ادبیات عاشورایی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''ادبیات عاشورایی''' آثاری مربوط به [[واقعه عاشورا]] که در قالب‌ گزارش‌های مکتوب تاریخی، اشعار و مراثی، ادبیات نمایشی و داستانی دسته‌بندی شده است. این آثار در طول چهارده قرن پدید آمده است. رمان [[نامیرا (رمان)| نامیرا]] نوشته صادق کرمیار، نویسنده و کارگردان ایرانی، از زمره ادبیات داستانی عاشورایی در قرن چهاردهم شمسی است.

برخی به استناد رجزها و شعارهای امام حسین و یارانش معتقدند آغازگر ادبیات عاشورایی [[شهیدان کربلا]] و بستگان آنها بوده‌اند.<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۱۸۶؛ آهمه، «ادبیات عاشورایی، سیر تحول و تکامل آن در ادب فارسی»، ص۱۳۱.</ref> علاوه بر این برخی خطبه‌های [[امام سجاد(ع)]] و [[حضرت زینب(س)]] در [[شام]] و [[زیارت نامه|زیارت نامه‌های]] رسیده از [[معصومان]] نیز را از اولین نثرهای ادبیات عاشورایی دانسته‌اند.<ref>احمدی بیرجندی، «تاثیر فرهنگ عاشورا بر هنر و ادبیات فارسی»، ص۳۷.</ref> نویسنده [[ادب الطف (کتاب)|ادب الطف]] نام بیش از ۵۰۰ شاعر عاشورایی از قرن نخست تا قرن ۱۵ قمری را آورده است.<ref>محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۱۸۷.</ref> [[بشیر بن جذلم]]، [[عبیدالله بن حر جعفی]]، [[سلیمان بن قته خزاعی]] و [[ابوالاسود دئلی]] از جمله مرثیه‌سرایان عاشورا در قرن نخست قمری بوده‌اند<ref>ضیایی، نگرشی، انتقادی-تاریخی به ادبیات عاشورا، ۱۳۸۱ش، ص۳۹-۴۰.</ref>، برخی نخستین شاعر عربی را که درباره واقعه عاشورا شعر سروده است،[[عُقبة بن عَمرو سَهمی]] دانسته‌اند.<ref>طوسی، امالی، ۱۴۱۴ق، ص۹۳؛ مهماندار، امام حسین در آیینه شعر و ادب، ص۵۳.</ref>{{یادداشت|ابیاتی از این مرثیه بر اساس نقل شیخ طوسی در امالی این است:{{شعر}}{{ب |اذَا العَينُ قَرَّت فِي الحَياةِ وَأَنتُمُ |                    تَخافونَ فِي الدُّنيا فَأَظلَمَ نورُها}}

سلام بر صاحبان قبرهاى كربلا * و اندك است درود من كه به زيارتش مى رود. }} البته شاعران معروفی همچون [[کمیت بن زید اسدی|کمیت اسدی]]، [[سید اسماعیل حمیری|سید حمیری]] و [[دعبل بن علی خزاعی|دعبل خزاعی]] که به ترتیب معاصران [[امام باقر(ع)]]، [[امام صادق(ع)]] و [[امام رضا(ع)]] بودند نیز در رثای امام حسین(ع) شعرهایی سروده‌اند.<ref>احمدی بیرجندی، «تاثیر فرهنگ عاشورا بر هنر و ادبیات فارسی»، ص۳۷.</ref>

امامان شیعه نقش مهمی در شکل گیری ادبیات شیعه به خصوص ادبیات عاشورایی داشته‌اند. آنان اصحاب خود را به سرودن اشعاری در سوگ امام حسین و یارانش تشویق می‌کردند؛ [[امام صادق(ع)]] در روایاتی به سرودن شعر درباره امام حسین سفارش کرده است.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۵۰۴.</ref> و [[امام رضا(ع)]] نیز از [[دعبل خزاعی]] خواسته است که در شهادت امام حسین مرثیه‌سرایی کند.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۲۵۷.</ref> آن حضرت برای ترغیب به این کار می‌فرمود: هرکس در خصوص ما یک بیت شعر بسراید خداوند خانه‌ای که هفت برابر این دنیاست در بهشت برای او بنا خواهد کرد و در آن خانه هر مَلَک مقرب و پیامبر مُرسَلی او را زیارت خواهد کرد. <ref>حر عاملی٬ وسائل الشیعه٬ ۱۴۰۹ق٬ ج۱۴ ٬ ص ۵۹۸ </ref>

شاعران شیعه مانند [[کمیت]]، [[فرزدق]]، عبدالله بن کثیر، دعبل، [[سید حمیری]] با اشعار خود در شکل‌گیری ادبیات عاشورایی نقش‌ داشته‌اند. شاعران غیرشیعی نیز درباره واقعه عاشورا شعر می‌سرودند؛ از جمله از [[شافعی]] پیشوای شافعیان مرثیه‌ای عاشورایی نقل شده است.<ref>ضیایی، نگرشی، انتقادی-تاریخی به ادبیات عاشورا، ۱۳۸۱ش، ص۳۷-۳۸.</ref> [[عبدالجلیل رازی]] شعرهای شاعران حنفی و [[شافعی]] برای امام حسین را غیرقابل شمارش توصیف می‌کند.<ref>رازی قزوینی، نقض، ۱۳۹۱ش، ص۴۰۴.</ref>

آغاز سرودن شعر فارسی در عزای امام حسین(ع) از نیمه دوم قرن چهارم قمری و روی کار آمدن حکومت شیعی [[آل بویه]] گزارش شده است.<ref>رک: محمدزاده، دانشنامه شعر عاشورایی، ج۲، ص۷۱۷.</ref> برخی اولین شعر عاشورایی سروده شده را متعلق به [[ابوالحسن کسایی مروزی|کسائی مروزی]] (م ۳۹۰ق) می‌دانند.<ref>صفا، گنج سخن، ۱۳۵۵ش، ج۱، ص۶۸؛ مجاهدی، شکوه شعر عاشورا در زبان فارسی، ۱۳۷۹ش،ص۵۹.</ref> در قرن‌های بعدی شاعران مشهوری همچون [[باباطاهر]]، [[ناصر خسرو]]، [[سنائی غزنوی]]، [[عطار نیشابوری]]، [[خواجوی کرمانی]]، [[صائب تبریزی]] و [[محتشم کاشانی]] بر غنای اشعار حسینی(ع) افزودند.<ref>حجازی، «حسین‌بن علی(ع) در آیینه شعر»، ص۶۱-۶۸؛ آهمه، «ادبیات عاشورایی، سیر تحول و تکامل آن در ادب فارسی»، ص۱۳۲.</ref>حجازی شاعران فارسی‌زبان که تا قرن ۱۳ در مورد امام حسین(ع) و مصائب ایشان شعر گفته‌اند را ۷۲ نفر می‌داند و تعداد شاعران معاصر (قرن ۱۴ و ۱۵) را نیز ۲۳۶ نفر عنوان کرده است.<ref>حجازی، «حسین‌بن علی(ع) در آیینه شعر»ص ۶۱-۶۸.</ref>

در قرن‌های پنجم و ششم سروده‌ها درباره [[واقعه عاشورا]] فراوان نیست ولی از قرن ششم تا هشتم مرثیه سرایی گسترش می‌یابد در قرن دهم و با ظهور و حاکمیت [[صفویه]] در ایران بخش مهمی از شعر فارسی به واقعه عاشورا اختصاص یافت.[[محتشم کاشانی]] سراینده [[دوازده بند محتشم|ترکیب‌بند]] «باز این چه شورش است» مشهورترین مرثیه‌سرای این دوره است. در دوره [[افشاریه|افشاری]] شعر مذهبی عاشورایی افول کرد ولی با روی کار آمدن [[زندیه]] شعر آیینی و سوگ‌سروده‌ها گسترش یافتند.<ref>رک: محمدزاده، دانشنامه شعر عاشورایی، ج۲، ص۷۱۷.</ref> به گزارش [[دانشنامه امام حسین]] نویسنده کتاب دانشنامه شعر عاشورایی نام ۳۴۰ شاعر را به همراه چند بیت از اشعار آنان جمع‌آوری کرده‌ است.<ref>ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۱۸۷.</ref> گفته شده است که اشعار عاشورایی به زبان فارسی تا پیش از دوران [[صفویه]] بیشتر جنبه حماسی داشت.<ref>[http://khabargozarisaba.ir/fa/news/7162 مروری بر ادبیات عاشورایی در گذر زمان]، خبرگزاری فرهنگ و هنر.</ref>

مقتل‌نگاری بخشی از ادبیات عاشورایی است که گزارش‌های مکتوب مربوط به واقعه کربلا را دربر دارد. کتاب‌های مقتل‌ که ماجرای کشته شدن امام حسین(ع) و یارانش را گزارش می‌کنند، جزو میراث ادبی و تاریخی شیعه محسوب می‌شوند و بیشترین کاربرد آنها استفاده در مجلس [[روضه‌خوانی]] است. [[آقا بزرگ]] در [[الذریعه]] از ۱۵۰ [[مقتل]] نام برده که در خصوص واقعه کربلا نوشته شده است<ref>آقابزرگ، الذریعه، ج۲۲، ص۲۳-۲۴</ref> حدود ده مقتل مربوط به قرن‌های نخستین است که [[مقتل ابی‌مخنف]]، نخستین آن‌ها درباره واقعهٔ عاشورا است.<ref> أبی‌مخنف، وقعة الطف، ۱۳۶۷ش، مقدمه غروی، ص۷.</ref> وی زمانی نگارش مقتل الحسین را آغاز کرد، هنوز برخی از شاهدان [[واقعه کربلا|واقعهٔ کربلا]]، در قید حیات بودند.<ref>اسفندیاری، کتاب‌شناسی تاریخی امام‌حسین، ۱۳۹۱، ص۴۲.</ref>[[روضة الشهداء (کتاب)|روضة الشهداء]] را می‌توان مشهورترین کتاب [[مقتل]] فارسی دانست.<ref>مظاهری، تراژدی جهان اسلام، ۱۳۹۷ش، ج۱، ص۶۲؛ جعفریان، «ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضة الشهداء»، ص۲۷۰.</ref>

ادبیات نمایشی در قالب تعزیه‌نامه، فیلمنامه و نمایشنامه بخشی از ادبیات عاشورایی است. [[تعزیه‌خوانی]] یکی از سنت‌های عاشورایی است که از زمان دیلمیان آغاز و در دوره [[صفویه]] به شکل فعلی درآمد. آنچه که از این هنر نمایشی به ادبیات عاشورایی مربوط است نسخه‌های تعزیه‌نویسان و تعزیه‌سرایان است که گفته می‌شود در تدوین آن‌ها از کتاب [[طوفان البکاء فی مقاتل الشهداء|طوفان البکاء]] استفاده شده است.<ref>فتحعلی‌بیگی، «منابع ادبی و نمایشی تعزیه‌نامه‌ها»، ص۴۱-۴۰.</ref>

بخشی از ادبیات عاشورایی متونی است که جنبه داستانی دارد. در این متون بیشتر به واقعه عاشورا از زاویه‌ اندوه، مصیبت و ابتلاء نگاه شده و تدوین آن‌ها یک اثر حزن‌زا به قصد [[روضه‌خوانی]] مورد توجه بوده است. غالب این آثار، برای مجالس [[سوگواری محرم|سوگواری]] تألیف و هدف عمده‌اش فراهم کردن زمینه برای گریه بوده است‌. آثاری چون ابتلاء الاولیاء، [[ازالة الاوهام فی البکاء]]، [[اسرار الشهادة (کتاب)|اکسیر العبادة فی اسرار الشهادة]]، [[محرق القلوب (کتاب)|محرق القلوب]] از این دسته به شمار می‌روند.<ref>جعفریان، درباره منابع تاریخ عاشورا، ۱۳۸۰، ص۵۲-۵۱.</ref>

همچنین رمان‌هایی نیز درباره این واقعه نوشته شده است که [[نامیرا]] از آن جمله است.<ref>[http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=170479 صادق کرمیار نویسنده و کارگردان ایرانی]، سایت تبیان.</ref>