جبرئیل: تفاوت میان نسخه‌ها

واژۀ '''جبرئیل''' در اصل عِبری است و ظاهراً به صورت سریانی‌اش به عربی راه یافته است.<ref>جفری، ص۱۰۰۱۰۱.</ref> نویسندگان و محققان زبان عربی بر غیرعربی بودن آن تصریح کرده‌اند.<ref>رجوع کنید به جوالیقی، ص۳۲۷؛ ابوحیان غرناطی، ج ۱، ص۳۱۷؛ مرتضی زبیدی، ج ۱۰، ص۳۵۷.</ref> ابوحیان غرناطی<ref>ابوحیان غرناطی، ج ۱، ص۳۱۷ ۳۱۸.</ref> سیزده صورت مختلف آن، نظیر جِبْریل، جَبْریل، جَبَرئیل، جَبَرئِل، جَبرائل، جَبرائیل، را آورده است.<ref>نیز رجوع کنید به جوهری، ذیل «جبر»؛ جوالیقی، ص۱۱۳۱۱۴.</ref> همچنین دانی<ref>دانی، ص ۷۵.</ref> صورت‌های قرائت این کلمه در [[قرآن]] را برشمرده<ref>نیز رجوع کنید بهابن جزری، ج ۲، ص۲۱۹.</ref> که «جِبْرِیل» مشهورترین و فصیح‌ترین آنها به لهجۀ اهل [[حجاز]] و بنا بر [[قراء سبعه|قرائت حفص]]، ابوعمرو، نافع و ابن عامر است.<ref>سمین حلبی، ج ۲، ص۱۸.</ref>

برخی واژه‌شناسان عرب با اشاره به معانی گوناگون «جَبْر»، از جمله پادشاه، بنده، شجاع، مرد،<ref>رجوع کنید بهازهری، ج ۱۱، ص۵۸ ۵۹؛ ابن سیده، ج ۷، ص۴۰۷؛ مرتضی زبیدی، ج ۱۰، ص۳۴۸.</ref> و ایل به عنوان اسمی از اسامی [[خداوند]] در عبری،<ref>رجوع کنید به خلیل بن احمد؛ جوهری، ذیل «ایل».</ref> جبرئیل را همچون [[میکائیل]] و [[اسرافیل]] مرکّب از دو بخش دانسته‌اند که بدین ترتیب جبرئیل («جَبْر» + «ایل») به معنای مرد خدا یا بندۀ خدا (عبداللّه) است.

جَبْر در زبان‌های حبشی و سریانی و آرامی و عبری به معنای مرد، قهرمان و دلاور است و جبرئیل در این زبان‌ها مرد خدا و قهرمان خدا معنا می‌شود.<ref>زامیت، ص۱۱۶؛ مشکور، ج ۱، ص۱۲۶.</ref> برخی ایل را به معنای بنده و جبرئیل و میکائیل و اسرافیل را به معنای عبداللّه، عبدالرحمان و عبدالقدوس می‌دانند.<ref>رجوع کنید به ابن کثیر، ج ۱، ص۲۰۵؛ مرتضی زبیدی، ج ۱۰،ص ۳۵۷.</ref>

نام جبرئیل در [[قرآن]] سه بار در [[آیه|آیات]] [[سوره مدنی|مدنی]] آمده است.<ref>رجوع کنید به بقره: ۹۷، ۹۸؛ تحریم: ۴.</ref> به وظیفه اصلی جبرئیل، یعنی پیام‌آوری [[وحی]]، در آیۀ {{متن قرآن|...فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَیٰ قَلْبِک بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِّمَا بَینَ یدَیهِ وَهُدًی وَبُشْرَیٰ لِلْمُؤْمِنِینَ۔|سوره=[[سوره بقره|بقره]]|آیه=۹۷}} تصریح شده است، هرچند دربارۀ کیفیت انتقال و نزول وحی سخنی به میان نیامده است.<ref>رجوع کنید به فخررازی، ج ۲، ص۳۲؛ صدرالدین شیرازی، ج ۱، ص۲۹۶۳۰۱.</ref>

# «مَکین» و «مُطاع»<ref>تکویر: ۲۰، ۲۱.</ref> که از جایگاه و منزلت ویژۀ او نزد خداوند و دیگر فرشتگان حکایت می‌کند.

# «[[روح القدس|روح القُدُس]]»<ref>نحل: ۱۰۲؛ که مضمون این آیه «قُلْ نَزَّلَه رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ...» با آیة ۹۷ سورة بقره: «قُل مَنْ ک'انَ عَدُوّاً لِجِبریلَ فَاِنَهُ نَزَّلَهُ عَلی قَلِبکَ بِاذِنِ اللّهِ...» که صراحتاً تنزیل قرآن را به جبرئیل نسبت داده، مطابقت دارد؛ برای احتمالات دیگر در باره مراد از روح القدس رجوع کنید به میبدی، ج ۱، ص۲۶۳۲۶۴؛ فخررازی، ج ۳، ص۱۷۷.</ref>

مفسران در وساطت جبرئیل برای تولد عیسی تردید نکرده و تعبیر «روح» در آیات یاد شده را همگی ناظر به جبرئیل دانسته‌اند.<ref>برای احتمالات دیگر رجوع کنید به نحاس، ج ۴، ص۳۱۸؛ فضل بن حسن طبرسی، ذیل مریم: ۱۷.</ref>

دربارۀ سبب کاربرد کلمه «روح» برای اشاره به جبرئیل  مفسران اقوال گوناگونی ذکر کرده‌اند، نظیر تعلق او به عالم مجردات و روحانیات، تکوین بدون ولادت، غلبه حیات در او، افاضۀ حیات و احیای [[شریعت]] به واسطۀ او یا بیان برتری او بر سایر [[فرشتگان]].<ref>رجوع کنید به طوسی، التبیان، ج ۱، ص۳۴۰۳۴۱، ج ۷، ص۱۱۴، ج ۸، ص۶۲؛ فخررازی، ج ۲۴، ص۱۶۵۱۶۶.</ref>

دربارۀ نسبت جبرئیل با روح و مراد از روح، که به همراه [[ملائکه]] از آن در [[سوره قدر]] یاد شده<ref>رجوع کنید به نحل: ۲؛ معارج: ۴؛ نبأ: ۳۸؛ قدر: ۴.</ref> یا درباره‌اش سؤال شده،<ref>رجوع کنید به اسراء: ۸۵.</ref> اختلاف است. برخی آن را فرشته‌ای موکل بر ارواح یا موجودی برتر از ملائکه و جبرئیل دانسته و گروهی مراد از آن را جبرئیل و تعبیر روح را دالّ بر عظمت و برتری جبرئیل بر دیگر ملائک دانسته‌اند.<ref>رجوع کنید به طوسی، التبیان، ج ۶، ص۳۵۹۳۶۰، ج ۱۰، ص۲۴۹؛ فخررازی، ج ۲۱، ص۳۶۳۹.</ref>

آیات ۹۷ و ۹۸ [[سوره بقره|سورۀ بقره]] در واکنش به پندار [[یهودیان]] در بارۀ جبرئیل نازل شده است.<ref>رجوع کنید به ابن سعد، ج ۱، ص۱۷۵-۱۷۶؛ واحدی نیشابوری، ص۱۷۱۹.</ref> آنان از [[پیامبر(ص)]] پرسیدند، کدام فرشته نزد او می‌آید و چون شنیدند که آن فرشته جبرئیل است، به علت کینه‌ای که از جبرئیل داشتند، جبرئیل را دشمن خود خواندند.

[[ابن تیمیه]] از عالمان وهابی می‌گوید: یهود درصدد وارد کردن نقص و عیب بر جبرئیل برآمده و او را از بین [[ملائکه]] دشمن خود می‌دانند همانگونه که شیعه می‌گویند: جبرئیل به اشتباه [[وحی]] را بر محمد نازل کرده است.<ref> منهاج السنة النبویه ج۱ ص۶ ۸.</ref>

بر اساس روایات موجود در منابع اسلامی، جبرئیل نخستین آیات قرآن<ref>علق: ۱ ۵.</ref> را در [[غار حرا]] به پیامبر(ص) [[وحی]] کرد. سپس پیامبر(ص) نزد [[خدیجه]](س) بازگشت و او را از این امر مهم آگاه ساخت.<ref>رجوع کنید به عاملی، ج ۱، ص۲۳۳.</ref>

طبق [[روایات]] متعدد در منابع [[اهل سنّت]]، پیامبر(ص) پس از دریافت وحی دچار تردید شد که آیا فرشتۀ وحی را دیده یا با [[شیطان]] ملاقات کرده است و به توصیۀ همسرش نزد وَرَقَة بن نَوْفَل فردی نصرانی که با کتب پیشین آشنا بود رفت و او ایشان را مطمئن کرد که آن [[فرشته]] همان ناموس اکبر است که پیشتر بر [[موسی(ع)]] نازل شده است.<ref>رجوع کنید به ابن هشام، ج ۱، ص۱۵۵۱۵۷؛ ابن سعد، ج ۱، ص۱۹۴ ۱۹۵؛ طبری، تاریخ، ج ۲، ص۲۹۸۳۰۳؛ همو، جامع، ذیل علق؛ برای همین روایت با اندکی اختلاف رجوع کنید به ابن حنبل، ج ۱، ص۳۱۲، ج ۶، ص۲۲۳؛ بخاری، ج ۱، ص۳، ج ۴، ص۱۲۴، ج ۶، ص۸۸.</ref>

این داستان را عموم سیره نویسان و [[:رده:محدثان|محدّثان]] و [[:رده:مفسران|مفسران]] بعدی اهل سنت پذیرفته‌اند.<ref>برای نمونه رجوع کنید به قُرطُبی، ج ۱، ص۱۱۵۱۱۶؛ ابن کثیر، ج ۳، ص۵ ۶، ۱۳؛ ابن حَجَر عَسقَلانی، ج ۸، ص۵۴۹ ۵۵۴.</ref> حتی این احادیث به منابع حدیثی و تفسیری [[شیعی]] نیز راه یافته است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به ابوالفتوح رازی؛ فضل بن حسن طبرسی، ذیل آیات ابتدای سورة علق؛ ابن شهر آشوب، ج ۱، ص۴۲.</ref>

عالمان  [[شیعه]] به تفصیل به نقد سند و محتوای این روایات پرداخته‌اند، از جمله اینکه سلسله سند هیچ یک از این روایت‌ها به طور متصل به شاهد داستان نمی‌رسد؛ اختلاف نقل داستان خود گواهی بر ساختگی بودن آن است و تردید پیامبر(ص) در ماهیت وحی و ملاقات با جبرئیل یا شیطان با مقام [[عصمت]] پیامبر(ص) سازگاری ندارد.<ref>رجوع کنید به عاملی، ج ۱، ص۲۲۰ ۲۲۳؛ سبحانی، ج ۱، ص۱۸۸۱۹۰؛ دوانی، ص۱۵۷۲۰۶؛ شرف الدین، ص۴۲۱؛ معرفت، ج ۱، ص۸۰ ۸۲.</ref>

گفتنی است در روایات شیعی گزارشی که از آغاز وحی ارائه شده، از مشکلات یاد شده مبراست و با مقام و منزلت پیامبر(ص) هماهنگ است.<ref>رجوع کنید به ابن شهر آشوب، ج ۱، ص۴۳؛ نهج البلاغة، خطبة ۱۹۲؛ بَحْرانی، ذیل علق؛ مجلسی، ج ۱۷، ص۳۰۹۳۱۰.</ref>

# در [[معراج]] همسفر و راهنمای حضرت رسول(ص) بود،<ref>ابن حنبل، ج ۳، ص۱۴۸۱۴۹؛ بخاری، ج ۴، ص۷۷ ۷۸؛ طبری، تاریخ، ج ۲، ص۳۰۸۳۰۹.</ref> البته او در [[سدرة المنتهی]] از همراهی پیامبر(ص) بازماند.<ref>ابن بابویه، ۱۳۸۶، ج ۱، ص۲۷۷؛ قرطبی، ج ۳، ص۴۲۵.</ref>

# در [[غزوه بدر|غزوۀ بدر]]، او به همراه هزاران فرشته به یاری پیامبر(ص) و اصحابش شتافت.<ref>ابن سعد، ج ۲، ص۱۶؛ طبری، جامع، ذیل انفال : ۹؛ مجلسی، ج ۵۶، ص۱۹۸۱۹۹.</ref>

جبرئیل همواره پیش از ورود بر پیامبر(ص) از او اجازه می‌گرفت. مکان حضور جبرئیل در [[مسجدالنبی]] [[مقام جبرئیل]] نام گرفته است.<ref>رجوع کنید به کُلَینی، ج ۴، ص۴۵۲؛ ابن بابویه، ۱۴۰۴، ج ۲، ص۵۷۰؛ همو، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص۸۵؛ طوسی، مصباح المتهجّد، ص۷۱۰.</ref> پیامبر(ص) هر سال یک بار در ماه [[رمضان]] قرآن را بر جبرئیل عرضه می‌کرد.<ref>رجوع کنید بهابن حنبل، ج ۱، ص۲۷۶، ۳۲۵۳۲۶، ۳۶۳؛ بخاری، ج ۲، ص۲۲۸، ج ۶، ص۱۰۱۱۰۲.</ref> گفته شده او شصت هزار مرتبه بر پیامبر اکرم(ص) فرود آمده است.<ref>ابن شهر آشوب، ج ۱، ص۴۱.</ref>

بنا بر روایات کتب اهل سنّت و شیعه،<ref>رجوع کنید به ابن حنبل، ج ۱، ص۳۹۵، ۳۹۸، ۴۰۷، ج ۶، ص۲۴۱؛ بخاری، ج ۴، ص۸۲ ۸۳، ج ۶، ص۵۰؛ طبری، جامع، ذیل نجم : ۸ ۱۱، ۱۲۱۶، ۱۷ ۱۸؛ ابن بابویه، ۱۳۸۷، ص۲۶۳؛ طبرسی، ج ۱، ص۳۶۲.</ref> پیامبر(ص) دوبار در افق اعلی و سدرـ المنتهی جبرئیل را در صورت حقیقی‌اش رؤیت کرده است.<ref>رجوع کنید به نجم : ۱ ۱۸.</ref>

نیز گفته‌اند که یک بار پیامبر(ص) او را در حالی که بین آسمان و زمین بر «[[کرسی]]» نشسته بوده، دیده و سپس آیات [[سوره مدثر|سورۀ مدثر]] بر او نازل شده است.<ref>رجوع کنید به ابن حنبل، ج ۳، ص۳۷۷؛ بخاری، ج ۱، ص۴، ج ۶، ص۷۵۷۶؛ طبری، جامع ؛ طوسی، التبیان، ذیل مدثر.</ref>

در وصف صورت حقیقی جبرئیل برخی گفته‌اند که او ششصد بال آراسته به دُر و مروارید دارد و در عظمت، مشرق و مغرب عالم را پر می‌کند.<ref>رجوع کنید به ابن حنبل، ج ۱، ص۴۰۷؛ بخاری، ج ۴، ص۸۳ ۸۴؛ مقدسی، ج ۱، ص۱۷۳؛ قزوینی، ص۹۱۹۲؛ قس الاختصاص، ص۴۵۴۶ که جزئیات ویژگی‌های جبرئیل را به نقل از ابن عباس آورده است.</ref>

پیامبر فرمود جبرئیل غالباً با چهرۀ جوان خوشرویی به نام [[دحیه کلبی]] بر او ظاهر می‌شده است<ref>رجوع کنید به ابن سعد، ج ۴، ص۲۵۰؛ ابن شهر آشوب، ج ۲، ص۲۵۴؛ ابن طاووس، ص۱۲۹ ۱۳۰، ۱۴۸؛ سیوطی، ج ۱، ص۲۰۵.</ref> و حتی گفته‌اند که برخی [[صحابه]] و نیز [[عایشه]] جبرئیل را با این شمایل دیده و گمان برده بودند که او دحیۀ کلبی است.<ref>رجوع کنید به ابن سعد، ج ۳، ص۴۲۲، ۴۸۸، ج ۴، ص۲۵۰؛ طبری، تاریخ، ج ۲، ص۵۸۲ ۵۸۳؛ همو، جامع، ذیل احزاب : ۲۶۲۷؛ کلینی، ج ۲، ص۵۸۷؛ احمدبن علی طبرسی، ج ۱، ص۱۹۵.</ref>

در مجموعه‌ای از روایات، تفاوت «[[رسول]]»، «[[نبوت|نبی]]» و «[[امام]]» از نظر کیفیت نزول جبرئیل بر هر یک بیان شده است. چنانکه رسول جبرئیل را می‌بیند و با او صحبت می‌کند، نبی او را در خواب می‌بیند و صدایش را می‌شنود و امام فقط صدایش را می‌شنود. صفار قمی<ref>صفار قمی، ص ۳۸۸۳۹۴.</ref> این احادیث را در بابی با همین عنوان گرد آورده است.<ref>نیز رجوع کنید به کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۷۶۱۷۷.</ref>

در برخی روایات نشانه‌هایی از برتری سه فرشته مقرب دیگر بر جبرئیل وجود دارد، چنانکه گاهی به دلیل وساطت میکائیل و [[اسرافیل]] در نزول وحی یا به دلیل بزرگی میکائیل یا به سبب میراندن جبرئیل به واسطۀ عزرائیل در روز [[حشر]]، این سه ملک برتر از جبرئیل شمرده شده‌اند؛<ref>برای نمونه رجوع کنید به سیوطی، ج ۱، ص۹۲۹۳؛ مجلسی، ج ۶، ص۳۲۹، ج ۵۶، ص۲۲۳.</ref> اما، به برتری جبرئیل اشارات صریح‌تری هست.<ref>رجوع کنید به مجلسی، ج ۵۶، ص۲۰۶، ۲۴۹، ۲۵۸.</ref>

[[ملاصدرا]]<ref>صدرالدین شیرازی، ۱۳۳۷ش، سفر ۳، ج ۲، ص۲۳.</ref> جبرئیل و روح القدس و عقل فَعّال را یکی دانسته است. از نظر او<ref>ملااصدرا، ۱۳۳۷ش، سفر ۱، ج ۲، ص۶۳، سفر ۴، ج ۲، ص۱۴۲۱۴۳.</ref> جبرئیل فرشتۀ هدایت است و در میان فرشتگان، نقش برجسته‌ای در تکمیل نفوس دارد و به واسطه او علوم به نفوس و وحی به انبیا افاضه می‌شود. از نظر ملاصدرا،<ref>ملاصدرا، ۱۳۳۷ش، سفر ۴، ج ۲، ص۱۴۴.</ref> جبرئیل در افاضۀ علم به انسان‌ها، همه را برابر می‌داند و درجه و میزان کسب علوم و معارف، به تفاوت استعدادها و قابلیتهای نفوس که زمینه‌ساز ارتباط با جبرئیل یا عقل فعال است بستگی دارد. به نظر ملاصدرا،<ref>ملاصدرا، ۱۳۶۷ش، ج ۲، ص۴۴۹.</ref> جبرئیل دو مَقام دارد که به تناسب آنها دو لقب به او داده شده است : مادامی که از آسمانِ تجرد و قرب، نزول نیافته، شایسته لقب «روح القدس» است و هنگامی که از آن مقام تنزل بیابد و در صورتی متناسب، متمثل شود، تعبیر «روح» برای او به کار می‌رود.

[[ابویعقوب سجستانی]] (متوفی ۳۵۳ق)، از اندیشمندان [[اسماعیلیه]]، ضمن توضیحِ سه اصطلاح «جَدّ»، «فتح» و «خیال» و تطبیق آنها بر جبرئیل و میکائیل و اسرافیل، «جدّ» را همان «بخت» و عامل تعیین کننده سعادت و شقاوت انسان‌ها دانسته است که اگر نفسی پاک را مورد توجه قرار دهد، آن فرد مربی عصر خود می‌شود و مردم را به رضوان الاهی رهنمون می‌گردد. انوار ملکوتی از طریق جدّ به این فرد می‌رسد و هرگاه این پیام‌ها مجمل و مبهم باشند، فتح (میکائیل) آنها را خواهد گشود.<ref>رجوع کنید به سجستانی، ص ۴۳۴۴.</ref>

به گفته فناری،<ref>فناری، ص ۵۱۸.</ref> مُقام جبرئیل در [[سدرة المنتهی]] است و آن مقام، برزخی میان عالم طبیعتِ عنصری و عالم طبیعتِ کلی ثابت است که مختص است به [[عالم مثال]] و [[عرش]] و [[کرسی]] و آنچه مشتمل بر آنهاست؛ از این رو، صورت جبرئیل که در آن مقام ظاهر شده مشتمل بر خواص چیزهایی است که فوق سدره و مادون آن است. جبرئیل ناقل کلمۀ الاهی است:<ref>فناری،ص ۴۰۲.</ref>

در ادبیات عرفانی، امکان تطبیق خصوصیات سیمرغ بر جبرئیل مطرح شده است. سیمرغ، پرنده‌ای افسانه‌ای، مقدّس و ماوراء طبیعی است و همچون جبرئیل با بال و پر بزرگ و جثه عظیم وصف شده است.<ref>رجوع کنید به فردوسی، ج ۱، ص۱۳۸، ج ۶، ص۱۷۰۳؛ اسدی طوسی، ص۱۵۳؛ عطار، ۱۳۵۶ش، ص۶۶؛ مولوی، ج ۲، دفتر ۴، بیت ۳۷۶۹؛ پورنامداریان، ۱۳۷۴ش، ص۷۵، ۸۱ ۸۲؛ منزوی، ص۴۹۵۰؛ نیز رجوع کنید به خاقانی، ص۳۷؛ قس صدرالدین شیرازی، ۱۳۳۷ش، سفر ۴، ج ۲، ص۱۴۳ ۱۴۴، که گزارش کرده عارفان این فرشتة روحانی را عنقا نامیده‌اند.</ref> حمایت سیمرغ از زال و واسطه بودن او برای انتقال نیروهای غیبی به زال، بی‌شباهت به ارتباط جبرئیل با پیامبر(ص) نیست.<ref>پورنامداریان، ۱۳۷۴ش، ص۸۲۸۴.</ref>

::سیمرغ، شاه مرغان است<ref>فردوسی، ج ۱، ص۱۳۹.</ref> و آنچه در رساله الطیر ابن سینا<ref>ابن سینا، ص ۱۹۲۷.</ref> و داستان مرغان احمد غزالی<ref>غزالی احمد، ص ۲۶۳۵.</ref> در بارۀ سفر پرندگان به سوی او و طی مراحل و مدارج آمده، مشابه مراحل تکامل نفس و رسیدن آن به مرحله عقل مستفاد و اتصال به عقل فعال (جبرئیل) است.<ref>رجوع کنید به پورنامداریان، ۱۳۶۴ش، ص۲۵۵۲۵۶؛ همو، ۱۳۷۴ش، ص۸۷ ۸۸؛ ستاری، ص۱۲۲۱۲۴، ۱۲۸۱۲۹.</ref>

[[شهاب‌الدین یحیی سهرودی|سهروردی]] در رسالۀ آواز پر جبرئیل،<ref>سهروردی، ج ۳، ص۲۲۰۲۲۲.</ref> متأثر از آنچه در [[قرآن]]<ref>فاطر: ۱.</ref> در وصف بال ملائک و در روایات درباره بال‌های جبرئیل آمده است، جبرئیل را به سبب داشتن دو بال، برتر از ملائکی می‌داند که سه یا چهار بال دارند، زیرا دو از سایر اعداد به یک نزدیک‌تر است. او همچنین به روشن بودن بال راست و تاریکی بال چپ جبرئیل اشاره کرده است. نور از دیدگاه سهروردی نشانه وجود و ظلمت نشانۀ عدم است و غیر از نورالانوار که نور محض و [[واجب الوجود]] بالذات است، هر موجود دیگری ممکن الوجود است و به سبب همین امکان، بال چپِ جبرئیل تاریک است. از بال راست جبرئیل که نورانی است، نفوس و از بال چپ او، عالم مادّی پدید می‌آید. القای حقایق به انبیا و اولیا به بال راست و قهر و صیحه و حوادث به بال چپ او منتسب است.<ref>رجوع کنید به پورنامداریان، ۱۳۶۴ش، ص۱۷۰۱۷۱؛ نیز در وصف بال و پر جبرئیل رجوع کنید به روزبهان بَقْلی، ص۲۳۵.</ref>

همچنین بنا بر گزارش [[صدرالدین شیرازی]]<ref>صدرالدین شیرازی، ۱۳۳۷ش، سفر ۴، ج ۲، ص۱۴۵.</ref> به نظر اهل عرفان این پرندۀ قدسی که در کوه قاف جای دارد، صفیرش موجب بیداری خفتگانِ در تاریکی و سبب هوشیاری غافلانِ از ذکر آیات الاهی می‌شود اما شمار کسانی که به آوای او گوش دهند و آوازش را بشناسند اندک است. هرکس زبان او را بفهمد زبان همه مرغان را می‌فهمد.

در ادبیات منظوم، شهپر یا پر جبرئیل نیز اصطلاحی پرکاربرد است<ref>برای نمونه رجوع کنید به سنایی، ص۶۷۶؛ انوری، ج ۱، ص۶۵؛ خاقانی، ص۳۱، ۱۸۱، ۲۲۳، ۳۴۰؛ نظامی، ج ۳، اقبالنامه، ص۲۱۲؛ عطار، ۱۳۵۶ش، ص۶۶ ۶۷؛ مولوی، ج ۲، دفتر ۳، بیت ۱۵۱۵، دفتر ۴، بیت ۳۷۶۹، ج ۳، دفتر ۶، بیت ۴۱۳۹؛ جامی، ج ۱، تحفة الاحرار، ص۴۸۹؛ فروغی، ص۹، ۴۸، ۱۶۷.</ref> و ویژگی‌هایی همچون محافظت در برابر دشمنان، جلوگیری از صدمۀ آتش و آب، و ترمیم جراحت برای آن بیان شده است<ref>رجوع کنید به مسعود سعدسلمان، ص۲۷۱، ۳۲۰؛ سنایی، ص۱۶۸، ۲۰۱؛ خاقانی، ص۳۷، ۵۶۰.</ref> جبرئیل را «طاووس الملائکه»، «اَبِ ما» (پدر ما) و عقل کل نیز خوانده‌اند.<ref>رجوع کنید به انوری، ج ۱، ص۳۶۷؛ عطار، ۱۳۷۱ش، ص۱۳۲۱۳۳.</ref>