جبل‌عامل: تفاوت میان نسخه‌ها

'''جَبَلْ عامِلْ'''، سرزمین‌های ساحلی و کوهستانی جنوب [[لبنان]]. این منطقه سرزمین [[شیعیان]] شمرده می‌شود و اهالی آن پیش از دیگر شهر‌های لبنان به تشیع گرویده‌اند. در سده‌های دهم و یازدهم هجری، بر اثر فشار دولت عثمانی از یک سو و دعوت حکومت شیعیِ تازه‌تأسیس [[صفویه|صفوی]] از سوی دیگر، بسیاری از علمای جبل عامل به [[ایران]] هجرت کردند. با حضور [[شهید ثانی]]، [[حوزه علمیه جبل عامل]] رونق علمی یافت و به تدریج یکی از بزرگ‌ترین حوزه‌های علمیه شیعه شد و تا اواخر قرن دوازدهم، بزرگ‌ترین حوزه علمیه شیعی شناخته می‌شد.

به سرزمین‌های ساحلی و کوهستانیِ جنوب [[لبنان]]، منطقه جبل عامل گفته می‌شود و حدود این منطقه دقیقاً مشخص نیست. جبل عامل تقریباً از شمال به رود اَوَّلی (نام قدیم آن: فرادیس) در شمال [[صیدا]]، از جنوب به رود قَرْن (نام قدیم آن: ابوفَطْرَس / نهرفطرس) در شمال شهر نَهاریّه (در [[فلسطین]])، از مشرق تا دریاچه حوله (معروف به اردن کوچک) و رود حاصبیا، و از مغرب به دریای مدیترانه محدود می‌گردد.<ref> محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص ۶۱ـ۶۶؛ حسن امین، ص ۳۶؛ ظاهر، ۱۴۲۳، ص ۲۳ </ref>

میانگین طول منطقه جبل عامل از شمال تا جنوب حدود هشتاد کیلومتر و میانگین عرض منطقه از مشرق تا مغرب حدود چهل کیلومتر، و در نتیجه، مساحت منطقه جبل عامل حدود ۳۲۰۰ کیلومتر مربع است.<ref> حسن امین، ص ۳۷ </ref> جبل عامل در تقسیمات کشوری لبنان مدتی به عنوان محافظه (تن‌ها منطبق بر محافظه نبطیّه کنونی) به کار رفت.<ref> اطلس لبنان و العالم، ص ۷۴ </ref> در تقسیمات کشوری کنونی، بیشتر منطقه جبل عامل جزو استان‌های نبطیّه و لبنان جنوبی است. ارتفاعات مشرق شهر [[بنت جبیل|بِنْت جُبَیل]]، در جنوب لبنان، نیز جبل عامل نامیده می‌شود.

جبل عامل دشت‌های ساحلی باریک و حاصلخیزی دارد، از جمله صُور، عَدْلون، غازیه (هر سه در مغرب جبل عامل)، مَرْجَعِیون (در مشرق) و رَمیله (در شمال). رودهای متعددی چون لیتانی / لیطانی و زهرانی و اوّلی، و همچنین چشمه‌ها و چاههای فراوان، آب آشامیدنی و زراعی اهالی آن را تأمین می‌کند.<ref> رجوع کنید به فقیه، ص ۲۸ـ۳۰ </ref> مؤلفان بر آب و هوای خوش و عالی جبل عامل تأکید کرده‌اند.<ref> رجوع کنید به محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص ۷۲؛ فقیه، ص ۹؛ آل سلیمان، ص ۲۵ </ref> متوسط دمای سالانه آنجا در ساحل بیش از ْ۲۰ و در بقیه قسمت‌های جبل عامل بین ْ۱۵ تا ْ۲۰ است. میزان بارش سالانه نیز میان ۶۰۰ میلیمتر (در سواحل) تا ۲۰۰، ۱ میلیمتر (به ویژه در ارتفاعات شمال) متغیر است.<ref> رجوع کنید به اطلس لبنان و العالم، ص ۶۴ </ref>

در جبل عامل، به سبب فراوانی منابع آبی و زمین‌های حاصلخیز، انواع محصولات کشاورزی، حبوبات، انگور و زیتون و نیز عسل مرغوب تولید می‌شود.<ref> دمشقی، ص ۲۷۹؛ محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص ۱۵۷ـ۱۶۰ </ref>

جبل عامل آبادی‌ها و شهرهای بسیار و معروفی دارد. به نوشته [[ابراهیم آل سلیمان|آل سلیمان]]<ref> آل سلیمان، ص ۱۳ </ref> تعداد کل شهر‌ها و روستاهای آن ۳۶۵ آبادی است.<ref> قس فقیه، ص ۷۸، که تعداد روستا‌ها ۳۵۰ پارچه ذکر کرده است؛ برای اطلاع تفصیلی در باره این شهر‌ها و روستا‌ها رجوع کنید به محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص ۲۳۰ـ۳۷۳؛ آل سلیمان، ص ۵۳ ـ ۴۵۵ </ref>

جبل عامل آثار تاریخی بسیاری دارد که از مهم‌ترین آنهاست: آثار شهرهای معروف صور و صیدا و حومه آن‌ها که از قدیمی‌ترین نقاط باستانی جهان‌اند؛ قلعه‌های متعدد، مانند شقیف (متعلق به دوره رومیان)، مارون (متعلق به دوره اسلامی)، هونین و تبنین و دوبیه و قَلاویه / قلویه<ref> متعلق به دوره صلیبیان؛ محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص ۱۶۱ـ۱۶۴، ۳۳۷ـ ۳۳۸؛ فقیه، ص ۱۹ـ ۲۸ </ref> وجود بیش از چهارصد [[مسجد]]، جامع، بازار و مدرسه در جبل عامل گزارش شده است که برخی از آن‌ها معروف‌اند، از جمله مساجد نبطیه، صور، هونین، جبع، شقراء و مسجد جامع بنت جبیل، بازار‌ها و مدارس جَبَع، بنت جبیل و نبطیه.<ref> محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص ۱۷۳ـ۱۸۶ </ref>

بر اساس آمار ۱۳۱۱ ش، ساکنان جبل عامل کمی بیش از ۱۲۵۰۰۰ تن بودند.<ref> ظاهر، ۱۴۰۷، ص ۲۲ </ref> این تعداد در دو دهه قبل به حدود ۱۵۰۰۰۰ تن<ref> فقیه، ص ۷۴؛ آل صفا، ص ۲۴ </ref> و بنا بر گزارش ۱۳۷۹ش/۲۰۰۰م، به نیم‌میلیون تن رسید.<ref> شرف الدین، ص ۶۲۴ </ref> از جمعیت جبل عامل، بیش از ۹۰% [[شیعه دوازده امامی]]، حدود ۵% [[اهل سنّت]] و ۵% دیگر مسیحی [[مارونی‌]]اند. مارونی‌ها از ۱۱۷۳ در بخش هایی از جبل عامل ساکن شده‌اند.<ref> فقیه، ص ۳۰ـ۳۱؛ ظاهر، ۱۴۲۳، ص ۲۴ـ۲۵؛ همو، ۱۴۰۷، ص ۲۲ـ۲۳ </ref>

نام این سرزمین در منابع به صورت‌های جبل الجلیل، جبل الخلیل، جبل عامله، جبل بنی عامله، بلاد بشاره یا بشارتین ذکر شده است.<ref> رجوع کنید به بلاذری، ص ۳۴۶؛ یعقوبی، ص ۳۲۷؛ مقدسی، ص ۱۶۱ـ۱۶۲؛ یاقوت حموی، ذیل «الجَلیل»؛ ابن اثیر، ج ۱۲، ص ۱۲۹؛ محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص ۴۷ـ۴۹؛ فقیه، ص ۱۵؛ آل سلیمان، ص ۴۸ </ref>

نخستین بار این نام به صورت جبل یا ناحیه جلیل (در زبان عبری به معنای دایره) در [[عهد جدید]]<ref> انجیل متی، ۴: ۱۲، ۲۸: ۱۰، ۱۶ </ref> آمده است.<ref> محمدکاظم مکی، ص ۴۲ </ref> جبل الجلیل، به سبب کوچ [[قبیله قحطانی]] عامله (بنی عامله) از [[یمن]] به [[شام]]، پس از سیل عِرَم در سده دوم میلادی و ظاهراً از سده چهارم هجری جبل عامله / جبل عامل نامیده شد.<ref> رجوع کنید به ابن حائک، ص ۲۴۳، ۲۴۵؛ مقدسی، همانجا؛ محمدکاظم مکی، ص ۴۲، ۴۴؛ قس فقیه، ص ۷۴، که هجرت عامله را سیصد سال پیش از میلاد ذکر کرده است </ref>

پس از آنکه در ۵۸۶، [[صلاح الدین ایوبی]] (حک: ۵۶۴ـ۵۸۹) بخش اعظم جبل عامل را به یکی از سردارانش به نام حسام الدین محمدبن بشارة عاملی واگذار کرد، جبل عامل به بلاد بشاره معروف شد.<ref> مهاجر، ۱۴۱۳، ص ۲۲۸ـ۲۲۹؛ محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص ۶۴ـ۶۵؛ آل سلیمان، ص ۲۰ </ref> برخی، نام بلاد بشاره را به بشاربن معن، سرسلسله مَعْنیان، نسبت داده‌اند.<ref> رجوع کنید به آل صفا، ص ۲۷ـ ۲۸؛ فقیه، ص ۷۳، ۷۵ـ۷۶ </ref>

جبل عامل به دلایل گوناگون سرزمین مقدّس به شمار می‌رود، از جمله به سبب وجود مزارات بسیاری از پیامبران، اولیا و بزرگانی چون [[یوشع بن نون]] وصی [[حضرت موسی(ع)]] و [[حزقیل]] پیامبر؛<ref> محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص ۱۷۸ـ۱۸۰ </ref> تردد [[حضرت عیسی(ع)]] در بخش‌های مختلف آن؛<ref> رجوع کنید به انجیل یوحنا، ۴: ۴۳ـ۴۷؛ انجیل متی، ۲۸: ۱۰، ۱۶ </ref> و روایتی از [[پیامبر اکرم(ص)]] که الجلیل را جزو کوه‌های مقدّس شمرده است.<ref> ابن شداد، ج ۲، قسم ۲، ص ۳۷؛ نیز رجوع کنید بهآل سلیمان، ص ۴۲ـ۴۳ </ref>

جبل عامل سرزمین [[شیعیان]] شمرده می‌شود و اهالی آن پیش از دیگر شهر‌ها به تشیع گرویدند و این به زمان تبعید [[ابوذر غفاری]] (جُندب بن جُناده) به شام در سال ۲۴، در دوران خلافت [[عثمان بن عفان]] (حک: ۲۳ـ ۳۵)، باز می‌گردد. وقتی ابوذر به [[دمشق]] رسید، [[معاویة بن ابی سفیان]] (حک: ۴۱ـ۶۰) که مخالفان خود را به منطقه ساحلی شام یا جبل عامل تبعید می‌کرد، او را مانند دیگر مخالفان به این منطقه فرستاد. ابوذر در این سرزمین به معرفی و بیان دیدگاه‌هایش در باره [[خلافت]] و مقام [[حضرت علی(ع)]] پرداخت و همین امر باعث شد معاویه او را مجدداً به [[مدینه]] باز گرداند.<ref> رجوع کنید به طبری، ج ۴، ص ۲۸۳؛ حرّعاملی، قسم ۱، ص ۱۳ </ref> برخی معتقدند که هنوز هم در دو روستای صَرفند و میس الجبل جایگاه هایی که ابوذر آراء و مطالب خود را بیان کرده است، وجود دارد و مردم آن‌ها را [[زیارت]] می‌کنند.<ref> رجوع کنید به بنوّت، ص ۳۲ـ۳۳؛ محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص ۸۳ ـ ۸۵ </ref>

ظاهراً از قرن چهارم به بعد، تعداد شیعیان در شام و جبل عامل افزایش یافت<ref> رجوع کنید به مقدسی، ص ۱۷۹؛ ناصرخسرو، ص ۲۴؛ محمدکاظم مکی، ص ۶۲ </ref> شیعیان جبل عامل در سده‌های ششم ـ هشتم به [[رافضه]] معروف شدند.<ref> رجوع کنید به دمشقی، ص ۲۷۹؛ ابن بطوطه، ج ۱، ص ۷۹؛ قلقشندی، ت ج ۴، ص ۱۵۳ـ ۱۵۴ </ref> در اواخر قرن یازدهم، به شیعیان این منطقه اختصاصاً مَتاوِله می‌گفتند که برخی این کلمه را برگرفته از عبارت «مُتْ وَلیاً لِعلی» (با [[ولایت امام علی(ع)|ولایت علی]] بمیر) می‌دانند که به تدریج به صورت متولی و سپس متوالی در آمد.<ref> رجوع کنید به محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص ۶۷ـ ۶۸؛ محمدکاظم مکی، ص ۶۴ـ۶۶؛ فقیه، ص ۳۱؛ نیز رجوع کنید به د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «¦l ¦» Mutawa </ref>

ظاهراً تا پیش از اواسط سده ششم منبعی در باره تاریخ جبل عامل در دسترس نیست.<ref> مهاجر، ۱۴۲۱، ص ۷ـ ۸؛ محمدکاظم مکی، ص ۶۶ </ref>

در سال ۱۵، یزیدبن ابی سفیان احتمالاً با مشارکت شُرَحْبیل بن حَسْنه (هر دو از سرداران فاتح شام)، پس از فتح [[دمشق]] و شهرهای ساحلی دمشق، جبل عامل را گشودند.<ref> بلاذری، ص ۱۷۲ـ ۱۷۳؛ محمدعلی مکی، ص ۲۶، ۲۸؛ بنوّت، ص ۳۰ </ref>

چنین به نظر می‌رسد که عرب‌های بنی عامله (به تناوب از قرن اول تا اوایل قرن دهم) در طول فرمانروایی [[امویان]] و [[عباسیان]] و دولت‌های حاکم در شام مثل طولونیان، اخشیدیان، حمدانیان، فاطمیان، ایوبیان و ممالیک همچنان در جبل عامل می‌زیستند و امورشان را خاندان‌های برجسته، به شیوه تیولداران اداره می‌کردند.<ref> آل صفا، ص ۳۳ـ۳۴؛ بنوّت، ص ۳۷ </ref>

در ۱۹۵، زمان خلافت [[امین عباسی]] (حک: ۱۹۳ـ ۱۹۸)، یکی از نوادگان معاویه به نام علی بن عبداللّه بن خالدبن یزید و ملقب به ابوالعُمَیْطَر در جبل عامل بر ضد عباسیان قیام کرد و مدعی [[مهدویت]] شد که سپاهیان عباسی به سرداری محمدبن صالح بن بَیْهَس کلابی او را در شَبْعا سرکوب کردند.<ref> طبری، ج ۸، ص ۴۱۵؛ ابن اثیر، ج ۶، ص ۲۴۹ـ۲۵۰ </ref>

از ۵۵۱ تا ۵۶۵ اتابک نورالدین محمود زنگی (حک: ۵۴۱ ـ۵۶۹) بار‌ها به جبل لبنان حمله کرد و شیعیان منطقه از دست وی سختی‌های بسیاری کشیدند.<ref> ابن قلانسی، ص ۵۲۰ به بعد؛ محمدعلی مکی، ص ۱۳۵ـ۱۶۱؛ حرّ، ص ۳۳ـ۳۴ </ref>

[[امپراتور عثمانی|دولت عثمانی]] در ۱۲۸۲ خاندان‌های برجسته و تیولداران جبل عامل را از بین برد و تا ۱۳۳۶ عثمانی‌ها در این منطقه حکومت کردند.<ref> آل صفا، ص ۱۶۵ـ۱۷۰ </ref> جبل عامل در دوره عثمانی به دو بخش شمالی به نام بلاد شقیف و جنوبی مشهور به بلاد بشاره تقسیم شد. بلاد شقیف شامل چهار ناحیه بود: شقیف به مرکزیت نبطیه، شومر به مرکزیت آبادی انصار، اقلیم تفاح به مرکزیت جُبَع و ناحیه جِزّین به مرکزیت جِزّین. بلاد بشاره نیز شامل چهار ناحیه بود: جبل هونین به مرکزیت بنت جبیل، جبل تبنین به مرکزیت تبنین، ساحل قانا به مرکزیت قانا و ساحل معرکه به مرکزیت صور. هر یک از این نواحی هشت گانه جبل عامل را حاکمی اداره می‌کرد و همگی زیرنظر حاکم کل جبل عامل بودند<ref> محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص ۱۳۱ـ ۱۳۲ </ref> همچنین در دوره تسلط عثمانی‌ها بر جبل عامل، برای هریک از هشت ناحیه این منطقه، قاضیان [[شیعه]] به عنوان نایب و سه قاضی برای شهرهای صیدا و صور و مرجعیون انتخاب شدند.<ref> ه‌مان، ص ۱۳۶ </ref>

پس از جنگ اول جهانی (۱۹۱۴ـ ۱۹۱۸) و اضمحلال دولت عثمانی، مردم جبل عامل با استعمار [[فرانسه]] ـ که بیشترِ لبنان، از جمله شهرهای ساحلی و دشت‌های جنوب لبنان، را تصرف کرده بود ـ مخالفت کردند و خواستار ملحق شدن به سوریه، زیرنظر ملک فیصل اول (متوفی ۱۳۱۲ ش)، شدند<ref> رجوع کنید به بنوّت، ص ۲۰۳؛ آل صفا، ص ۲۲۶ </ref> با استقلال لبنان در ۲ آذر ۱۳۲۲/ ۲۲ نوامبر ۱۹۴۳، جبل عامل جزو این کشور شد.<ref> رجوع کنید به بنّوت، ص ۲۹۳ـ۲۹۴ </ref>

در ۱۳۵۷ش با حمله ارتش [[اسرائیل]] به جنوب لبنان، که با تصرف بیشتر مناطق جبل عامل همراه بود، جنایات و صدمات زیادی به اهالی وارد شد.<ref> رجوع کنید به همان، ص ۳۳۱ـ۳۳۳ </ref>

در ۱۳۶۱ ش، اسرائیل بار دیگر به سراسر لبنان حمله و جبل عامل را اشغال کرد و دست به کشتار و غارت مردم و بازداشت سران منطقه زد. مردم جبل عامل نیز در طول اشغال، با مقاومت همه جانبه، نیروهای اشغالگر را در ۱۳۷۹ ش /۲۰۰۰ وادار به عقب نشینی از جبل عامل کردند.<ref> سوید، ص ۱۵ـ۲۰؛ بنوّت، ص ۳۴۷ـ ۳۶۸ </ref>

به مردم این منطقه عاملی گفته می‌شود.<ref> سمعانی، ج ۴، ص ۱۱۸ـ۱۱۹ </ref> این منطقه از آغاز دوره اسلامی به داشتن مردمی باتقوا و طالب علم و نیز به داشتن فقهای مبرِّز و ادبا و شعرا و اندیشمندان بسیار مشهور بوده است.

# عَدِیّبن رقّاع (متوفی ح ۱۰۰) شاعر معروف ولیدبن عبدالملک اموی (حک: ۸۶ ـ۹۶) و معاصر جریر، شاعر بزرگ عصر اموی؛<ref> ازهری، ج ۲، ص ۴۲۲، ذیل «عمل»؛ ابوالفداء، ج ۱، ص ۱۰۴؛ مرتضی زبیدی، ج ۲۱، ص ۱۱۵؛ فقیه، ص ۸۵ </ref>

#  عبدالمحسن بن احمدبن غالب صوری (متوفی ۴۱۹)؛<ref> حرّعاملی، قسم ۱، ص ۱۱۴؛ محسن امین، ۱۴۰۳ الف، ج ۸، ص ۹۴ـ۹۹ </ref>

#  [[کفعمی|تقی الدین ابراهیم بن علی کفعمی]] (متوفی ۹۰۵).<ref> حرّعاملی، قسم ۱، ص ۲۸ـ۲۹؛ محسن امین، ۱۴۰۳ الف، ج ۲، ص ۱۸۴ـ۱۸۹ </ref>

احوال علما و فقهای جبل عامل تا قرن ششم تا حدودی مبهم است و احتمالاً دانشمندان آن از مهاجران [[حلب]]، [[طرابلس]] و [[صیدا]] بوده‌اند.<ref> محسن امین، ۱۴۰۳ ب، ص ۷۷ـ ۷۸ </ref> بزرگانی چون [[خطیب بغدادی|ابوبکر خطیبِ بغدادی]] مؤلف [[تاریخ بغداد (کتاب)|تاریخ بغداد]]، [[ابن عساکر|ابوالقاسم علی بن حسن بن عساکر]] مؤلف [[تاریخ مدینه دمشق (کتاب)|تاریخ مدینه دمشق]] که ده سال در صور اقامت گزید و حضورش تأثیر بسیاری در تقویت نهضت فرهنگی در جبل عامل داشت، ناصربن ابراهیمی بویهی (متوفی ۵۸۳)، عبداللّه بن حسین تستری و پزشک مشهور داودبن عمر انطاکی در جبل عامل مدتی اقامت کردند.

شمار بسیار زیاد عالمان منطقه جبل عامل و پویایی علمی آنان موجب توجه تاریخ نگاران و محققان شده است؛ در [[تشییع جنازه]] دختر شهید اول، معروف به [[ست المشایخ|سِتّ المَشایخ]] و از [[مجتهدان|مجتهدانِ]] شاگردپرور حوزه جبل عامل، هفتاد [[مجتهد]] حاضر بودند.<ref> حرّعاملی، قسم ۱، ص ۱۵ </ref> به نوشته فقیه،<ref> فقیه، ص ۱۰ </ref> وقتی در ۱۱۹۵، به دستور احمدپاشا جزّار، والی عثمانی صیدا، آثار و تألیفات عالمان جبل عامل سوزانده شد، حجم این آثار به اندازه‌ای بود که مأموران حکومت تا هفت روز در عکّا به سوزاندن کتاب مشغول بودند.<ref> برای اطلاع از عالمان جبل عامل، به ویژه برآمدگان حوزه آن رجوع کنید به حرّ عاملی، ۱۳۶۲ ش </ref>

در سده‌های دهم و یازدهم، بر اثر فشار دولت عثمانی از یک سو و دعوت حکومت شیعیِ تازه تأسیس [[صفویه|صفوی]] از سوی دیگر، بسیاری از علمای جبل عامل به [[ایران]] هجرت کردند. این مهاجرت نقطه عطفی در تاریخ ایران و شیعه به شمار می‌آید و بررسی‌های چندی در باره کیفیت و تأثیرات آن صورت گرفته است. از جمله این بررسی‌ها کتاب «الهجرة العاملیّة الی ایران فی العصر الصفوی» (بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹) تألیف جعفر مهاجر، و کتاب «مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران در عصر صفوی» (تهران ۱۳۷۷ ش) تألیف مهدی فرهانی منفرد شایان ذکر است. در دوران حکومت احمدپاشا جزار نیز، سختگیری‌های وی بر علمای جبل عامل سبب مهاجرت شمار دیگری از آنان شد، تا حدی که بیش از هفتاد عالم از جبل عامل گریختند و راهی ایران و [[عراق]] شدند.<ref> آل صفا، ص ۲۷۱؛ محمدکاظم مکی، ص ۹۷؛ نیز رجوع کنید به ابن صعب، ص ۱۰۳ـ۱۲۲ </ref>

شماری از عالمان عاملی نیز به [[هند]] رفتند و در آنجا مناصب علمی و سیاسی یافتند، از جمله خواهرزاده [[شیخ بهائی]] به نام [[محمدبن علی خاتون]] (متوفی ۱۰۴۹) که میان دربار [[هند]] و [[ایران]]، به مقام سفارت رسید.<ref> حرّعاملی، قسم ۱، ص ۱۴۱ـ۱۵۴، ۱۶۹؛ مروّه، ص ۴۴ـ۵۹؛ فقیه، ص ۶۶، ۹۳ـ۹۴؛ محسن امین، ۱۴۰۳ الف، ج ۹، ص ۱۶۷ـ۱۷۷، ۲۳۴ـ۲۳۹، ج ۱۰، ص ۱۰ـ۱۱ </ref>

* ابن شدّاد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراءالشام و الجزیرة، ج ۲، قسم ۲، چاپ سامی دهان، دمشق ۱۳۸۲/۱۹۶۲.

* ازهری، محمدبن احمد، تهذیب اللغة، ج ۲، چاپ محمدعلی نجار، قاهره، بی‌تا.

* زبیدی، محمدبن محمد مرتضی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ج ۲۱، چاپ عبدالعلیم طحاوی، کویت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.