کاربر ناشناس
تطنجیه: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
imported>Smnazem (←منابع) |
imported>Smnazem بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
(( در حال ویرایش )) | (( در حال ویرایش )) | ||
'''تُطُنْجیّه'''، عنوان خطبه‌ای منسوب به [[حضرت علی(ع)]] که از حیث تاریخ اندیشه‌های غیررسمی در میان [[امامیه]]، مورد اهمیت است. | '''تُطُنْجیّه'''، عنوان [[خطبه|خطبه‌ای]] منسوب به امیر مومنان [[حضرت علی(ع)]] که از حیث تاریخ اندیشه‌های غیررسمی در میان [[امامیه]]، مورد اهمیت است. | ||
==وجه تسمیه== | ==وجه تسمیه== | ||
این نام برگرفته از واژۀ "التطنج" است که بارها به صورت مفرد و مثنى در متن خطبه به کار رفته است. هیچ‌یک از منابع چگونگی تلفظ نام را به دست نداده‌اند. به تناسب کاربردها، واژه ارتباطی با مادۀ عربی "طنج" و ثلاثی مزید "تَطَنُّج" به معنای تفنن و دست یازیدن به فنون گوناگون، ندارد.(نک : ابن منظور، ذیل طنج) | این نام برگرفته از واژۀ "التطنج" است که بارها به صورت مفرد و مثنى در متن خطبه به کار رفته است. هیچ‌یک از منابع چگونگی تلفظ نام را به دست نداده‌اند. به تناسب کاربردها، واژه ارتباطی با مادۀ عربی "طنج" و [[ثلاثی مزید]] "تَطَنُّج" به معنای تفنن و دست یازیدن به فنون گوناگون، ندارد.(نک : ابن منظور، ذیل طنج) | ||
[[سید کاظم رشتی]] دربارۀ وجه نام‌گذاری خطبه به تطنجیه می گوید: این نام به لحاظ اشتمال خطبه بر "اَکوار" و "اَدوار" وجود است که در دو کره منحصرند؛ وی سپس به وصف این دو کره پرداخته است که از نظر او همان دو "تطنج" عالم وجودند.(ص 7) وی بسیاری از دیدگاه های مذهبی خاص خود را بر مبنای تقابل دو تطنج نهاده است که به قول او سرچشمه واحد دارند و مجمع آنها بحر محیط است.(ص 8-9، 18، جم) | |||
معنای دیگری در عربی یا غیر عربی برای این کلمه شناخته نشده است. در متن خطبه، تطنج به معنای خلیجی از آب تفسیر شده است.(«الخطبة...»، 167) | معنای دیگری در عربی یا غیر عربی برای این کلمه شناخته نشده است. در متن خطبه، تطنج به معنای خلیجی از آب تفسیر شده است.(«الخطبة...»، 167) | ||
عبارتی از برسی حاکی از آن است که پیش از وی نیز این خطبه مورد توجه بوده است. وی یادآور می‌شود که پیشینیانش، تطنجین را در این خطبه، به "دنیا و آخرت" تفسیر کرده‌اند.(ص 122، با تعبیر قال المفسرون) | عبارتی از [[برسی]] حاکی از آن است که پیش از وی نیز این خطبه مورد توجه بوده است. وی یادآور می‌شود که پیشینیانش، تطنجین را در این خطبه، به "دنیا و آخرت" تفسیر کرده‌اند.(ص 122، با تعبیر قال المفسرون) | ||
==تاریخچه نقل== | ==تاریخچه نقل== | ||
کهن‌ترین اشاره به این خطبه، نقل حکایت پایانی خطبه است که | کهن‌ترین اشاره به این خطبه، نقل حکایت پایانی خطبه است که [[هبة الله موسوی]] در 703ق/1304م در [[المجموع الرائق]]، جای داده است. (1/452) تنها نقل کهن از این خطبه در ضمن مشارق انوارالیقین حافظ رجب برسی آمده است.(ص 166-170) | ||
==محل ایراد خطبه== | ==محل ایراد خطبه== | ||
برسی بی‌آنکه سندی یا حتى یادی از راوی خطبه آورد، تصریح نموده که ایراد خطبه در جایی میان کوفه و مدینه بوده است (ص 166) و اینکه جابر(ظاهراً | برسی بی‌آنکه سندی یا حتى یادی از راوی خطبه آورد، تصریح نموده که ایراد خطبه در جایی میان [[کوفه]] و [[مدینه]] بوده است (ص 166) و اینکه جابر(ظاهراً [[جابر بن عبدالله انصاری]]) در طی خطبه مخاطب خاص حضرت بوده، و پس از پایان خطبه، از حضرت پرسشی کرده است.(نک : برسی، 168، 170) | ||
در متن خطبه با اشاراتی، زمان خطبه به اندکی پس از جنگ صفین بازگردانده شده و در آن از انتقام کشتگان صفین چون | در متن خطبه با اشاراتی، زمان خطبه به اندکی پس از جنگ صفین بازگردانده شده و در آن از انتقام کشتگان [[صفین]] چون [[عمار بن یاسر]] و [[اویس قرنی]] سخن به میان آمده است.(«الخطبة»، 168) | ||
شخصیتی که به نام ابن صویرمه در اثنای خطبه برخاسته، و گفته‌های حضرت را تأیید کرده است،(همانجا) شخصیتی قابل شناسایی در شمار اصحاب حضرت نیست. | شخصیتی که به نام [[ابن صویرمه]] در اثنای خطبه برخاسته، و گفته‌های حضرت را تأیید کرده است،(همانجا) شخصیتی قابل شناسایی در شمار اصحاب حضرت نیست. | ||
==محتوا== | ==محتوا== | ||
آغاز خطبه با بخش "خلق عالم" از خطبۀ نخست نهج‌البلاغه قرابت بسیاری دارد؛ بیشتر تعبیرات با جمله‌بندی دیگری، کاملاً متأثر از آیات قرآنی است و بر باورهای رسمی تکیه دارد. | آغاز خطبه با بخش "خلق عالم" از خطبۀ نخست [[نهج‌البلاغه]] قرابت بسیاری دارد؛ بیشتر تعبیرات با جمله‌بندی دیگری، کاملاً متأثر از [[آیه|آیات]] ''[[قرآن|قرآنی]]'' است و بر باورهای رسمی تکیه دارد. | ||
سخن از "طلسم" حلقه ارتباط میان بخش آغازین خطبه و مباحث رازآلود بدنه خطبه است(«الخطبة»، 166) و از آن پس، با ورود به بحث از "تطنجین"، خطبه ویژگی منحصر خود را می‌یابد. | سخن از "[[طلسم]]" حلقه ارتباط میان بخش آغازین خطبه و مباحث رازآلود بدنه خطبه است(«الخطبة»، 166) و از آن پس، با ورود به بحث از "تطنجین"، خطبه ویژگی منحصر خود را می‌یابد. | ||
مضمون اصلی خطبه، گسترۀ دانش حضرت علی(ع) است و به‌خصوص به دانایی برتر آن حضرت نسبت به کائنات و نسبت به رخدادهای گذشته و آینده تکیه دارد. به همین مناسبت، مضامین گسترده‌ای در کیهان‌شناسی و کیهان‌زایی، اخبار گذشتگان و وقایع مربوط به آخرالزمان آمده است. | مضمون اصلی خطبه، گسترۀ دانش حضرت علی(ع) است و به‌خصوص به دانایی برتر آن حضرت نسبت به کائنات و نسبت به رخدادهای گذشته و آینده تکیه دارد. به همین مناسبت، مضامین گسترده‌ای در کیهان‌شناسی و کیهان‌زایی، اخبار گذشتگان و وقایع مربوط به آخرالزمان آمده است. | ||
| خط ۴۰: | خط ۴۰: | ||
==ویژگی خطبه== | ==ویژگی خطبه== | ||
این خطبه را باید در کنار خطبه‌هایی مشابه مانند | این خطبه را باید در کنار خطبه‌هایی مشابه مانند [[خطبة البیان]]، [[خطبه افتخار]]، [[خطبه لؤلؤه]] و [[خطبه اقالیم]] قرار داد که همگی در طیفی از مضامین، کم و بیش به آنچه در قرن های [[قرن سوم|سوم]] تا [[قرن پنجم|پنجم]] هجری قمری، اندیشه‌های [[غلو|غالیانه]] دانسته می‌شده، ارتباط دارند.(نک : پاکتچی، 26-30؛ نیز نک : خطبةالبیان، سراسر اثر) | ||
در خطبۀ تطنجیه، برخی عبارات مثل: "'''منم آنکه ادریس را به جایگاهی برین برآورد.'''" («الخطبة»، 168) در مقایسه با آیه57 سورۀ مریم (19)، یا تعبیر: "'''منم اول، منم آخر، منم ظاهر و منم باطن.'''" («الخطبة»، همانجا) در مقایسه با آیه 3 سورۀ حدید (57) و نسبت دادن هلاک امم پیشین به خود(نک : «الخطبة»، 167) در مقایسه با آیات متعدد قرآنی، نشان می‌دهد که دست کم طیفی از عبارات این خطبه، مرتبط با اندیشه‌های غالیانه بوده است. | در خطبۀ تطنجیه، برخی عبارات مثل: "'''منم آنکه [[ادریس]] را به جایگاهی برین برآورد.'''" («الخطبة»، 168) در مقایسه با آیه57 [[سوره مریم|سورۀ مریم]] (19)، یا تعبیر: "'''منم اول، منم آخر، منم ظاهر و منم باطن.'''" («الخطبة»، همانجا) در مقایسه با آیه 3 [[سوره حدید|سورۀ حدید]] (57) و نسبت دادن هلاک امم پیشین به خود(نک : «الخطبة»، 167) در مقایسه با آیات متعدد قرآنی، نشان می‌دهد که دست کم طیفی از عبارات این خطبه، مرتبط با اندیشه‌های غالیانه بوده است. | ||
تصویر ارائه شده در برخی از عبارات خطبه از آفرینش، مانند این عبارت که: "'''منم سازندۀ اقالیم به امر دانای خردمند، منم کلمه‌ای که امور بدان انجام پذیرد و دهرها بگذرند... .'''"(همان، 169)، قابل مقایسه با اندیشه "صانع" در رتبه‌ای پس از خدای متعال نزد غنوصیان، و رابطی میان اندیشه غنوصی صانع، با اندیشه مسیحی کلمه(لوگوس1) می‌تواند بود. | تصویر ارائه شده در برخی از عبارات خطبه از آفرینش، مانند این عبارت که: "'''منم سازندۀ اقالیم به امر دانای خردمند، منم کلمه‌ای که امور بدان انجام پذیرد و دهرها بگذرند... .'''"(همان، 169)، قابل مقایسه با اندیشه "صانع" در رتبه‌ای پس از خدای متعال نزد غنوصیان، و رابطی میان اندیشه غنوصی صانع، با اندیشه [[مسیحییت|مسیحی]] کلمه(لوگوس1) می‌تواند بود. | ||
تعبیرهایی مانند آنکه: "'''منم صاحب ازلیت اول.'''"(همان، 168) و در سخن از رابطه خود با پیامبر(ص)، تعبیر اینکه: "'''او دانش خود را به من آموخت و من دانش خود را به او آموختم.'''"(همان، 167)، در نقاط اوج خطبه دیده می‌شود. | تعبیرهایی مانند آنکه: "'''منم صاحب ازلیت اول.'''"(همان، 168) و در سخن از رابطه خود با [[پیامبر(ص)]]، تعبیر اینکه: "'''او دانش خود را به من آموخت و من دانش خود را به او آموختم.'''"(همان، 167)، در نقاط اوج خطبه دیده می‌شود. | ||
با این وصف، در پایان خطبه، این تعبیر که" "'''علی نور مخلوق و عبد مرزوق است.'''"(همان، 170)، با التفات از ضمیر متکلم به ذکر نام خود، بار دیگر درصدد تأکید برآن است که برداشت الوهیت در ذهن شنونده یا خواننده، زدوده شود. | با این وصف، در پایان خطبه، این تعبیر که" "'''علی نور مخلوق و عبد مرزوق است.'''"(همان، 170)، با التفات از ضمیر متکلم به ذکر نام خود، بار دیگر درصدد تأکید برآن است که برداشت الوهیت در ذهن شنونده یا خواننده، زدوده شود. | ||
| خط ۵۶: | خط ۵۶: | ||
تعبیر "هفت جزیره" برای تقسیمات زمین در این خطبه(همانجا) موجب می‌شود که این خطبه در شمار نادر نمونه‌هایی در فرهنگ اسلامی قرار گیرد که به گونه‌ای به اندیشه هندی "هفت جزیره"(سپته دویپه2) ناظر بوده است.(قس: بیرونی، 191-212؛ نیز نک : پاکتچی، 20). | تعبیر "هفت جزیره" برای تقسیمات زمین در این خطبه(همانجا) موجب می‌شود که این خطبه در شمار نادر نمونه‌هایی در فرهنگ اسلامی قرار گیرد که به گونه‌ای به اندیشه هندی "هفت جزیره"(سپته دویپه2) ناظر بوده است.(قس: بیرونی، 191-212؛ نیز نک : پاکتچی، 20). | ||
دشوار است بتوان ارتباط مستقیمی میان آموزه‌های این خطبه با افکار اسماعیلیه جست‌وجو کرد، اما باید توجه داشت که آموزه‌هایی چون استفاده از تعبیر "جزایر" برای تقسیمات زمین، بحث از "دَور و کَور"(«الخطبة»، 168) و برخی مضامین مربوط به کیهان‌زایی با اندیشه‌های آنان پیوند دارد.(قس: ه د، 8/687-689) | دشوار است بتوان ارتباط مستقیمی میان آموزه‌های این خطبه با افکار [[اسماعیلیه]] جست‌وجو کرد، اما باید توجه داشت که آموزه‌هایی چون استفاده از تعبیر "جزایر" برای تقسیمات زمین، بحث از "دَور و کَور"(«الخطبة»، 168) و برخی مضامین مربوط به کیهان‌زایی با اندیشه‌های آنان پیوند دارد.(قس: ه د، 8/687-689) | ||
به هر روی، برسی گمان داشته است که خوانندۀ خطبه، نسبت به مضامین آن سوء ظنی پیدا کند، اما او را از این سوءظن برحذر | به هر روی، برسی گمان داشته است که خوانندۀ خطبه، نسبت به مضامین آن سوء ظنی پیدا کند، اما او را از این سوءظن برحذر داشته و سنگینی مضامین را ناشی از ژرفای باطن آن دانسته است. او به‌خصوص یادآور می‌شود که این خطبه در تنزیه خالق، به اندازه‌ای پیش رفته که احدی از خلایق را طاقت آن نیست.(ص 166) وی در اثنای کتاب، بارها به‌نکاتی از خطبه ـ به‌ویژه دربارۀ گستره علم امام(ع) ـ توجه کرده است.(ص 122، 136،140) | ||
==خلط درباره این خطبه== | ==خلط درباره این خطبه== | ||
آقابزرگ طهرانی این گمان را مطرح کرده که خطبۀ تطنجیه، همان خطبۀ اقالیم مورد اشارۀ ابن شهر آشوب در کتاب مناقب است،(7/199، 201-202؛ قس: ابن شهر آشوب، 2/47) اما مضامین مورد اشاره در مناقب به نقل خطبۀ اقالیم، غالباً در خطبۀ تطنجیه دیده نمی‌شوند.(نک : پاکتچی، 29) | [[آقا بزرگ تهرانی|آقابزرگ طهرانی]] این گمان را مطرح کرده که خطبۀ تطنجیه، همان خطبۀ اقالیم مورد اشارۀ [[ابن شهر آشوب]] در کتاب [[مناقب]] است،(7/199، 201-202؛ قس: ابن شهر آشوب، 2/47) اما مضامین مورد اشاره در مناقب به نقل خطبۀ اقالیم، غالباً در خطبۀ تطنجیه دیده نمی‌شوند.(نک : پاکتچی، 29) | ||
خلطی نیز میان خطبۀ تطنجیه و خطبۀ فخار(افتخار) در گزارش برسی رخ داده است.(نک : ص 122؛ قس: پاکتچی، 26-27) | خلطی نیز میان خطبۀ تطنجیه و خطبۀ فخار(افتخار) در گزارش برسی رخ داده است.(نک : ص 122؛ قس: پاکتچی، 26-27) | ||
| خط ۷۰: | خط ۷۰: | ||
==نگاه علماء== | ==نگاه علماء== | ||
درواقع با صرف‌نظر از هبةالله موسوی و برسی که شخصیتهایی ویژه در میان امامیه بوده‌اند، خطبۀ تطنجیه تا قرن سیزدهم قمری نزد امامیه مورد توجه قرار نگرفته است. | درواقع با صرف‌نظر از هبةالله موسوی و برسی که شخصیتهایی ویژه در میان امامیه بوده‌اند، خطبۀ تطنجیه تا [[قرن سیزدهم]] قمری نزد امامیه مورد توجه قرار نگرفته است. | ||
در دورۀ | در دورۀ [[صفویه]]، [[فیض کاشانی]]، نسبت این خطبه به حضرت را تأیید کرده،(ص 409) در حالی که [[علامه مجلسی]] با وجود وقوف بر کتاب برسی، این خطبه را در [[بحارالانوار]] نیاورده، و دربارۀ آن سکوت کرده است. | ||
سیدکاظم رشتی از | سیدکاظم رشتی از [[شیخیه]]، در حدود سال 1232ق(آقابزرگ، 7/201) این خطبه را زمینه مناسبی برای پی‌جویی اندیشه‌های خود یافته، و شرحی مبسوط بر آن نوشته است.(برای نقدی بر آن، نک : شعرانی، 2/120) | ||
میرزای قمی(د 1232ق)، نسبت این خطبه و امثال آن را به علی(ع) نفی کرده است. (ص 786) | [[میرزای قمی]](د 1232ق)، نسبت این خطبه و امثال آن را به علی(ع) نفی کرده است. (ص 786) | ||
نزدیک به یک قرن بعد، حائری یزدی(د 1333ق) در الزام الناصب، این خطبه را بیشتر از حیث مضامینش در علامات ظهور مورد توجه قرار داده و در کتاب خود نقل کرده است.(2/242) | نزدیک به یک قرن بعد، [[حائری یزدی]](د 1333ق) در الزام الناصب، این خطبه را بیشتر از حیث مضامینش در علامات ظهور مورد توجه قرار داده و در کتاب خود نقل کرده است.(2/242) | ||
در كتاب الانوار الالهيه آمده است این خطبه از طريق معتبری به اثبات نرسيده، اگرچه مشتمل بر امور و مطالب و مضامينی هست كه در | در كتاب [[الانوار الالهيه]] آمده است این خطبه از طريق معتبری به اثبات نرسيده، اگرچه مشتمل بر امور و مطالب و مضامينی هست كه در بعضی روايات، وارد شده است.(تبريزی، بي تا: ص97) | ||