نامه دانشوران (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

نام این کتاب، چنانکه از دیباچۀ آن پیداست،<ref>رجوع کنید به ج1، ص «ی»</ref> نامۀ دانشوران ناصری است که ظاهراً این نام را [[ناصرالدین‌ شاه]] [[قاجاریه|قاجار]] بر آن نهاده است.

بانی تألیف و انتشار نامۀ دانشوران ناصری، [[علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه]]، پنجاه ‌و چهارمین پسر [[فتحعلی‌ شاه قاجار]] و اولین [[وزارت علوم|وزیر علوم]] (وزارت: ۱۲۷۶-۱۲۹۸) در این عصر بود که [[ناصرالدین‌ شاه]] او را به این کار مأمور کرد.<ref>رجوع کنید به ج۱، ص «د»</ref>

اعتضادالسلطنه برای این کار و انتخاب نویسنده، دستور داد فرمان شاه را به حاکمان ولایات ابلاغ کنند تا اطلاعات راجع به علمای هر منطقه به‌طور مستند گردآوری شود. همچنین جمعی از فضلا و نویسندگان برجسته را، که برای تدوین این اثر مایل به همکاری بودند، فراخواند و پس از مصاحبه و امتحان، ۴نفر را که واجد شرایط بودند انتخاب کرد و تألیف این کتاب را برعهدۀ آنان گذاشت.<ref>رجوع کنید به نامۀ دانشوران ناصری، ج۱، ص هـ - و</ref> نویسندگان منتخب عبارت بودند از [[محمدمهدی عبد رب آبادی|شمس العلما شیخ ‌محمدمهدی عبد رب‌آبادی ]](درگذشت۱۳۳۱ش)، [[میرزا ابوالفضل ساوجی]](درگذشت1312ش)، [[ملا عبدالوهاب قزوینی]] معروف به '''ملاآقا'''(درگذشت ۱۳۰۶ش) ‌و [[میرزا حسن طالقانی]].<ref>نامۀ دانشوران ناصری، ج۱، ص «و»؛ قزوینی، ص۵۷-۵۸</ref>

بار اصلی تألیف برعهدۀ عبد رب‌آبادی بود، به این ترتیب که مطالبی را که دیگر مؤلفان گردآوری کرده بودند، ترکیب و تألیف می کرد و به نگارش درمی‌آورد. اما با مرگ یا خروج برخی از اعضای انجمن نویسندگان و تنها ماندن عبد رب‌آبادی، بعدها 3نفر دیگر به این جمع پیوستند،<ref>برای تفصیل رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، ۱۳۵۶ش، ج۱، ص۴۱۰؛ همو، ۱۳۶۷ش، ج۱، ص۵۵۵؛ ج۲، ص۱۲۹۳؛ ج۳،‌ ص۲۱۳۹</ref> از جمله شخصی به نام [[غیاث‌ الدین کاشانی]] که از جلد سوم تا هفتم در تألیف کتاب دست داشت.<ref>رجوع کنید به نامۀ دانشوران ناصری، مقدمۀ صدر، ص پانزده</ref>

کتابتِ نامۀ دانشوران ناصری برعهدۀ [[میرزا طاهر همدانی]] خوشنویس و [[میرزا مهدی آذربایجانی]] گذاشته شد.<ref>رجوع کنید به نامۀ دانشوران ناصری، ج1، ص«و»؛ اعتمادالسلطنه، 1356ش، ج1، ص281، 410</ref>

علاوه بر کتابخانۀ شخصی اعتضادالسلطنه،<ref>رجوع کنید به بامداد، ج2، ص447</ref> کتابخانه‌ای هم برای تألیف نامۀ ‌دانشوران در اختیار مؤلفان قرار گرفته بود که شخصی به نام '''آقاسیدعلی''' کتابدار آن بود.<ref>رجوع کنید به همانجا؛ همو، 1367ش، ج2، ص1293؛ نامۀ دانشوران ناصری، مقدمۀ صدر، ص شش</ref>

نویسندگان کار خود را در 1296ش زیرنظر اعتضادالسلطنه آغاز کردند. وی، چنانکه از دیباچۀ نامۀ دانشوران<ref>رجوع کنید به ج1، ص ر- ی</ref> پیداست، برای گردآوری و تألیف شرح‌حالها چارچوب ویژه‌ای تعیین کرده بود که واجد برخی نکات درخور توجه است، از جمله اشتمال آن بر احوال همۀ دانشمندان جهان [[اسلام]]، رعایت ترتیب الفبایی و ذکر نام و [[لقب]] یا [[کنیه|کنیۀ]] مشهورتر شخص، رعایت ترتیب سنوات در ذکر مطالب راجع به هر شخص، تشریح و توضیح و ضبط اصطلاحات و لغات دشوار و تفکیک نامهای مشترک، درج گزیدۀ پرمایه‌ای از اشعار هر شخص و ترجمۀ آنها به فارسی در صورت لزوم، ذکر حکایات و نوادر راجع به اشخاص، نگارش مطالب به نثری پاکیزه و سالم و درخور فهم همگان و بالاخره اجتناب از هرگونه تعصب و سختگیری و ذکر القاب ناشایست دربارۀ بزرگان دین، از [[شیعه]] و [[اهل سنّت]].

همچنین مقرر شد که نویسندگان نوشته‌های خود را به رؤیت اعتضادالسلطنه برسانند تا خطاهای احتمالی آنها را برطرف سازد. اعتضادالسلطنه امور مربوط به چاپ نامۀ دانشوران را به پسر خود، '''محمدحسن‌میرزا'''، سپرد.<ref>رجوع کنید به نامۀ دانشوران ناصری، ج1، ص «ر»</ref>

تألیف نامۀ دانشوران ناصری تا پایان جلد دوم از 1294 تا 1298، یعنی زمان مرگ اعتضادالسلطنه، زیرنظر وی ادامه یافت و از آن پس، نظارت بر تألیف و نشر آن برعهدۀ [[محمدحسن‌ خان اعتضادالسلطنه]] قرار گرفت<ref>رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، 1350، ص118؛ همو، 1356، ج1، ص174</ref> و او تا پایان عمر عهده‌دار این امر بود.

نامۀ دانشوران ناصری ترتیبی الفبایی دارد و فقط مشتمل بر شرح احوال و آثار اشخاص نامدار حوزه‌های مختلف علوم است. مفاهیم در این کتاب مدخل نشده، هرچند در ضمن بیان احوال اشخاص، در بارۀ پاره‌ای موضوعات و مفاهیم علمی و ادبی و دینی بحث شده است. ترتیب الفبایی در حرف اول اسم اشخاص رعایت گردیده، اما در حرف دوم چندان به آن توجه نشده است.<ref>رجوع کنید به نامۀ دانشوران ناصری، ج1، مقدمۀ صدر، ص هفده</ref> چنانکه گفته شده<ref>ج4، ص198</ref>، اسامی اشخاص بر رسم معمول و به پیروی از کتابهایی مانند [[تذکرة‌ الحفاظ]] [[ذهبی]] و [[فوات‌ الوفیات]] [[صلاح‌الدین کتبی]] آورده شده است.

بنای نویسندگان کتاب بر آن بوده که هرجا [[آيه]]، [[حدیث]]، عبارت یا شعری عربی نقل شده است، بلافاصله ترجمه یا حاصل معنای آن نیز آورده شود.<ref>برای نمونه رجوع کنید به ج1، ص169-171، 189-192</ref> این سبک تألیف گرچه موجب گرانبار شدن کتاب از مطالب فرعی و نالازم شده، اما این فایده را دربرداشته است که ما اینک گزیده‌ای درخور توجه از بهترین اشعار عربی را با ترجمه‌ای خوب و در مواردی عالی در اختیار داشته باشیم، نظیر ترجمۀ [[قصیده عینیه|قصیدۀ عینیۀ]] [[ابن سینا]]،<ref>ج1، ص130-132</ref> [[قصیده نونیه|قصیدۀ نونیۀ]] [[ابوالفتح بستی]]<ref>ج4، ص194-197</ref> و [[قصیده تائیه|قصیدۀ تائیۀ صغرای]] [[ابن‌ فارض]].<ref>رجوع کنید به ج5، ص392-403</ref>

نامۀ دانشوران ناصری در صورت چاپ‌شده‌اش تا حرف ش بیشتر در دسترس نیست، هرچند [[محمدتقی بهار]] در [[سبک شناسی]]<ref>ج3، ص394</ref> نوشته است که گویند قسمتهای دیگر آن هم تألیف شده و به صورت دست‌نویس در کتابخانه‌های خصوصی موجود است. این مقدار چاپ شده مجموعاً 539 شرح‌حال را دربردارد و از این تعداد، بیشتر شرح‌حالها راجع به [[صوفیه]] و [[عرفان|عرفا]] و سپس، به ترتیب، پزشکان، فقها، ادبا و شعرا و در مرحلۀ بعد به ترتیب راویان، [[محدث|محدّثان]]، [[فلسفه|فلاسفه]]، [[منجم|منجمان]]، [[مفسر|مفسران]]، [[تاریخ|مورخان]] و [[علم کلام|متکلمان]] است و اندکی هم به ریاضی‌دانان و [[قضاوت|قضات]] اختصاص داده شده است.

در این اثر، در ضمن شرح‌حالها، فواید علمی و ادبی و تاریخی و انتقادی بسیاری، به مناسبت و بی‌مناسبت، آمده است که غالباً ارزشمند و درخور توجه هستند، از جمله تفکیک اسامی مشترک<ref>برای نمونه رجوع کنید به ج1، ص161، 375</ref>، تصحیح عناوین کتابها،<ref>برای نمونه رجوع کنید به ج4، ص310</ref> برخی نقدها و نکات ادبی و لغوی<ref>برای نمونه رجوع کنید به ج1، ص338، ج4، ص43؛ ج9، ص312-313؛ نیزرجوع کنید به باغستانی، ص76-77</ref>؛ مطالبی مستقل در حد یک مقاله در موضوعاتی مانند بحث دربارۀ ظهور یک مجدد در آغاز هر قرن<ref>ج1، ص200-208</ref>، اصول اعمال فرقۀ [[ملامتیه]]<ref>ج4، ص277-278</ref>، [[ابن‌ قبه]] و تعبد به [[خبر واحد]]،<ref>ج4، ص282-283</ref> مناظرات ابن‌ قبه با [[زیدیه]]،<ref>ج4، ص283-309</ref> تحقیق دربارۀ اینکه [[روز عاشورا]] مطابق با چه روزی از هفته بوده است،<ref>ج4، ص56-57</ref> بحثی دربارۀ انواع خطوط و پیدایش و تکامل آنها،<ref>رجوع کنید به ج5، ص94-105</ref> برخی فواید جغرافیایی<ref>برای نمونه رجوع کنید به ج1، ص304؛ ج4، ص43</ref> و بالاخره بیان نکاتی در مقایسۀ دستاوردهای علم جدید با یافته‌های دانشمندان اسلامی نظیر [[ابوریحان بیرونی]].<ref>ج1، ص79-80</ref>

در نامۀ دانشوران ناصری به مسائل و رویدادهای عصری و دانشمندان و فضلای معاصر نیز تا اندازه‌ای توجه نشان شده، از جمله به شرح حال برخی عالمان مشهور [[قاجاریه|عصر قاجار]]، همچون [[سیدابراهیم‌ بن سید محمدباقر قزوینی]](درگذشت 1264ش)، مؤلف [[نتایج‌ الافکار]] و [[دلائل الاحکام]] در شرح [[شرایع الاسلام]]<ref>رجوع کنید به ج1، ص377-395</ref> و حاج [[زین‌ العابدین شیروانی]] صاحب [[بستان‌ السیاحه]]،<ref>رجوع کنید به ج8 ، ص304-318</ref> یا رویدادهای معاصر نیز پرداخته شده است، از جمله به سبک و سیاق معمول در نگارش خطوط در زمان تألیف کتاب،<ref>رجوع کنید به ج5، ص99-100</ref> و اشاره به [[کسوف]] 28 [[شوال]] 1291ش، مطابق با هشتم [[دسامبر]] 1874م<ref>رجوع کنید به ج1، ص140-141</ref> و اشاره به برخی عملهای پزشکی جدید در [[مدرسه دارالفنون|مدرسۀ دارالفنون]]، مثل عمل سنگ مثانه.<ref>رجوع کنید به ج1، ص364</ref>

نامۀ دانشوران ناصری به لحاظ نثر فارسی نیز در خور توجه است و از متون باارزش دورۀ قاجار به شمار می آید، چنانکه بهار،<ref>ج3، ص370</ref> جلد نخست (چاپ سنگی) آن را از نظر نثر فنی شاهکار خوانده است.

نخستین چاپ این اثر در هفت جلد و به صورت سنگی، به ترتیب، در سالهای 1296، 1312، 1317، 1320، 1321، 1323 و 1324 منتشر شد. دو جلد اول آن به شکل مستقل، و مجلدات بعدی در مقدمۀ سالنامۀ دولتی وقت تا حرف ش چاپ شده است.<ref>قزوینی، ص59؛ صدر، مقدمۀ نامۀ دانشوران ناصری، ج1، ص5</ref>

این اثر بعدها در نه جلد در قم‌ (چاپ دوم، 1379/ 1338ش) به اهتمام رضا صدر به چاپ رسید.

نامۀ دانشوران پس از انتشار مورد توجه و استفادۀ دانشوران و نویسندگان قرار گرفت و از آن پس، در دیگر منابع مرجع و غیرمرجع قرن اخیر، همواره از آن استفاده و به آن استناد شده است.<ref>مثلاً رجوع کنید به ثقه‌الاسلام تبریزی، ج1، ص66؛ محسن امین، ج2، ص337، 414؛ ج3، ص195؛ آقابزرگ طهرانی، ج1، ص267، 305؛ ج2، ص21، 23</ref>

{{پانویس|2}}

* [[آقا بزرگ تهرانی]]،‌ [[الذریعة]].

* اسماعیل باغستانی، «کلان کتاب‌های عهد قاجاریه، مورد نمونه: «نامۀ دانشوران ناصری»، مجموعه مقاله‌های اولین همایش سراسری دانشنامه‌نویسی در ایران (گذشته، حال، آینده)،‌ تهران 1389ش.

* ثقة‌الاسلام تبریزی، مرآة‌الکتب، چاپ محمدعلی حائری، قم 1414.

* مهدی بامداد، شرح‌حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری، تهران 1357ش.

* نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، ‌چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ‌ مقدمه 1379/ 1338ش.

* محمدحسن اعتمادالسلطنه، روزنامۀ خاطرات اعتمادالسلطنه، چاپ ایرج افشار، تهران 1377ش.

* همو، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران 1367ش.

* همو، چهل سال تاریخ ایران (المآثر و الآثار)،‌ چاپ ایرج افشار، تهران 1356ش.

* [[محسن امین]]، [[اعیان الشیعه]]، بیروت 1403/1983.

* محمد قزوینی، «وفیات معاصرین از یادداشتهای استاد علامه آقای محمد قزوینی، حرف ش»، مجلۀ یادگار، سال پنجم، شمارۀ سوم، آبان 1327ش.

* محمدتقی بهار، سبک‌شناسی، یا تاریخ تطور نثر فارسی، تهران 1355ش.