علویان (سوریه): تفاوت میان نسخه‌ها

پس از ابن نصیر، محمد بن جندب جانشین وی شد اطلاعات تاریخی در مورد او موجود نیست. بعد از ابن جندب نیز محمد جنان جنبلانی که بعدها طریقت [[جنبلانیه]] را در [[تصوف]] پایه گذاری کرد جانشین وی شد.

جنبلانی به [[مصر]] سفر کرد و در آنجا با [[حسین بن حمدان خصیبی]]، فرد تاریخ ساز فرقه نصیریه، آشنا شده و او را به شاگردی پذیرفت. خصیبی پس از وفات جنبلانی در [[سال ۲۸۷ هجری قمری]] در [[عراق]]، جانشین وی و زعیم علویان شد.<ref>محمد امین غالب، تاریخ العلویین، ص۲۵۸؛ متی موسی، پیدایش نصیریان، ص۱۰۷ ۱۲۲؛ ابوموسی حریری، العلویون النصیریون، ص۳۰ ۳۱.</ref>

خصیبی از عراق به [[حلب]] رفته و در دوره [[سیف الدوله]] حمدانی دعوت خود را ادامه داد. خصیبی توانست با آمیختن آموزه‎های نصیری با تصوف و همچنین با حمایت دولت [[حمدانیان|حمدانی]] به ویژه سیف‎الدوله پایه‎های نصیریه را در [[شام]] تثیبت کرده و به طور کلی انتقال نصیریه از عراق به مناطق شمالی شام را فراهم کند.<ref>عباس برومند اعلم، جامعه علویان سوریه، ص۶۶.</ref>

[[خاندان حمدانیان|حمدانیان]] در اواخر [[قرن سوم هجری قمری|قرن سوم هجری]] و تمام [[قرن چهارم هجری قمری|قرن چهارم هجری]] با مرکزیت [[موصل]] و در ادامه [[حلب]] در شام حکومت کردند. حمدانیان دولتی شیعی و [[امامیه|امامی]] مذهب بودند که نقش مهمی در نشر [[شیعه|تشیع]] در شام داشتند. رویکرد شیعی [[سیف الدوله|سیف الدوله حمدانی]] فضای مناسبی را برای گسترش نصیریه در شام ایجاد کرد. بر اساس برخی از گزارش‎ها سیف الدوله برای علویان در دستگاه حاکمیت جایگاه ویژه‎ای قرار داده بود. علویان خود معتقدند سیف الدوله، خصیبی را در نشر دعوت فرقه نصیریه یاری کرد و خصیبی نیز به صورت متقابل کتاب الهدایة الکبری را که معروفترین کتاب وی است را به سیف الدوله تقدیم کرد.<ref>هاشم عثمان، العلویون بین الاسطورة والحقیقة، ص۱۵۷؛ محمد امین غالب طویل، تاریخ العلویین، ص۲۶۰.</ref>

رابطه متقابل خلیفه حمدانی با رهبر نصیریه تا آنجا پیش رفته بود که گاه گزارش‎های مبالغه آمیزی در رابطه با آن ارائه شده است. در برخی از این گزارش‎ها پیروزی حمدانیان در جنگ با روم تنها با حمایت خصیبی و نفوذ معنوی او میسر بوده است<ref>محمد امین غالب طویل، تاریخ العلویین، ص۴۴۰.</ref> که به اعتقاد برخی پژوهشگران، این گزارش‎ها نوعی مبالغه در حق یک پیشوای دینی بوده است اما دست کم می‎توان به جایگاه خصیبی به عنوان دومین شخصیت مهم نصیریه یا به عبارتی مؤسس دوم این فرقه پی‎برد.<ref>عباس برومند اعلم، جامعه علویان سوریه، ص۷۵.</ref>

پس از سیف الدوله، تشیع در قلمرو حمدانیان رنگ جدی‌تری به خود گرفت؛ سعدالدوله و سعیدالدوله جانشینان سیف الدوله از قضات متعدد شیعه برای اداره امور قضایی استفاده کردند.<ref>عباس برومند اعلم، جامعه علویان سوریه، ص۷۱-۷۳.</ref>

تشکیل حکومت [[سلجوقیان]] [[شام]] در [[سال ۴۸۷ هجری قمری|سال ۴۸۷ق]] اگرچه مقاومتی جدی در برابر حملات [[صلیبیان]] به شمار می‎رفت، اما نخستین اقدامات ضد شیعی نیز در این دوره در مناطق شمالی شام اتفاق افتاد. سلاجقه که از ترکان [[سنی]] متعصب بودند، نگاهی منفی به تشیع و [[فرق تشیع|فرق شیعه]] در شام، یعنی [[اسماعیلیه|اسماعیلیان]] و [[علویان]]، داشتند.<ref>ابن العدیم حلبی، زبدة الحلب من تاریخ حلب، ص۲۵۹ و ۲۶۰.</ref>

برخوردهای ضد شیعی سلاجقه در [[حلب]] در حالی روی داد که همچنان فضای شیعی در این شهر غالب بود و برخی از شیعیان از مناصب حکومتی بالایی همچون قضاوت برخوردار بودند. فشار سلاجقه علیه [[علویان]] تا آنجا بود که برخی پژوهشگران دلیل اصلی مهاجرت علویان از حلب به [[لاذقیه]] را فشارهای شدید سلجوقیان ضد شیعیان دانسته‎اند.<ref>عباس برومند اعلم، جامعه علویان سوریه، ص۸۸ و ۸۹.</ref>

[[واقعه رأس ماسین]] که در آن شمار زیادی از علویان و مشایخ آنان به دست ترکان سلجوقی کشته شدند، یکی از مصیبت‎های بزرگ علویان در این دوره است.<ref>محمد امین غالب الطویل، تاریخ العلویین، ص۳۷۵.</ref>در کنار این اقدامات خشونت آمیز، فعالیت‎های فرهنگی ضد شیعیان نیز صورت می‎گرفت. سلاجقه نه تنها مانع فعالیت‎های فرهنگی علویان می‎شدند بلکه با تأسیس مدارس [[اهل سنت و جماعت|اهل سنت]] تلاش زیادی برای گسترش فضای ضد شیعی می‎کردند.<ref>عبدالله ناصری طاهری، بعلبک شهر آفتاب و حلب شهر ستارگان، ص۹۱.</ref> فشارهای سلجوقیان شام علیه علویان تا [[سال ۵۲۱ هجری قمری|سال ۵۲۱ق]] یعنی تا سقوط این حکومت به دست عمادالدین زنگی ادامه داشت.

پس از شکست دولت سلجوقیان [[شام]] به دست عمادالدین زنگی در ۵۲۱ق در حلب، سلسله زنگیان بر شام و شمال [[عراق]] حکومت کردند. این تغییر حکومت نه تنها از فشار بر علویان کاسته نشد بلکه تا حدودی اقدامات ضد شیعی نیز تشدید شد. نورالدین محمود زنگی که پس از پدرش عمادالدین، به حکومت رسید به عنوان یکی از متعصب‎ترین حاکمان ضدشیعی حلب و شمال شام تا این دوره شناخته می‌شود.<ref>عباس برومند اعلم، جامعه علویان سوریه، ص۸۹ و ۹۰.</ref>

او از [[سال ۵۴۱ هجری قمری|سال ۵۴۱ق]] با شعائر شیعی به شدت مبارزه کرد؛ برای نمونه گفتن [[حی علی خیر العمل]] را در [[اذان]] ممنوع اعلام کرد. این اقدامات واکنش شیعیان را در پی ‎داشت و موجب درگیری با گروه‎های سنی شد.<ref>ابن العدیم حلبی، زبده الحلب من تاریخ حلب، ص۳۳۱-۳۳۲.</ref><ref>هاشم عثمان، تاریخ الشیعة فی سواحل بلاد الشام الشمالی، ص۱۰۹.</ref><ref>رسول جعفریان، مقالات تاریخی، ج۷، (تشیع در حلب)، ص۱۱۰ و ۱۱۱.</ref>

اقدامات متعصبانه زنگیان منجر به بروز نزاع‎های فرقه‎ای و استمرار سیاست آوارگی علویان شد. حاکمان زنگی در برخی مواقع برای تضعیف شیعیان فتنه‎ای میان شیعه و سنی ایجاد می‎کردند که در یک مورد شمار زیادی از شیعیان کشته شدند.<ref>عباس برومند اعلم، جامعه علوبان سوریه، ص۹۰.</ref>

فشارهای زنگیان تا زمان حمله [[صلاح‎الدین ایوبی]] برای فتح حلب ادامه یافت. اما ملک صالح فرزند نورالدین که در ابتدا سیاست پدرانش را در پیش گرفته بود با حمله [[ایوبیان]] به حلب و محاصره آن در [[سال ۵۷۰ هجری قمری|سال ۵۷۰ق]]، دست به دامان شیعه شده و برای دفع خطر ایوبیان و مقابله با آنان به شیعیان پناه آورد.شیعیان نیز برای حمایت از وی خواستار رفع محدودیت آزادی‎های مذهبی و تعصبات دینی حکومت شدند.<ref>رسول جعفریان، مقالات تاریخی، ج۷ (تشیع در حلب)، ص۱۱۱ و ۱۱۲.</ref>

بدین ترتیب حمله صلاح الدین، فشارها علیه شیعیان را برداشت و وحدتی میان ساکنان شیعه و سنی حلب ایجاد شد. اما این دوره آنقدر طول نکشید زیرا در [[سال ۵۷۱ هجری قمری|سال ۵۷۱ق]] صلاح الدین موفق به فتح حلب شد.<ref>محمد کردعلی، خطط الشام، ج۳، ص۳۷۹.</ref>

پس از سقوط خلافت [[فاطمیان]] اسماعیلی به دست صلاح الدین ایوبی، وی عازم شام شد و مناطق شمالی و مرکزی شام از جمله [[دمشق]]، [[حمص]]، حماه و حلب را به تصرف خود در آورد. حمله صلاح الدین به مناطق اشغالی صلیبی‎ها در نهایت منجر به فتح [[بیت‌المقدس|بیت المقدس]] و مناطق سواحلی شام نظیر [[لاذقیه]] مرکز علویان در قرن پنجم و قلاع کوهستانی شد. بر اساس برخی منابع، پاکسازی مناطق تحت اشغال صلیبی‎ها، با حمایت امیران جماعات کوهستان که احتمالاً بیشتر از علویان بودند، همراه بود تا آنجا که علویان به سبب آگاهی از راه‎ها و تنگه‎های کوهستانی، نقش مهمی در پیروزی صلاح الدین بر این مناطق ایفا کردند.<ref>مقریزی، الخطط المقریزیه، ج۳، ص۳۸۱؛ هاشم عثمان، تاریخ العلویین وقایع و احداث، ص۲۲.</ref>

تعامل علویان در پیروزی‎های صلاح الدین علیه رومی‎ها عامل مهمی برای تحت الشعاع قرار گرفتن سیاست‎های متعصبانه مذهبی او نزد علویان بود به گونه‎ای که در منابع علوی با احترام و قدردانی از وی نام برده شده است<ref>محمد امین غالب طویل، تاریخ العلویین، ص۳۵۳.</ref> در عین حال اقدامات متعصبانه صلاح الدین ایوبی مورد توجه بوده است. صلاح الدین پس از فتوحات همواره [[امامیه|شیعیان امامی]] به ویژه علویان را در حلب و سواحل شام هدف حملات خود قرار می‎داد. [[تعصب]] او ضد شیعیان امامی در قالب اقدامات فرهنگی و اجتماعی و علیه علویان در قالب اقدامات نظامی و کشتار آنان بود.<ref>ابوموسی حریری، العلویون النصیریون، ص۲۱۴.</ref> از این رو برخی از پژوهشگران معتقدند تاریخ حلب و شام بعد از قرن دوم، حاکمی متعصب‎تر از صلاح الدین به خود ندیده است.<ref>عباس برومند اعلم، جامعه علویان سوریه، ص۹۳.</ref>

در سال ۱۹۲۰م منطقه جبال نصیریه به عنوان منطقه‌ای مستقل از بخش‌های دیگر سوریه توسط فرانسه شناخته شد و نظام اداری مشخصی برای آن معین گردید. بدین ترتیب زمینه برای استقلال و شکل‎گیری دولت علویان لاذقیه فراهم شد. در سال ۱۹۲۲م سرزمین‌های علویان، «دولت علویان» نام گرفت و ژنرال بیوت به عنوان حاکم آن منصوب شد. از آن پس محاکم قضایی مستقل تأسیس شد که بر اساس مذهب [[جعفریه|جعفری]] با اندکی تفاوت حکم صادر می‎کرد.<ref>ابوموسی حریری، العلویون النصیریون، ص۲۲۶.</ref>

این اقدام با ظهور حزب بعث سوریه شکل جدی تری به خود گرفت به طوری که توده‎های مردم که شامل دهقانان، شهرستانی‎ها و افراد مناطق دوردست بودند به حزب بعث تمایل نشان دادند و به مبارزه با طبقه اشراف و نجبا پرداختند. ارتباط میان ارتش سوریه که قدرت آن بیشتر در اختیار افسران علوی قرار گرفته بود با حزب بعث در این دوره بیشتر شد. در دهه ۱۹۶۰م حزب بعث با پشتوانه ارتش، قدرت را در سوریه به دست گرفت.<ref>محمد علی امامی، سیاست و حکومت در سوریه، ص۱۰۰ و ۱۰۱.</ref>

علویان در طول تاریخ در سواحل [[شام]] از شمال به [[انطاکیه]] و از جنوب تا جبال [[لبنان]] و در [[حلب]] ساکن بودند. به طور کلی شهرها و مناطقی که علویان در گذشته ساکن بودند عبارتند از: حلب و حوالی آن، اسکندرون، انطاکیه، [[لاذقیه]]، صهیون، جبله، بانیاس، عمرانیه، [[طرطوس]] و کوهستان‎های نصیریه.<ref>محمد امین غالب، تاریخ العلویین، ص۵۲۱ ۵۲۳.</ref>

#استان [[حمص]] منطقه تل کلخ.<ref>تقی، شرف الدین، النصیریه دراسة تحلیلیة، ص۹.</ref>

علاوه بر آن جمعیت کمی از علویان به صورت پراکنده در دیگر مناطق سوریه نظیر [[قنیطره]]، منطقه المیدان شهر [[دمشق]] و حلب ساکن هستند. همچنین شمار اندکی از علویان سوریه در استان مرزی حتای(آدانا)، طرسوس و [[انطاکیه]] در کشور [[ترکیه]]، منطقه عکار در [[لبنان]]، وادی تیم، جنوب کوه هرمون در شمال نابلس و ساحل غربی رود [[اردن]] در [[فلسطین]] زندگی می‎کنند.<ref>متی موسی، پیدایش نصیریان، ص۱۰۷-۱۲۲.</ref>

در صورتی که فرق شیعه در سوریه اعم از [[اسماعیلیه]]، [[امامیه|شیعیان اثناعشری]] و [[دروزیه]] بر جمعیت علویان افزوده شود، آمار شیعیان در سوریه در حدود بیست و پنج درصد از مجموع جمعیت سوریه است.<ref>[http://fa.alalam.ir/news/1432436 چرا اقلیت‌های سوریه از اسد حمایت می‌کنند؟، خبرگزاری العالم.]</ref> در عین حال برخی منابع جمعیت کل شیعیان سوریه را تا سال ۲۰۰۶ میلادی ۱۳درصد از جمعیت این کشور اعلام کرده‎اند.<ref>رسول جعفریان، اطلس شیعه، ص۴۹۵.</ref>

جعفریه علویانی هستند که هیچ تفاوتی با [[امامیه]] ندارند. براساس برخی منابع جمعیت آنان در [[سوریه]] تا سال ۲۰۰۶م ما بین ۲۰۰ تا ۵۰۰ هزار نفر گزارش شده است. اعتقادات آنان همان اعتقاد شیعیان اثناعشری است.<ref>هاشم عثمان، هل العلویون شیعه؟، ص۴۲.</ref>

شمالیه یا شمسیه گروهی منشعب از علویان هستند که ساکن در سواحل لاذقیه‎اند.<ref>عبدالرحمن بدوی، مذاهب الاسلامیین، ص۱۸۶.</ref> از جمله باورهای آنان اعتقاد به آن است که [[امام علی علیه‌السلام|امیرالمؤمنین(ع)]] در قلب خورشید ظهور می‎کند.<ref>ابوموسی حریری، العلویون النصیریون، ص۱۹۳-۱۹۴.</ref>

کلازیه یا قمریه یا جنوبیه، علویانی هستند که در جبال سکونت دارند.<ref>عبدالرحمن بدوی، مذاهب الاسلامیین، ۱۸۶.</ref> کلازیه منتسب به شبخ محمد کلازی است. آنها معتقدند حضرت علی(ع) در ماه ساکن است و آن حضرت ذات ماه بوده که از دیدگان پنهان است و پس از جدا شدن روح هر انسانی از جسم خود، قابل رؤیت است.<ref>محمد جواد مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ص۴۴۵.</ref> این فرقه پس از [[انقلاب اسلامی ایران]] تحت حمایت‎های فرهنگی و دینی [[نظام جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی ایران]] قرار گرفت به طوری که باورهای [[غلو|غلو آمیز]] را کنار نهاده و رویکرد اعتدالی را در پیش گرفت.<ref>مهدی فرمانیان، عبدالحسین ابراهیمی، علویان سوریه، ص۹۴.</ref>

حیدریه منسوب به [[امام علی علیه‌السلام|حیدر]] لقب امام علی(ع) هستند. این فرقه به عنوان یکی از انشعابات علویان به شمار می‎رود. حیدریه دو فرقه از طریقت قلندریه هستند. یکی منسوب به قطب الدین حیدر زاوه‌‎ای (م۶۱۸ق) و دیگری منسوب به میر قطب‎الدین حیدر تونی(م۸۳۰ق) است. از این رو حیدریه به عنوان شاخه تصوف علویان به شمار ‎آمده و جنبه شریعت در میان آنان بسیار کم رنگ بوده است.<ref>علی کارشناس، تبیین اعتقادات و احکام فقهی علویان سوریه، ص۱۶۴ و ۱۶۵.</ref> اما این فرقه نیز مانند کلازیه از حمایت‎های فرهنگی ایران برخوردار شد و رفته رفته رویکرد التزام به شریعت و پایبندی به احکام اسلامی در آنان تقویت شد.<ref>مهدی فرمانیان، عبدالحسین ابراهیمی، علویان سوریه، ص۹۴.</ref>

اعتقاد به حلول خداوند در امام علی(ع) و الوهیت او، اسقاط تکالیف دینی و اباحه محرمات، تأویل‌گرایی و تناسخ همواره به عنوان یکی از اصول اساسی اعتقادات نصیریه در طول تاریخ حیات آنان بوده است. آنان معتقدند [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]]، [[امامان شیعه|ائمه (ع)]] را مرجع و رهبر دینی مسلمانان قرار داده است. علویان به [[تبری]] از دشمنان ائمه معتقدند.<ref>تقی شرف الدین، النصیریه دراسة تحلیلیة، ص۱۱۸.</ref>

در مقابل در دوره معاصر شمار زیادی از گروه‎های علوی خود را ملتزم به اجرای احکام و شریعت اسلام می‎دانند و هرگونه اباحه و اعتقاد به حلول و تناسخ را باطل می‎شمارند. این وضعیت جدید تا حدی است که برخی مدعی‎اند نصیریه فرقه‎ای است که دچار استحاله شده است؛ زیرا آنچه امروز به عنوان عقاید علویان شناخته می‎شود، کمتر شباهتی به گزارش منابع قدیمی فرق در باب فرقه نصیریه دارد.<ref>قاسم جوادی، نصیریه، علویان و شیعه اثنی عشری، فصلنامه طلوع، ش۷، پاییز۱۳۸۲، ص۷۸.</ref><ref>العلوی، فدائیوالشیعة المجهولون، ص۱۱و ۱۲.</ref><ref>[http://hablolmatin.dmsonnat.ir/?_action=articleInfo&article=781 بقائی، فرقه نصیریه (علویان) در میان منابع فرق اسلامی، ص۸۳ - ۹۸.]</ref>

*[[فهرست مراجع تقلید شیعه|مراجع تقلید شیعه]] از جمله [[سید علی حسینی خامنه‌ای|آیت الله سید علی خامنه‌ای]]، [[لطف‌الله صافی گلپایگانی|آیت الله صافی گلپایگانی]]، [[ناصر مکارم شیرازی|آیت الله مکارم شیرازی]]، [[حسین نوری همدانی|آیت الله نوری همدانی]]، [[سید عبدالکریم موسوی اردبیلی|آیت الله موسوی اردبیلی]] و آیت [[سید محمدحسین فضل‌الله|آیت الله سید محمد حسین فضل الله]] در جواب [[فتوا|استفتاهایی]] که از آنان درباره حکم علویان سوریه شده است آنان را شیعیان اثناعشری به شمار آورده‎‌اند. در متن استفتاء از مراجع، به بیانیه صادر شده علویان در کنگره خود در سال ۱۹۷۲م در لاذقیه اشاره شده است.<ref>محمد حسن بادیانی نیسابوری، العلویون هم اتباع اهل البیت(ع)، ج۱، ص۶۴ ۹۰.</ref> علویان سوریه در این بیانیه اعتقادات خود را ذکر کرده‌اند که این اعتقادات منطبق بر عقیده تشیع امامی است.<ref>محمد حسن بادیانی نیسابوری، العلویون هم اتباع اهل البیت(ع)، ج۱، ص۹۶ ۱۱۲.</ref>  

*[[جعفر سبحانی|آیت الله جعفر سبحانی]] معتقد است عقائدی که به نصیریه نسبت می‌دهند مثل حلول و غلو در حق ائمه، تناسخ، نبوت محمد بن نصیر و شراکت امام علی(ع) با حضرت محمد(ص) در [[نبوت]]، ازدواج با [[محارم]] و مردان و غیره اتهاماتی است بدون سند و غیر قابل اعتماد.<ref>جعفر سبحانی، البحوث فی الملل و النحل، ج۸ ص۴۱۰، قم، مؤسسه امام صادق، ۱۴۱۸ق.</ref>وی بزرگ­ترین اتهامی که به علویان نسبت داده شده را غلو در حق امام علی برشمرده است.<ref>جعفر سبحانی، البحوث فی الملل و النحل، ج۸ ص۴۱۰.</ref> از منظر وی عقاید علویان بر حسب منابع آگاه، اختلافی با عقاید شیعه اثناعشری ندارد.<ref>سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ج۸، ص۴۱۱.</ref> بر همین اساس او معتقد است علویان به رسالت محمد(ص) و امامت علی(ع) و یازده امام از نسل او باور دارند و اصول دین نصیریه همان پنج اصل شیعه اثناعشری یعنی توحید، نبوت، معاد، امامت و عدل است و فروع دین نیز از نگاه علویان همان ۱۰ فرع امامیه است.<ref>سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ج۸، ص۴۰۶ و ۴۰۷.</ref>  

*ربانی گلپایگانی نیز معتقد است مطالبی که در منابع قدیمی و معاصر درباره علویان آمده، قابل اعتماد نیست؛ زیرا براساس حب و بغض نوشته شده است.<ref>علی، ربانی گلپایگانی، فرق و مذاهب کلامی، ص۱۱۸. قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۷۷ش.</ref>

* علما و مراجع لبنان و سوریه نظیر [[سید محسن امین]]، [[سید حسن شیرازی]]، [[سید عبدالحسین شرف‌الدین|علامه شرف الدین]]، [[امام موسی صدر]]، [[محمدجواد مغنیه|محمد جواد مغنیه]]، [[محمدمهدی شمس‌الدین|محمد مهدی شمس‌الدین]] و [[عبدالامیر قبلان|شیخ عبدالامیر قبلان]] علویان سوریه را جزء شیعیان امامی به شمار آورده و حمایت خود را از آنها اعلام کرده‎اند.<ref>محمد حسن بادیانی نیسابوری، العلویون هم اتباع اهل البیت(ع)، ج۱، ص۱۱۳ ۱۳۵.</ref>