حزب جمهوری اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''حزب جمهورى اسلامى''' مهم‌ترین حزب در ایران، پس از پیروزى انقلاب اسلامی است. شماری از شخصیت‌های علمی، مذهبی و سیاسی ایران که در پیروزی انقلاب نقش داشتند و از یاران [[امام خمینی|امام خمینی (ره)]] بودند حزب جمهوری اسلامی را در سال ۱۳۵۷ تأسیس کردند. این حزب به خاطر حُسن شهرت موسسان روحانی آن، به شدت از سوی جامعه انقلابی ایران مورد استقبال قرار گرفت و [[سید محمد حسینی بهشتی]] نخستین دبیرکل حزب جمهوری اسلامی بود.  

وجود تشکیلات سیاسی فراگیر و کارآمد بعد از پیروزی انقلاب و دچار نشدن انقلاب به سرنوشت [[نهضت مشروطه]] فلسفه تأسیس حزب جمهوری اسلامی بود. حزب در جهت نیل به مقاصد خود فعالیت‌هاى گسترده‌اى کرد و به موفقیت‌هاى مهمى نایل آمد اما بر اثر عواملی از جمله اختلاف اعضای شورای مرکزی و اشتغال رهبران حزب در اداره امور مهم کشور با موافقت امام خمینی (ره) در سال ۱۳۶۶ تعطیل شد.  

ضرورت ایجاد تشکیلات و به وجود آوردن نوعى هماهنگى درونی میان نیروهاى سیاسى و مبارز مذهبى، از امورى بود که بعد از شهریور ۱۳۲۰ و خصوصا بعد از کودتاى ۲۸ مرداد، ذهن بعضی‌از فعالان سیاسى متدین را به‌خود مشغول‌کرده‌ بود. <ref> بهشتى، ۱۳۶۱، دفتر۱، ص ۴۵۰ـ۴۵۱ </ref>  

مؤسسان حزب با تحلیل اوضاع خاص تاریخى و سیاسی‌کشور، دریافته بودند که پس از پیروزى انقلاب با قرارگرفتن بار سنگین اداره کشور بر دوش انقلابیان، آن هم بر اساس موازین و آرمان‌هاى انقلاب اسلامى، وجود یک تشکیلات سیاسى فراگیر و کارآمد، امرى حیاتى است وگرنه انقلاب اسلامى نیز به سرنوشت [[نهضت مشروطه]] و موارد مشابه دچار خواهد شد.  

اندیشه حزبی در میان تنى چند از روحانیان که از ۱۳۴۱ با نهضت [[امام خمینی|امام خمینى (ره)]] همفکر و همراه بودند، از ۱۳۵۶، که اوضاع سیاسى ایران به سرعت در حال تحول بود، قوّت گرفت. در پی دستگیرى و تبعید بعضى از افراد مؤثر در این امر، از قبیل [[سید علی حسینی خامنه‌ای|سیدعلى خامنه‌اى]] و با تشدید فشار‌ها، پیگیرى این موضوع به مدت یک سال متوقف شد.  

در آستانه پیروزى [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامى]] در ۱۳۵۷ و پس از بازگشت‌ و آزادى فعالان سیاسى ـ مذهبى از تبعید و زندان، ضرورت ایجاد تشکیلاتى منسجم در قالب یک «حزب» بیشتر احساس شد و امکان همفکرى و همکارى براى چنین‌کارى نیز فراهم گشت. چنین بود که در پاییز و زمستان ۱۳۵۷،‌‌ همان چهره‌هاى روحانى که این اندیشه را از قبل در سر داشتند و با امام‌خمینى (ره) نیز در ارتباط بودند در کنار فعالیت‌هاى دیگرى که در ماه‌هاى قبل از پیروزى انقلاب اسلامى بر عهده داشتند، اندیشه تأسیس حزب را نیز دنبال‌ کردند. همزمان با بازگشت امام خمینى (ره) از پاریس به [[تهران]]، در فاصله دوازدهم تا بیست و دوم بهمن ۱۳۵۷، آرزوى چند ده ساله و نتیجه همفکری‌هاى یکى دو ساله خود را در قالب اساسنامه و مرامنامه حزبى به نام «حزب جمهورى اسلامى» به ظهور رساندند. امام خمینى (ره) عملکرد منفى و ناموفقی از احزاب را در ایران دیده بود و نظر مساعدى نیز نسبت به تحزب نداشت، بااین حال ایشان به فاصله چند روز پس از فروپاشى حکومت [[پهلوى]] و پیروزى انقلاب اسلامى، خبر تأسیس حزب جمهورى اسلامى را به مردم اعلام کرد. <ref> خامنه‌اى، مصاحبه درباره حزب جمهورى اسلامى، نسخه موجود در کتابخانه بنیاد دایرةالمعارف اسلامى؛ هاشمى رفسنجانى، ص ۱۵. </ref>  

مؤسسان حزب جمهوری اسلامی عبارت بودند از:  

# [[سید محمد حسینی بهشتی]]؛  

# [[سید عبدالکریم موسوى اردبیلى]]؛  

# [[علی‌اکبر هاشمى رفسنجانى]]؛  

# [[سید علی حسینی خامنه‌ای|سیدعلى خامنه‌اى]]؛  

# [[محمدجواد باهنر]].  

آنان همزمان با تأسیس حزب، در شوراى انقلاب نیز عضویت داشتند و اکثر رهبران اصلی حزب همانند آیت الله بهشتی، آیت الله خامنه‌ای، هاشمی رفسنجانی و ناطق نوری عضو [[جامعه روحانیت مبارز تهران]] هم بودند. <ref> خبرگزاری فارس، ۹/۱۲/۱۳۹۲، مصاحبه با حجت الاسلام ابراهیمی درباره حزب جمهوری اسلامی </ref>  

اعلامیه تأسیس حزب را سیدعلى خامنه‌اى نوشت و نخستین جلسه شوراى مرکزى در ۲۹ بهمن ۱۳۵۷ در محل کانون توحید در تهران تشکیل شد. شورا سى تن عضو داشت که افزون بر مؤسسان، ۲۵ تن دیگر غالب شخصیت هاى فعال در انقلاب، از روحانى و بازارى و دانشگاهى، بودند. <ref> خامنه‌اى، مصاحبه درباره حزب جمهورى اسلامى، نسخه موجود در کتابخانه بنیاد دایرةالمعارف اسلامى </ref> سیدمحمد بهشتى نیز به عنوان نخستین دبیرکل حزب انتخاب شد.  

اساسنامه حزب که مشتمل بر ۴۴ مادّه و پنج تبصره بود، در نخستین کنگره حزب به تصویب رسید. ارکان حزب مشتمل بود بر عضو، حوزه، واحد آمادگى، شوراى بخش و شهرستان و استان، هیات اجرایى، شوراى مرکزى، شوراى داورى، شوراى ایدئولوژى، شوراى افتا و کنگره (عالیترین مرجع حزب). شوراى مرکزى مسؤولیت برنامه‌ریزى حزب را برعهده داشت. وظیفه شوراى ایدئولوژى و افتا، نظارت بر مشى حزب و بررسى و تصمیم‌گیرى درباره مصوبات شوراى مرکزى بود. کنگره، تصویب و ایجاد هر گونه تغییر در اساسنامه، انتخاب اعضاى شوراى مرکزى و شوراى داورى، و بررسى عملکرد حزب را برعهده داشت. <ref> ر. ک: به جاسبى، ج ۱، ضمائم، صص ۳۹۰ـ۳۹۴. </ref>  

محورهاى اصلى مواضع حزب درباره جهان‌بینى، ساخت جامعه و برنامه‌هاى فرهنگى ـ هنرى، اداره کشور، سیاست اقتصادى و سیاست خارجى به طور مشروح در بیانیه‌ها و مصاحبه‌هاى مؤسسان و اعضاى اصلى حزب تبیین شده بود.  

عقاید این حزب در سیاست خارجى چنین بود:  

# اعتقاد به اصل «نه شرقى، نه غربى»؛  

# ایجاد مناسبات برادرانه با همه مسلمانان جهان؛  

# قطع هر نوع پیوند اقتصادى که موجب سلطه قدرت‌هاى بزرگ بر کشور می‌شود؛  

# افشاى توطئه‌هاى قدرتهاى بزرگ سلطه‌جو، به‌ویژه حکومت آمریکا؛  

# کمک به نهضت‌هاى آزادی‌بخش یکى از وظایف دولت اسلامى محسوب می‌شود. <ref> جمهورى اسلامى، سال ۲، ش ۵۰۰ـ ۵۰۷، ۴ـ۱۲ اسفند ۱۳۵۹؛ حزب جمهورى اسلامى، ص ۹، ۲۳ـ۵۵، ۸۰. </ref>  

بنیانگذاران حزب جمهوری اسلامی بار‌ها اعلام کردند که هدف از تأسیس حزب ورود در میدان جنگ قدرت و بیرون کردن رقبای سیاسى از صحنه نیست، بلکه غرض:  

# انتقال تفکرات صحیح دینى؛  

# تحلیل‌هاى درست سیاسى به اعماق جامعه؛  

# تبیین انقلاب و تشریح چگونگى ایجاد یک نظام اسلامى؛  

# استمرار بخشیدنِ شور مبارزه در میان مردم و حفظ وحدت آنان؛  

# آموزش دادن این مفاهیم به جوانان؛  

# تشویق جوانان به انضباط حزبى و آماده ساختن آن‌ها براى حضور در عرصه‌هاى مختلف مدیریت کشور. <ref> خامنه‌اى،‌‌ همان مصاحبه؛ همو، ۱۳۶۴ش، ص۳۳۷؛ قس> دایرةالمعارف جهان اسلام آکسفورد <، ذیل «Islamic Republican Party» که رویکرد حزب را بیشتر قبضه کردن قدرت تلقى کرده است. </ref>  

با اعلام تأسیس حزب، تقاضا براى عضویت در آن در سراسر کشور به راه افتاد، تا بدان حد که شمار متقاضیان در کل کشور اندک زمانى از دو میلیون نفر و در [[تهران]] از چهارصد هزار نفر افزون‌تر شد. هم‌زمان، تقاضا براى گشودن دفا‌تر حزب در شهرستان‌ها نیز بالا گرفت.  

در دو، سه سال اول پس از پیروزى انقلاب اسلامى، مسؤولان و مدیران حزب کار دشوارى برعهده داشتند. آنان ناگزیر بودند از یک سو به تحکیم پایه‌هاى حزب و تدوین دیدگاه‌ها و تنظیم برنامه‌هاى سیاسى و فرهنگى و اقتصادى و توسعه کمّى حزب بپردازند و از سوى دیگر توده‌هاى مردم را براساس مبانى مورد نظر امام خمینى (ره) و در مسیر همکارى با حکومتِ پدید آمده از انقلاب هدایت و سازماندهى کنند. در این سال‌ها، حزب در جهت نیل به مقاصد خود فعالیت‌هاى گسترده‌اى کرد و به موفقیت‌هاى مهمى نایل آمد. از جمله:  

# کمک به برگزارى همه‌پرسى جمهورى اسلامى در دهم فروردین ۱۳۵۸؛  

# معرفى نامزدهاى واجد صلاحیت به مردم در انتخابات مجلس خبرگانِ بررسى و تصویب قانون اساسى با تأکید بر اصل یکصد و دهم آن ([[ولایت فقیه]]، اختیارات و مسؤولیت‌هاى [[ولایت فقیه|ولىّ فقیه]])؛  

# کمک به برگزارى همه‌پرسى قانون اساسى؛  

# شرکت فعال در انتخابات ریاست جمهورى و انتخابات [[مجلس شوراى اسلامى]]؛  

# مقابله با ضد انقلاب و شرکت در جبهه‌هاى جنگ تحمیلى. <ref> بهشتى، ۱۳۶۱ش، دفتر۳، ص ۹۹۵؛ همو، ۱۳۵۹ش، ص ۲۰ به بعد؛ خامنه‌اى،‌‌ همان مصاحبه </ref>  

حزب همچنین با توجه به وضع خاص تاریخى کشور، خدمات عمرانى نیز داشت؛ از جمله:  

# تأسیس کتابخانه؛  

# راه‌اندازى کارخانه؛  

# خانه‌سازى؛  

# لوله‌کشى آب در روستا‌ها و مناطق محروم. <ref> بهشتى، ۱۳۵۹ش، ص۴۸ـ۴۹. </ref>  

حزب جمهورى اسلامى پس از تشکیل، درصدد انتشار نشریه‌اى به عنوان ترجمان رسمى خود برآمد. امتیاز روزنامه به نام سیدعلى خامنه‌اى ثبت شد و شماره نخست آن در ۹ خرداد ۱۳۵۸ منتشر گردید. [[میرحسین موسوى]]، مدیرمسؤول و سردبیر آن، در سر مقاله افتتاحى، برخى اهداف روزنامه را چنین بیان کرد:  

# دریافت صحیح رویداد‌ها؛  

# کشف روابط منطقى میان رویداد‌ها؛  

# استفاده از این رابطه براى نفوذ به عمق مطلب و انتشار واقعیت بر اساس معیارهایى در چهارچوب اعتقادى.  

محور مباحث روزنامه، مسائل جهان‌اسلام، حمایت ‌از مستضعفان جهان و توجه به نیازمندان جهان اسلام بود.  

از آغاز فعالیت روزنامه، در صفحه سیاسى، پانوشت‌هایى به صورت مسلسل چاپ شد که نخستین آن «گام به گام با انقلاب» بود که در آن گزارش حرکت انقلابى مردم درج شده است. مسؤولان روزنامه سه ویژگى براى عملکرد روزنامه برشمرده‌اند: «سرعت عمل در تهیه اخبار، صداقت در تهیه گزارش‌ها و رعایت موضع‌گیرى درست در اخبار».  

پس از تعطیل حزب، روزنامه جمهورى اسلامى به طور مستقل و بدون تغییر در مشى خود، با سردبیرى [[مسیح مهاجرى]] به فعالیت ادامه داد. وى از اواسط ۱۳۵۹، پس از آنکه موسوى وزیر خارجه شد، مسؤولیت روزنامه را بر عهده داشت.  

حزب، نشریه‌اى دانش‌آموزى به‌نام عروةالوثقى نیز منتشر می‌کرد.  

حزب جمهورى اسلامى با همه گسترش و قدرت و موفقیتى که داشت با مشکلات و موانع فراوانى روبه‌رو بود. نفس تأسیس حزب، عملا به این معنا بود که از میان فعالان سیاسى و دست‌اندرکاران انقلاب، عده‌اى، که‌‌ همان رهبران و مدیران ارشد حزب بودند، بر عده‌اى دیگر اولویت و ارجحیت یافته‌اند و این امر به خودى خود موجب نارضایى و گله‌مندى و ابراز مخالفت می‌شد. طیف متنوع مخالفان انقلاب نیز همه انتقادات و فشار‌ها و تهدیدهاى خود را به سوى حزب متوجه کرده بودند. همه کسانى که با شخص امام خمینى (ره) و مبانى او مخالف بودند و از ترس مردم جرأت علنى کردن این مخالفت را نداشتند حملات خود را متوجه حزب و رهبران آن کرده بودند.  

[[سازمان مجاهدین خلق]] (منافقان) و [[ابوالحسن بنی صدر|بنی‌صدر]] و هواداران گوناگون او و نیز فعالان [[حزب خلق مسلمان]] همواره حزب را با عناوینى از قبیل انحصارگرایى و قدرت‌طلبى متهم می‌ساختند. این مخالفت‌ها از شایعه‌پراکنى علیه رهبران حزب و ترور شخصیت آن‌ها به ترور شخص آن‌ها کشیده شد. هاشمى رفسنجانى در بهار ۱۳۵۸ مورد سوء قصد اعضاى گروه فرقان قرار گرفت؛ سیدعلى خامنه‌اى بر اثر انفجار بمبى که اعضاى [[سازمان مجاهدین خلق|سازمان مجاهدین]] آن را در محل سخنرانى وى کار گذاشته شده بود (۶ تیر ۱۳۶۰) از ناحیه دست به‌شدت مجروح شد. در بمب‌گذارى ۷ تیر ۱۳۶۰، سیدمحمد بهشتى و عده‌اى از اعضاى شوراى مرکزى و مدیران و هواداران درجه‌اول حزب (حدود ۸۰ نفر)، در ساختمان مرکزى حزب به [[شهادت]] رسیدند. اندکى بعد در ۸ شهریور‌‌ همان سال محمدجواد باهنر (دومین دبیرکل حزب و نخست‌وزیر وقت) همراه با [[محمدعلى رجائى]] (رئیس‌جمهور وقت) بر اثر انفجار بمب در دفتر کارشان به شهادت رسیدند. مسببان این دو انفجار هم منافقان بودند. دو نفر از اعضاى شوراى مرکزى نیز در حملات تروریستى جان خود را از دست دادند.  

در کنار قوّت‌ها و توفیقات حزب، ضعف‌هایى نیز در فرایند فعالیت‌هاى حزب وجود داشت و حزب با اشکالات و مشکلاتى از بیرون و درون به چالش کشیده می‌شد. از جمله ضعف‌ها:  

# رشد سریع کمّى حزب در سراسر کشور و غلبه این رشد بر ظرفیت‌هاى آموزشى و مدیریتى آن بود؛  

# ضعف دیگر ناشى از اشتغال رهبران حزب به اداره امور مهم کشور بود، که وقت کافى براى حضور در حزب و سازماندهى آن نداشتند؛  

# شهادت عناصر اصلى و مسؤولان بالاى حزب نیز ضربه سنگینى بر این حزب تازه تأسیس بود؛ <ref> بهشتى، ۱۳۵۹ش، ص ۱۴ـ۱۷؛ خامنه‌اى،‌‌ همان مصاحبه </ref>  

# پس از تشکیل دولت بر اساس قانون اساسى، مغایرت دیدگاه‌هاى مختلف در اداره امور کشور، به‌ویژه در مسائل و مباحث اقتصادى، به صورتى جدّى آشکار شد. این دیدگاه‌هاى متعارض اقتصادى در درون شوراى مرکزى حزب نیز به ظهور رسید؛ از جمله بحث بر سر امورى نظیر گسترش یا عدم گسترش مالکیت‌هاى دولتى و تمرکزگرایى در اقتصاد دولتى. بعضى افراد و جریان‌هاى سیاسى هم از بیرون حزب در ایجاد شکاف و اختلاف بی‌تأثیر نبودند. <ref> خامنه‌اى،‌‌ همان مصاحبه؛ همو، ۱۳۶۳ش، ص ۵؛ جمهورى اسلامى، سال ۵، ش ۱۳۷۰، ۲۹ بهمن ۱۳۶۲، ص۱۰ </ref>  

با عمیق شدن اختلافات در درون شوراى مرکزى و اختلافاتى که در بعضى شهر‌ها میان مسؤولان حزب و سایر مقامات اجرایى پدید آمد و اخبار آن نیز به اطلاع امام خمینى رسید، سیدعلى خامنه‌اى (رئیس جمهور وقت و سومین دبیرکل حزب) و هاشمى رفسنجانى (رئیس مجلس وقت) در نامه‌اى به امام خمینى (ره)، در تاریخ ۱۱ خرداد ۱۳۶۶، ضمن اشاره به موجّهات و موجبات تأسیس حزب در آغاز پیروزى انقلاب و نقش حزب در تحکیم و تثبیت پایه‌هاى نظام و رفع توطئه‌هاى دشمنان، ادامه حیات حزب را بهانه‌اى براى دو دستگى و افتراق نیروهاى انقلاب دانستند و رأى شوراى مرکزى را مبنى بر تعطیل حزب و توقف کلى فعالیت‌هاى آن به اطلاع امام رساندند که با آن موافقت شد. <ref> امام خمینى، ج ۲۰، ص ۹۳؛ رسالت، سال ۲، ش ۴۰۲، ۱۲ خرداد ۱۳۶۶، ص ۲. </ref>  

  {{ستون-شروع|۲}}  

*امام خمینى (ره)، «صحیفه نور»، ج ۲۰، تهران ۱۳۶۹.  

*بهشتى، محمد، «راست قامتان جاودانه تاریخ اسلام»، بنیاد شهید انقلاب اسلامى، ۱۳۶۱، تهران.  

*بهشتی، محمد، «عملکرد یکساله حزب جمهورى اسلامى»، ۱۳۵۹، تهران.  

*جاسبى، عبداللّه، «تشکل فراگیر: مرورى بر یک دهه فعالیت حزب جمهوری ‌اسلامى»، تهران ۱۳۷۷ـ۱۳۸۳.  

*حزب جمهورى اسلامى، «مواضع ما»، بی‌جا، بی‌تا.  

*خامنه‌اى، على، «پیام دبیر کل حزب جمهورى اسلامى در ششمین سالگرد تأسیس حزب»، جمهورى اسلامى، سال ۶، ش ۱۶۶۲، ۲۹ بهمن ۱۳۶۳.  

*خامنه‌ای، علی، «چهار سال با مردم»، تهیه و تنظیم: حزب جمهورى اسلامى، ۱۳۶۴، تهران.  

===منابع لاتین===

*The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world, ed. John L. Esposito, New York 1995, s.v. "Islamic Republican Party' by Eliz Sanasarian