خوف و رجاء: تفاوت میان نسخه‌ها

خوف و مشتقات فعلی و اسمی آن ۱۲۲ بار در [[قرآن کریم]] به کار رفته است؛<ref>محمد فؤاد عبدالباقی، ذیل «‌خوف‌»</ref> پاره‌ای از این موارد صرفاً متعلق به امور و حالات عادی و زندگی روزمره آدمی است<ref>بقره: ۱۸۲، ۲۲۹؛ نساء:۳، ۹؛ مریم: ۵؛ قصص: ۷</ref> اما در بسیاری از موارد ناظر به نوعی رابطه خاص میان انسان و خداست. بر اساس آیات قرآن کریم، متعلَّق خوف‌ گاه خدا، <ref>مائده:۱۰۸؛ انفال: ۴۸؛ انسان: ۱۰</ref>گاه مقام الاهی، <ref>ابراهیم: ۱۴؛ الرحمن: ۴۶؛ نازعات: ۴۰</ref>‌گاه عذاب الاهی، <ref>انعام: ۱۵؛ یونس: ۱۵؛ هود: ۱۰۳</ref>گاه [[وعید]]، <ref>ابراهیم: ۱۴؛ ق: ۴۵</ref> و‌گاه سوء حساب<ref>رعد: ۲۱</ref> است و خدا خود بندگانش را از این امور بیم می‌دهد.<ref>زمر: ۱۶</ref> از جمله دیگر کاربردهای خوف در قرآن آن است که خوف از جمله اموری است که خداوند انسان‌ها را بدان می‌آزماید.<ref>بقره: ۱۵۵</ref> همچنین در قرآن آمده است که پاره‌ای از بندگان خدا نباید هیچ بیم و اندوهی به دل راه دهند<ref>بقره: ۳۸؛ قصص: ۷؛ فصلت: ۳۰</ref> و نیز بندگان باید خدا را از روی خوف و رجاء (طمع) بخوانند.<ref>اعراف: ۵۶، ۲۰۵؛ سجده: ۱۶</ref>

رجاء و مشتقات آن نیز ۲۲ بار در قرآن کریم به کار رفته است.<ref>محمد فؤاد عبدالباقی، ذیل «‌رجو‌» </ref> در قرآن کریم، با تعابیر دیگری غیر از رجاء، همچون «‌عدم قنوط »، به انسان‌ها توصیه شده است که امیدوار باشند و از نومیدی بپرهیزند. مورد شاخص در این باب، آیه ۵۳ [[سوره زمر]] است که بر اساس آن، نومیدی از رحمت الاهی نهی شده و خداوند وعده کرده است که جمیع [[گناه|گناهان]] را بیامرزد.<ref>برای دیگر موارد: محمد فؤاد عبدالباقی، ذیل «‌قنط‌»</ref>

غزالی<ref>غزالی، ج۴، ص۲۱۹</ref> در تحلیل نهایی خود از مفهوم خوف معتقد است که هیچ چیز بهتر از خوف نمی‌تواند ریشه شهوات را برکند و این خوف، را سرمنشأ سعادت آدمیان است. او<ref>غزالی، ج۴، ص۲۲۹</ref> برای خوف دو مقام قائل است: مقام خوف از عذاب الاهی که برای عموم خلق و ناشی از ایمان به بهشت و دوزخ است. و دیگر مقام خوف از خداوند که خاص علمای اهل معرفت و ارباب قلوب است.

به نظر می‌رسد [[خواجه عبدالله انصاری]] تنها [[عرفان|عارفی]] است که به رجاء دیدی منفی، حتی از اساس، دارد. او در [[منازل السائرین]]<ref>ص۲۶</ref> رجاء را ضعیف‌ترین منازل مرید دانسته است. زیرا از یک سو معارضه با خواست و اراده الاهی است که شاید به تعذیب او تعلق گرفته باشد و سالکﹾ اراده خود را در برابر اراده الاهی قرار می‌دهد تا خدا او را کیفر ندهد؛ و از سوی دیگر اعتراض به حکمت خداست، زیرا سالک گمان می‌کند که چون خدا بی‌نیاز از عذاب بندگان است، عذاب کردن آنان وجهی ندارد، پس بهتر است که خدا آنان را عفو کند. گویا بنده خود را اعلم از خدا می‌پندارد. البته انصاری برای رجاء یک فایده نیز قائل است که حرارتِ خوف را سرد می‌کند تا به یأس نینجامد.<ref>نیز: عبدالرزاق کاشی، ص۱۳۲ - ۱۳۳</ref>

رجاء نیز مانند خوف سه درجه دارد: رجاء به خدا، رجاء به سعۀ رحمت خدا و رجاء به پاداش خدا. درجه اول ویژۀ کسی است که غرق رجاء است و از خدا جز خود او چیزی نمی‌خواهد، چنان که وقتی از [[شبلی]] درباره رجا پرسیدند، گفت: «‌رجاء آن است که از خدا بخواهی که جز خودش، تو را به دیگری امیدوار نسازد». درجه دوم و سوم ویژه کسانی است که از نعمت‌های خدا آگاهند و بدانها دل بسته‌اند و می‌دانند که جود و کرم و فضل از صفاتی خداوندی است و بر همین اساس دلشان با کرم و لطف الاهی آسوده است. <ref>ابو نصر سراج، ص۶۲</ref>