درایة الحدیث: تفاوت میان نسخه‌ها

{{subst:الگوی خالی|{{خطا|فراموش کردید الگو را جابنشانید. به جای {{ویرایش}} باید {{جا:ویرایش}} را تایپ کنید.}}}}{{در دست ویرایش ۲|ماه=آوریل|روز=۱۶|سال=۲۰۱۴|چند = 2}}

از شاخه های علوم حدیثی.

این اصطلاح مرکب است از دو کلمه «درایة» و «الحدیث»؛ درایه مصدر ثلاثی مجرد است از ریشه دری به معنای دانستن؛ البته نه مطلق دانستن بلکه نوعی خاص از آن: دانشی که در پی یک سلسله مقدمات و با نوعی تدبیر به دست آید. راغب اصفهانی، ذیل «دری». دانشی که نه با تحصیل و از طریق مقدمات معمول بلکه به شیوه ای غیرمعمول حاصل شود. مصطفوی، ذیل «دری» و سرانجام دانشی که مسبوق به شک باشد. عبدالله مامقانی، ج1، ص 40

در احادیث شیعه، واژه درایه به معنای فهم حدیث در مقابل روایه به معنای نقل و روایت آن به کار رفته است. کراجکی، ج2، ص 31؛ مجلسی، ج 2، ص 160؛ در این احادیث بر لزوم فهم حدیث و برتری فهم بر نقل و قلت فهم کنندگان در مقایسه با نقل کنندگان تاکید شده است. کلینی، ج 1، ص 40؛ مجلسی، ج 1، ص 106 به نظر می رسد کاربرد واژه درایه در این معنی در احادیث، در پیدایش و کاربرد اصطلاح درایة الحدیث به ویژه نزد شیعیان بسیار تأثیرگذار بوده است.

در احادیث اهل سنت واژه درایه با مشتقات آن در نقل آن در نقل روایات نبوی نه به صورت یادشده، بلکه با الفاظی مشابه مانند «همة العلماء الرعایة و همة السفهاء الروایة» به کار رفته است. خطیب بغدادی، 1404، ص 35؛ سیوطی، ج2، ص 713 از احادیث دیگر در این باب نیز برتری عالم حدیث به حدیث بر ناقل آن برداشت شده است. رامهرمزی، ص 169

درایة الحدیث به طور کلی دانشی است که به مباحثی می پردازد که در نقل استوارتر و فهم درست تر و ارزیابی دقیق تر حدیث نقش دارند، اما عالمان شیعه و اهل سنت از این علم تعریفهایی متفاوت به دست داده اند.

تعاریف اهل سنت را در اصل می توان بر سه تعریف استوار دانست.

ابن کفانی در مقام طبقه بندی علوم و برای اولین بار علم حدیث را به دو شاخه علم الحدیث خاص بالروایة و علم الحدیث خاص بالدرایة تقسیم و هر یک را تعریف کرده است. روایة الحدیث یعنی علم به نقل گفتار و کردار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، روایت آن، ضبط درست آن و تصحیح الفاظ آن ص 57. درایة الحدیث یعنی دانشی که با آن حقیقت نقل حدیث، شروط و انواع و احکام آن، وضعیت راوی و شروط و انواع مرویات وی و هر آنچه که بدان مربوط است، شناخته می شود. ابن کفانی همانجا

ابن جماعه با تلخیص مباحث علم درایه و با اندکی تفاوت، آن را به علم به قوانینی که با آنها وضع و سند و متن شناخته می شود تعریف کرده است. سیوطی ج 1، ص 32

اما طاشکوپری زاده تعریفی کاملاً متفاوت از روایة الحدیث و درایة الحدیث ارائه کرده است. او با ئذیرش اینکه عموم مباحث درایه ناظر به سند حدیث است، آن را دانشی دانسته است که با توجه به جایگاه راویان در حفظ و عدالت و نیز با توجه به چگونگی اتصال و انقطاع سند و خصوصیات دیگری که ناقدان حدیث بدان آگاه اند، از چونگی اتصال احادیث به پیامبر اکرم بحث می کند. ج 1 ص 437

او روایة الحدیث را دانشی می داند که بر اساس قواعد زبان عربی و ضوابط شرعی به دریافت معنای الفاظ حدیث و مراد از آنها می پردازد و مطابقت آن را با احوال پیامبر اکرم می سنحد. ج 2 ص 1

با آنکه عالمان اهل سنت، عموماً، این تعارف را نقد و بررسی نکرده اند، - برای نقد اجمالی این تعارف نک: د. اسلام، چاپ دوم، ذیل اصول الحدیث از دو منظر می توان درباره آن بحث کرد: اول از منظر رابطۀ درایة الحدیث با علوم زیر مجموعه آن، مثلاً علم رجال؛ دوم از منظر رابطۀ درایة الحدیث و روایة الحدیث با یدکدیگر. با توجه به تعاریف موجود، همه دانشهای حدیثی را می توان ذیل این دو شاخه قرار داد.

گروهی از درایه نگاران معاصر همه دانشهای حدیثی را زیر مجموعه درایه دانسته و به شش مورد از آنها تصریخ کرده اند صبحی صالح ص 107-112؛ صباغ، ص 151-165 حال آنکه متقدمان یکایک مباحث ذیل درایه را یک علم مستقل دانسته و بعضا حدی مشخص هم برای آنها قائل نشده اند. ابن حجر عسقلانی، 1417، ج 1، ص 232-234؛ سیوطی، ج 1، ص 33 مثلاً از مهمترین شاخه های درایـة الحدیث علم رجال است که بسیاری از مباحث آن، از جمله مباحث ناظر به طبقات و اسمامی راویان و همچنین مباحث درایه فزون تر است، رابطه این دانش را با زیرمجموعه های آن، به ویژه رجال در خود تأمل می سازد. ناروشن بودن مرز بین این دانش با فروع آن همچنین موجب شده است تاریخ نگارش آثار درایی نیز آشفته به نظر برسد و به رغم اینکه تاریخ نگارش آثار مستقل در بعضی از زیر مجموعه های علم درایه بسیار پیش از قرن چهارم است، اولین اثر مستقل در زمینه این علم را متعلق به رامهرمزی متوفی 360 دانسته اند.

در خصوص رابطه دو دانش روایة الحدیث و درایة الحدیث نیز باید گفت که گاه ارتباط درایه را با متن حدیث از نوع رابطه تفسیر با متن و احکام با وقایع صبحی صالح، ص 107 و گاه از نوع رابطه اصول فقه با فقه و نحو با اعراب دانسته اند. نورالدین عتر، ص 34

مجموع تعاریفی را که درایه نگاران شیعه ارائه کرده اند می توان ذیل سه تعریف اصلی طبقه بندی کرد

نزد شهید ثانی –ص 149- درایه دانشی است که در آن از متن حدیث و طرق آن، اعم از صحیح و سقیم و علیل و همه آنچه برای بازشناختن حدیث مقبول از مردود لازم است، بحث می شود.  

شیخ بهایی با تغییر دادن تعبیر طرق به سند و گنجاندان مباحث کلی تر در تعریف درایه آن را دانشی دانسته است که از سند حدیث و تن آن و چگونگی دریافت و آداب نقل آن بحث می کند. ص 534

آقابزرگ تهرانی با اصلاح مواردی در تعریف اول، مباحث درایه را به سند حدیث محدود کرده است و آن را بحث از احوال و عوارض سند حدیث، از آن حیث که در اعتبار و عدم اعتبار آن دخالت دارد، دانسته است.  

چون در میان درایه نگاران شیعه تقسیم علم حدیث به دو دانش درایه و روایه پیشینه ندارد و عالمان شیعه چندان به طبقه بندی علوم حدیثی توجه نشان نداده اند، تقسیم بندی بعضی از معاصران را باید تطبیق نابجای تقسیم بندی علم حدیث نزد علمای اهل سنت بر علم حدیث نزد علمای شیعه دانست. برای نمونه ربانی ص 13-14؛ مدیر شانه چی، ص 2-4

==تقسیم دانشهای حدیثی==

تقسیم دانشهای حدیثی به سه دسته فقه الحدیث، رجال و درایه هم تقسیمی بسیار متأخر است که شهرت یافته است. برای طبقه بندی جدید از شاخه های علم درایه مهریزی، ص 20-25 اگرچه این تقسیم بندی متأخر کوششی بوده برای ساماندهی طبقه بندی دانشهای حدیثی، اما قابلیت آن در اشتمال بر همه این نوع دانشها نزد گذشتگان در خور تأمل است. با این همه تردیدی نیست که عالمان شیعه از دیرباز به تفکیک مباحث درایه و رجال توجه داشته اند. برای نمونه حائری اصفهانی، ص 526-527؛ جیلانی رشتی، ص 218-219 گاه افزون بر رجال و درایه از دانش دیگری به نام «اسناد» هم یاد شده است و گاه دو دانش اول را زیر مجموعه آن خوانده –دربندی، ص 82 و گاهی هم این سه را قسیم هم دانسته اند حسینی جلالی، ص 13

در هر صورت روشن است که از دیدگاه عالمان شیعه برخلاف اهل سنت، دو دانش درایه و رجال یکی یا زیر مجموعه هم نیستند. دربندی همانجا بر همین اساس عالمان شیعه از آنجا که دانش راجال را جزئی از درایه ندانسته اند، به این معنی که به ور کلی بحث از سند را در دریایه بحثی کبروی و ناظر به سند و در رجال بحثی صغروی و ناظر به یکایک راویان دانسته اند عبدالله مامقانی، ج1، ص 42 به تفکیک روشن مباحث این دو دانش از یکدیگر توفیق یافته اند. با این همه، در عمل، چون در درایه از نتایج دانش رجال استفاده می شود، پرداختن به برخی مباحث رجالی مانند الفاظ جرح و تعدیل، معرفی کتابهای رجالی و تعارض احوال رجالی، امری معمول است. جیلانی رشتی، ص 304-332؛ حسینی جلالی، همانجا  

==نام های دیگر درایه==

از دانش درایه به علوم الحدیث، درایة الحدیث، مصطلح الحدیث و اصول الحدیث نیز تعبیر شده است. فضلی، ص 9، عبدالماجد غوری، 1428، ج 1، ص 23 در میان علمای شیعه، اصطلاح درایه پراستعمالترین عنوان برای این دانش است. صدرایی خویی، ص 55-58 نزد علمای شیعه تعبیر اصول الحدیث عموماً برای اشاره به کتابهای اصلی حدیثی، مثل کتب اربعه به کار رفته است. برای نمونه امینی، ص 169؛ توحیدی، ج 1، ص 94

شکل گیری درایة الحدیث را باید حاصل تعامل گسترده محدثان، فقیهان و متکلمان با حدیث دانست. البته این روند در میان شیعیان و اهل سنت مسیری گاه متفاوت را پیموده است. در میان اهل سنت از دوره صحابه و پس از آنها شاهد توجه به بعضی از مباحث درایه هستیم. نورالدین عتر، ص 37-58 نمونه هایی از نگارش در برخی موضاعات درایه از اواخر قرن دوم در دست است. شافعی، اولین فردی است که در الرسالة مباحثی از این دست را به بحث گذاشته است. عبدالماجد غوری، ج 1، ص 24

==شکلگیری اصطلاحات علوم حدیث==

بسیاری از اصطلاحات این دانش در قرن سوم شکل گرفت و محدثان و رجالیان در مقدمه آثار حدیثی و رجالی خود برخی از مباحث مطرح در درایه مانند آداب تحمل و اداء، انواع روایات مقبول و منکر و نیز طبقات راویان و امثال آن را طرح کردند. نورالدین عتر، ص 61-63؛ عبدالماجد غوری، ج 1، ص 25-29 به گفته نورالدین عتر –ص 62-63- در میان این آثار، العلل ترمذی متوفی 279 که در انتهای جامع –ج 5، ص 392-418- آمده، به دلیل تعریف بعضی اصطلاحات علم درایه و مباحث گوناگون آن ممتاز است.