تغییر قبله: تفاوت میان نسخه‌ها

'''تغییر قبله''' واقعه‌‌ای است که در پی آن [[قبله]] [[مسلمانان]] از [[مسجد الاقصی]] به سمت [[کعبه]] تغییر یافت. این واقعه در [[رجب]] [[سال دوم هجری]] و پس از نزول آیه ۱۴۴ [[سوره بقره]] رخ داد.

بنابر نقل بیشتر تاریخ نویسان، تغییر قبله در [[مسجد ذو قبلتین]] در [[مدینه]] در بین [[نماز ظهر]] انجام گرفته است. چگونگی تغییرِ بیش از ۱۶۰ درجه‌ای [[قبله]] در بین [[نماز جماعت]]، از مسائل در خور توجه این واقعه است.

بنابر نقل منابع اسلامی، [[پیامبر(ص)]] در مکه و سال‌های نخست پس از هجرت در مدینه، به سوی [[بیت المقدس]] نماز می‌گزارد؛ اما دوست داشت که قبله‌ای مخصوص به خود داشته باشد و بدین جهت در انتظار [[وحی]] و تغییر قبله به سر می‌برد. خداوند با نزول آیه قبله، او را خشنود کرد و مسلمانان را به تغییر قبله به سوی [[کعبه]] فرمان داد.<ref>نک: ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۹۸۶م، ج۳، ص۲۵۳؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۹۶۷م، ج۲، ص۴۱۵-۴۱۷؛ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۲۵.</ref>

<blockquote>{{متن قرآن|{{قلم رنگ۱|سیاه| قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ}}|ترجمه=نگریستنت را به اطراف آسمان مى‌بینیم. تو را به سوى قبله‌اى كه مى‌پسندى مى‌گردانیم. پس روى به جانب مسجدالحرام كن. و هر جا كه باشید روى بدان جانب كنید. اهل كتاب مى‌دانند كه این دگرگونى به حق و از جانب پروردگار آنان بوده است. و خدا از آنچه مى‌كنید غافل نیست.|سوره=[[سوره بقره|بقره]]|آیه=۱۴۴}}</blockquote>

این آیه حکم تغییر قبله را بیان کرده و به [[آیه قبله]]<ref>علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۱، ص۳۳؛ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۲۵.</ref> مشهور است. از آیات ۱۴۲،<ref>شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۲، ص۳-۴؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۴۱۴.</ref> ۱۴۳ <ref>فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۱۰۷.</ref> و ۱۵۰ <ref>طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۲۹.</ref> [[سوره بقره]] نیز به عنوان آیه تغییر قبله یاد کرده‌اند. بعضی از مفسران آیات ۱۴۲ تا ۱۴۴ بقره را آیات تغییر قبله دانسته‌اند.<ref> طنطاوی، الوسیط، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۹۴.</ref>

درباره پیشینه قبله، [[روایات]] و نظرات مختلفی وجود دارد:

*بنا بر برخی روایات، [[کعبه]] از زمان [[حضرت آدم (ع) ]] قبله بوده است.<ref>کلینی، الکافی، ۱۳۷۵ق، ج۴، ص۱۹۹؛ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه ۱۹۲.</ref> [[حضرت ابراهیم]] (ع) کعبه را بازسازی کرد<ref> قمی، تفسیر قمی، ج۱، ۱۴۰۴ق، ص۶۲.</ref> و [[حضرت موسی(ع)]] برای نجات [[مسجدالاقصی]] از [[شرک]] و انحراف، به امر خداوند، [[بیت المقدس]] را قبله قرار داد.<ref>ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ۱۳۹۱ق، ص۴۸۳.</ref>

*برخی گفته‌اند: [[پیامبر(ص)]] پیش از [[هجرت]]، در صورت امکان، میان دو قبله جمع می‌کرد؛ بدین صورت که با توجه به موقعیت جغرافیایی [[مکه]] و بیت المقدس، امکان این بود که آن حضرت به گونه ای رو به بیت المقدس بایستد که کعبه میان او و بیت المقدس قرار گیرد و در صورت عدم امکان جمع، به سوی [[مسجد الاقصی]] نماز می‌گزارد.<ref>نک: ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۹۸۶م، ج۳، ص۲۵۳.</ref> پس از هجرت، جمع میان دو قبله به سبب موقعیت جغرافیایی، ممکن نبود و بدین رو بیت المقدس تنها قبله پیامبر(ص) و مسلمانان بود.<ref>نک: ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۹۸۶م، ج۳، ص۲۵۳؛ ابن سید الناس، عیون الاثر، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۲۶۸.</ref>

*برخی منابع [[تفسیر|تفسیری]]، با توجه به آیه ۱۱۵ سوره بقره: «وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَینَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللهِ» از تخییر پیامبر(ص) و مسلمانان میان دو قبله سخن گفته‌اند.<ref>ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۲۰۲.</ref> آنان در تأیید نظر خویش، به عدم مخالفت صریح [[رسول خدا(ص)]] با کار [[براء بن معرور]] در سفری به مکه پیش از هجرت استناد می‌کنند که به سوی کعبه نماز گزارد.<ref>ابن هشام، السیرة النبویه، بیروت، ج۱، ص۴۳۹-۴۴۰.</ref> در برابر، بعضی آیه یاد شده را درباره نافله‌های در حال سفر می‌دانند؛<ref> طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۴۲۱.</ref>اما بنابر برخی روایات تاریخی، براء بن معرور پس از هجرت همچنان به سوی کعبه نماز می گزارد در حالی که پیامبر اکرم(ص) رو به بیت المقدس نماز می گزارد. چون خبر به آن حضرت رسید، براء را از این کار منع کرد و او پذیرفت.<ref>ابن هشام، السیره النبویه، بیروت، ج۱، ۴۳۹-۴۴۰</ref>

برخی از گزارش‌ها تغییر قبله را در نماز عصر یا صبح دانسته‌اند.<ref> ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۸۶-۱۸۷؛ ابن سید الناس، عیون الاثر، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۲۶۹.</ref> در خصوص زمان تغییر قبله نیز اختلاف است اما علامه طباطبایی معتقد است که صحیح‌ترین قول برای زمان تغییر قبله  ماه رجب سال دوم از هجرت، يعنى ماه هفدهم از هجرت‏ می‌باشد.<ref>طباطبایی، ترجمه تفسير الميزان، ۱۳۷۴ش، ج‏۱، ص ۴۹۷.

* مسجد محله بنی سَلِمة در شمال غربی مدینه<ref> قائدان، تاریخ و آثار اسلامی، ۱۳۸۶ش، ص۲۶۸.</ref> که به [[مسجد ذو قبلتین]]<ref>ابن النجار، الدرة الثمینه، دار الارقم، ص۱۱۵؛ ابن سید الناس، عیون الاثر، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۰۸.</ref> مشهور است. بییشتر مورخان این مسجد را مکان وقوع تغییر قبله دانسته‌اند؛<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۸۶؛ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۴۲؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۰۲.</ref>

[[بیت المقدس]] در سمت شمال [[مدینه]] و [[مسجدالحرام]] در جهت جنوب آن است. از این رو، پیامبر(ص) به عکس آن جهت که روی بدان داشت، چرخیده است.<ref> ابن النجار، الدرة الثمینه، دار الارقم، ص۱۲۶.</ref>

بر این اساس این شبهه پدید آمده است که در این نماز، مأمومان بر امام و نیز زنان بر مردان پیش افتاده‌اند؛<ref>نک: الصالحی، سبل الهدی، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۳۷۰.</ref> اما برخی منابع گفته‌اند، پیامبر(ص) پس از چرخیدن به سوی کعبه، از جای خود در جلو مسجد به سمت آخر آن حرکت کرده است<ref>ابن النجار، الدرة الثمینه، دار الارقم، ص۱۲۶؛ الصالحی، سبل الهدی، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۳۷۲.</ref> و مأمومان نیز به پیروی از امام جماعت خود، رو به کعبه جا به جا شده‌اند.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۸۶؛ ابن سید الناس، عیون الاثر، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۲۶۹؛ السمهودی، وفاء الوفاء، ۲۰۰۶م، ج۱، ص۲۷۸.</ref> بر پایهٔ این گزارش، امام جماعت به چرخش۱۸۰ یا ۱۶۰<ref> قائدان، تاریخ و آثار اسلامی، ۱۳۸۶ش، ص۳۰۶.</ref> درجه‌ای اکتفا نکرده است؛ زیرا پشت سر او در [[مسجد]]، جایی نبود تا صف مردان و زنان تشکیل شود.<ref>السمهودی، وفاء الوفاء، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۳۷۲.</ref>

*شماری از مسلمانان از بر باد رفتن پاداش عبادت‌های گذشته خود و مردگانشان ابراز نگرانی کردند.<ref> مقاتل، تفسیر مقاتل، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۱۴۶.</ref> پیامبر(ص) با تلاوت آیه ۱۴۳ سوره بقره به آنان پاسخ داد: {{متن قرآن|وَمَا كَانَ اللَّـهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ ۚ إِنَّ اللَّـهَ بِالنَّاسِ لَرَ‌ءُوفٌ رَّ‌حِيمٌ|ترجمه= خدا ایمان شما را تباه نمى‌كند، چراکه او بر مردمان مهربان و بخشاینده است|سوره=بقره|آیه=۱۴۳}}.<ref> بیهقی،‌ دلائل النبوه، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۵۷۵؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۴۱۷.</ref>

*زبان سرزنش مشرکان [[متعصب]] و دشمن اسلام، که مسلمانان را به سبب قبله‌کردن [[بیت المقدس]]، نکوهش می کردند، کوتاه شد. بسیاری از دیگر مردم حجاز که علاقه‌ای ویژه به کعبه داشتند، با تغییر قبله مسلمانان به کعبه، به اسلام نزدیک شدند و یکی از موانع اسلام‌آوردن آنها از میان رفت. قرآن به این مطلب اشاره کرده است: «از هر جا بیرون شدی، روی خود را به سوی مسجدالحرام کن تا مردم بهانه‌ای بر ضد شما نداشته باشند.»<ref>سوره بقره، آیه ۱۵۰.</ref>

*یهودیان حجاز از این رویداد سخت ناخرسند شدند و به تبلیغ بر ضد مسلمانان پرداختند.<ref>سوره بقره، آیه ۱۴۲.</ref><ref>نک: ابن هشام، السیرة النبویه، بیروت، ج۱، ص۵۵۰؛ الصالحی، سبل الهدی، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۵۴۱.</ref>

*نهج البلاغه، به تصحیح صبحی صالح، تهران، ‌دار الاسوه، ۱۴۱۵ق.

*ابن النجار، محمد بن محمود، الدرة الثمینه فی أخبار المدینه، به کوشش حسین محمد علی شکری، بیروت، ‌دار الارقم.

*ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، بیروت، ‌دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۱ق.

*ابن سعد، الطبقات الکبری، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، ‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.

*ابن سید الناس ، عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر، تحقیق ابراهیم محمد رمضان، بیروت، ‌دار القلم، ۱۴۱۴ق.

*ابن کثیر، البدایة و النهایة،بیروت، دارالفکر، 1986م.

*ابن هشام، السیرة النبویه، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، ‌دار المعرفه.

*الحلبی، علی بن ابراهیم بن احمد، السیرة الحلبیه، بیروت، ‌دار المعرفه، ۱۴۰۰ق.

*السمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، ‌دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.

*الصالحی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، ‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.

*القرطبی، تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)، بیروت، ‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.

*بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوه، به کوشش عبدالمعطی قلعجی، بیروت، ‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق.

*شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان، به کوشش العاملی، بیروت، ‌دار احیاء التراث العربی.

*طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تهران: ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش

*طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، به کوشش گروهی از علماء، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق.

*طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.

*طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، ‌دار الفکر، ۱۴۱۵ق.

*طنطاوی، محمد سید، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، قاهره، ‌دار المعارف، ۱۴۱۲ق.

*عسقلانی، ابن حجر، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت، ‌دار المعرفه.

*علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، ‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.

*قمی، علی ابن ابراهیم، تفسیر القمی، به کوشش الجزائری، قم، ‌دار الکتاب، ۱۴۰۴ق.

*کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، به کوشش غفاری، تهران، ‌دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.

*یعقوبی، احمد بن یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، ‌دار صادر، ۱۴۱۵ق.