین مستقیم گروهی از طلاب مدرسه به شیعیان درباره برگزاری مراسم عاشورا بود. این درگیری منجر به شکل گیری یک آشوب بزرگ شد که در نهایت توسط سربازان روسی سرکوب شده و در پی آن استان قلی بی‌و چند تن از افراد وابسته به او از منصب خود برکنار شدند و برگزاری مراسم عاشورا در ملاءعام ممنوع شد. از آن پس شیعیان خود مراسم سوگواری را برگزار می‌کردند.<ref> جعفریان، اطلس شیعه، ص۶۲۳ ۶۲۱ </ref>

در بخارا مساجد، مراکز و پایگاه‌های مذهبی- فرهنگی فراوانی وجود دارند که متعلق به شیعیان بوده و به عنوان مراکز اصلی ترویج و گسترش معارف اهل بیت(ع) مطرح می‌باشند. در ادامه برخی از مراکز، مساجد و پایگاه‌های شیعیان بخارا اشاره می‌شود:

# مسجد حاج میر علی

# مسجد رباط میری

# مسجد بابا کلان

# حسینیه و مسجد سیدالشهدا(ع)

محل تجمع اصلی شیعیان در بخارا همین مسجد است که مسجد «ایرانیان» نیز به آن گفته می‌شود. نزدیک به ده هزار نفر شیعه در حوزه این مسجد زندگی می‌کنند که عموما به زبان فارسی دری تکلم می‌کنند که اغلب آنان ایرانی یوده و شیعیان این دیار به اعتبار اصالت نژادی آنها به عنوان ایرانی شناخته شده‌اند.<ref>مرتضی اشرافی، کشور شناسی ازبکستان، پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص)، ۱۳۹۲</ref>

این مسجد تازه بنا گردیده و قریب یک هزار نفر شیعه در حوزه آن زندگی می‌کنند. سنیان و شیعیان به طور مشترک از این مسجد استفاده می‌کنند. در ماه محرم شیعیان مجالس عزاداری و در ماه رمضان اهل سنت نماز تراویح برگزار می‌کنند. فضای این مسجد کوچک بوده. اما جالب اینجا ست که حتی سنیان نیز در مراسم سوگواری سیدالشهدا در ماه محرم شرکت می‌کنند و شعارهای عاشورا توسط شیعیان به دیوارها نصب می‌گردد.<ref>مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی شیعیان آسیای مرکزی، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، گروه مطالعات راهبردی، ۱۳۹۴</ref>

ساختمان این مسجد کوچک است و در آن عمدتا مراسم فاتحه خوانی برگزار می‌شود. شیعیان و اهل سنت مشترکا از آن استفاده می‌کنند. نزدیک به چهار هزار شیعه در حوزه اطراف این مسجد زندگی می‌کنند. اکثر مراجعه کنندگان به این مسجد شیعیان ایرانی تبار هستند.<ref>مرتضی اشرافی، کشور شناسی ازبکستان، پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص)، ۱۳۹۲</ref>

=== حسینیه و مسجد سیدالشهدا(ع) ===

حسینیه و مسجد سیدالشهدا(ع) در تار تار محله است که دو ساختمان می‌باشد، یکی مسجد و دیگری حسینیه می‌باشد. طبقه دوم مسجد برای زنان در نظر گرفته شده است. این مسجد قریب یک صد سال قدمت دارد و حدود ده هزار نفر شیعه در حوزه این مسجد زندگی می‌کنند که عموما به زبان تاجیکی (فارسی دری) به ندرت به ازبکی تکلم می‌کنند.<ref>مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی شیعیان آسیای مرکزی، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، گروه مطالعات راهبردی، ۱۳۹۴</ref>

تاجیکان این ناحیه، همچنان پایبند زبان فارسی‌اند و شیعیان اندکی در آن زندگی می‌کنند. در بخارا همچنان محله ایرانیان برقرار است و مردمان آن خود را فارس دانسته و حتی در شناسنامه‌گاه ملیت ایرانی خود را ثبت می‌کنند. در برخی از منابع آمده است که آنان مانندایرانیان سمرقند مراسم چله و [[شهادت]] [[امام حسین(ع)]] را حفظ کرده‌اند و‌ گاه در مجالس پنهانی یا حتی مساجد کوچک شیعیان مراسم خویش را اجرا می‌کنند.<ref> جعفریان، اطلس شیعه، ص۶۲۳ </ref>

  {{پانویس|اندازه=ریز|۵}}

* عطاملک بن محمد جوینی، کتاب تاریخ جهانگشای، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی، لیدن ۱۹۱۱ ۱۹۳۷.

* مرتضی اشرافی، کشور شناسی ازبکستان، پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص)، ۱۳۹۲

* مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی شیعیان آسیای مرکزی، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، گروه مطالعات راهبردی، ۱۳۹۴

* همو، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری، در می‌رخواند، تاریخ روضة الصفا، ج ۸ ۱۰، تهران ۱۳۳۹ ش.

{{چپچین}}

{{پایان چپچین}}