خلیل بن احمد فراهیدی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''خلیل بن احمد'''، نحوی و بنیان‌گذار علم عروض در سده دوم هجری است. او در عمان متولد شد و در جوانی به بصره رفت و به تحصیل علم پرداخت. خلیل زندگی بسیار ساده و زاهدانه‌ای داشت و با درآمد کشاورزی از زمینی که از پدرش به ارث برده بود، زندگی می‌کرد. وی را واضع [[علم نحو]] و [[عروض]] دانسته اند و نخستین فرهنگ لغت عرب به نام ''[[العین]]''، به شیوه‌ای کاملاً نو و ابتکاری، منسوب به اوست.

'''خلیل بن احمد'''، نحوی، لغوی و بنیان گذار علم [[عروض]] در سده دوم هجری است. نام کامل وی در منابع، خلیل بن احمد بن عمرو بن تمیم فراهیدی یا فرهودی آمده است. کنیه وی را ابوعبدالرحمان گفته‌اند.<ref>ابوالطبیب لغوی، مراتب النحویین، ص۴۵؛ سیرافی، کتاب اخبار النحویین البصریین، ص۳۸؛ زیبدی، طبقات النحویین و اللغویین، ص۴۷</ref>

خلیل در عمان به دنیا آمد و در جوانی به بصره رفت.<ref>یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۳، ص۱۲۶۰</ref> با این که محل تولدش مشخص است، [[یاقوت حموی]] وی را ایرانی الاصل دانسته، <ref>یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۳، ص۱۲۶۰</ref> معتقد است اگر خلیل عرب بود، علمای انساب یا شاگردانش نسب او را به طور کامل ذکر می‌کردند نه این که او را فقط خلیل بن احمد بنامند. او سپس از حمزه اصفهانی نقل کرده است که خلیل از اخلاف ایرانیانی است که به دستور [[انوشیروان]] (حکومت: ۵۳۱ - ۵۷۹ ق.م) یمن را فتح کردند و جدّ خلیل در یمن مانده، با قبیله أزد وصلت کرده است؛ او در ادامه می‌افزاید که خلیل به دلیل هم وطن بودن و قرابت، [[سیبویه]] را پرورش داد.<ref>معجم الادباء، ص۱۲۶۰ - ۱۲۶۱</ref> این داستان در منابع متقدم دیده نمی‌شود، اما در منابع متأخر آمده است.<ref>برای نمونه ر.ک: شوشتری، مجالس المؤمنین، ص۵۵۰؛ خوانساری، ج۳، ص۲۸۹</ref>

او در تمام منابع زاهد و با عزت نفس و باهوش‌ترین فرد روزگار خود معرفی شده که از دیدار با پادشاهان و حاکمان پرهیز می‌کرد.<ref>برای نمونه: ابن معتز، طبقات الشعراء، ص۹۷، ۹۹؛ ابن خلّکان، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، ج۲، ص۲۴۵ - ۲۴۶؛ سیوطی، المزهر فی علوم اللغة و انواعها، ج۱، ص۶۴</ref>

 

درباره مذهب وی در منابع متقدم اظهار نظر واضحی نشده است. مرزبانی از خود خلیل نقل کرده است که وقتی از عمان به بصره آمد، به صُفریه (از شعب [[خوارج]] [[اباضیه|اباضی]]) گرایش داشته است تا این که نزد ایوب سختیانی می‌رود و به راهنمایی او مذهب [[اهل سنّت]] را برمی گزیند.<ref>مرزبانی، کتاب نورالقبس المختصر من المقتبس، ص۵۶؛ ابن عبدربه، کتاب العقد الفرید، ج۲، ص۲۱۷</ref> همچنین مرزبانی حکایتی نقل کرده است که نشانه مخالفت خلیل با نظریات [[معتزله (اصول مذهب)|معتزله]] و هم داستانی وی با [[نظریه کسب]] [[اشعری]] است.<ref>مرزبانی، کتاب نورالقبس المختصر من المقتبس، ص۶۵</ref> در میان متقدمان، مرزبانی نخستین فردی است که گفتگوی یونس و خلیل را درباره [[امام علی(ع)]] نقل کرده است. خلیل در این گفتگو علی را از تمام صحابه برتر دانسته است. همچنین، نشانه هایی از [[تشیع]] خلیل در این سخنان مشاهده می‌شود. مهم‌تر این که خلیل به یونس گفته است که «‌تا وقتی من زنده‌ام این سخن را پنهان نگه دار‌» <ref>مرزبانی، کتاب نورالقبس المختصر من المقتبس، ص۵۷؛ شوشتری، مجالس المؤمنین، ص۵۵۴</ref> این گفته، با آموزه [[تقیه]] در نزد [[شیعیان]] کاملاً همخوانی دارد.

 

خلیل در پایه گذاری و تثبیت قواعد نحوی بر سماع، تعلیل و قیاس تکیه داشت. سماع نزد وی عبارت بود از شنیدن شعر و نثر و لغت از عرب فصیحی که به فصاحتش اعتماد داشت. از این رو، در جزیرة العرب به نزد قبایل می‌رفت و از آنان می‌شنید و چون [[کسایی]] از او پرسید این همه علم را از کجا آورده‌ای، پاسخ داد «‌از بیابان‌های حجاز و نجد و تهامه ».<ref>شوقی ضیف، المدارس النحویة، ص۳۳، ۴۶</ref> با این که پیش از خلیل، قیاس در نحو نزد کسانی مانند عبدالله بن ابی اسحاق حضرمی رواج داشت، اما خلیل شیوه‌ای علمی به آن بخشید که از امتیازات مکتب بصره شد.<ref>مخزومی، الخلیل بن احمد الفراهیدی: اعماله و منهجه، ص۷۳</ref> از جمله، ابتکار نظریه عوامل نحوی و اصول و فروع آن از ابداعات اوست و به گفته [[شوقی ضیف]] با مطالعه کتاب [[سیبویه]] درمی یابیم که واضع نظریه عوامل، خلیل است.<ref>شوقی ضیف، المدارس النحویة، ص۳۸</ref>