ثواب و عقاب: تفاوت میان نسخه‌ها

''' ثَواب و عِقاب'''، دو اصطلاح قرآنی برای اعمال نیک و بد انسان است. ''ثواب'' یعنی پاداش و جزای خیری که از سوی پروردگار به بندگان مؤمن در برابر ایمان و انجام کارهای نیک داده می‌شود و ''عقاب'' سزا و جزای ناخوشایندی است که به بندگان کافر یا عاصی، به دلیل کفر یا انجام کارهای ناروا و خلاف شرع می‌رسد.

زیربنا بودن بودن ایمان برای ثواب، استحقاقی یا تفضلی بودن آن، جایگاه دریافت ثواب و عقاب و بحث تجسم اعمال از مهمترین مباحث این موضوع هستند. وجود ثواب و عقاب یکی از دلایل وجود اختیار در انسان است چرا که در صورت نبود اختیار، پاداش در مقابل کار خیر و عقاب در مقابل معصیت معنایی نداشت.

واژۀ ثواب از ریشۀ «ث و ب» به معنی بازگشتن به حالت قبلی آمده است<ref>کتاب العین ، نیز الصحاح جوهری، ذیل ثوب</ref> و در زبان فارسی می‌توان آن را معادل پاداش در نظر گرفت. معنای اصطلاحی آن، بازگشت نتیجۀ افعال خیر به صاحب فعل است و به ثوابهایی که از طرف خداوند به اعمال صالح مؤمنان تعلق می‌گیرد.<ref>مفردات راغب، ذیل ثوب</ref>

مفسران، به تَبَع [[:رده:متکلمان|متکلمان]]، ثواب را نفعی ناشی از شایستگی و استحقاق (در برابر تفضل) و همراه با بزرگداشت و احترام (در برابر عِوَض) و عقاب را ضرری سزاوار و همراه با خوار شمردن<ref> رجوع کنید به مجمع البیان ؛ تبیان، ذیل مائده: 98؛ روض الجنان، ذیل رعد: 32 </ref> دانسته‌اند.

بنا بر آیات متعددی از [[قرآن]] کریم<ref> از جمله اِسراء: 12ـ13، 71؛ کهف: 49؛ جاثیه: 28ـ29؛ حاقه: 19، 25 </ref> اعمال انسانها، هر چند به‌اندازۀ ذره‌ای ناچیز، در «کتاب » ثبت می‌گردد و محفوظ می‌ماند و در [[قیامت|روز رستاخیز]] به آنان نشان داده می‌شود. بر همین اساس، مفسران درباره «کتاب »، که از آن به نامه یا صحیفه اعمال تعبیر شده است، و نیز درباره نشان دادن اعمال توضیحاتی داده‌اند. [[علامه طباطبایی]]<ref> المیزان ذیل اسراء: 13 </ref> این نظر را مطرح کرده که آنچه در «کتاب » ثبت شده حقیقت خود اعمال است، نه از جنس نوشتن رایج در این عالَم، در حالی که عموم مفسران نامۀ اعمال را به عنوان یک حقیقت مکتوب وصف کرده‌اند. البته برخی، علاوه بر ثبت اَعمال، ذکر مقدار ثواب و عقاب آنها را نیز از محتویات نامه دانسته و برخی نیز گفته‌اند که به انسانها، بر اساس کتاب اعمالشان، عادلانه، ثواب و عقاب داده خواهد شد.<ref> رجوع کنید به التبیان، ذیل کهف: 49؛ مجمع البیان، ذیل کهف: 47 ؛ روض الجنان، ذیل کهف: 49</ref>

مشاهده جزای اعمال یا دیدن نامه اعمال<ref> التبیان؛ مجمع البیان؛ ذیل زلزله: 6ـ8 </ref>؛ ورود در جزا، اعم از ثواب و عقاب <ref> التبیان، همانجا، نیز رجوع کنید به ذیل نجم:40؛ مجمع البیان، ذیل نجم:40</ref>؛ مشاهده حقیقت اعمال بنا بر نظریه [[تجسم اعمال]] <ref> المیزان، ذیل زلزله: 6ـ 8 </ref> و آگاهی و معرفت حقیقی به کارهای انجام شده در دنیا<ref> مجمع البیان؛ ذیل زلزله: 6ـ 8</ref>. [[علامه طباطبایی]] با استناد به تعبیر «سَوْفَ یُریٰ» در آیه چهلم سوره نجم احتمال داده است که در [[قیامت|روز رستاخیز]]، عمل انسان علاوه بر خود او، به دیگری نیز ارائه شود.

#آیاتی که ظاهراً بر این معنا دلالت دارند که ثواب و عقاب غیر از خود اعمال‌اند و [[بهشت]]، پاداش و ثواب نیکوکاران و [[دوزخ]]، کیفر و عقاب گناهکاران است<ref> برای نمونه رجوع کنید به بقره: 25؛ فصّلت: 30؛ رعد: 22ـ24؛ مائده: 119؛ آل عمران: 15، 33؛ توبه: 63، 68؛ یونس: 87؛ لقمان: 80 </ref>؛

#آیاتی که ظاهر آنها دلالت بر [[تجسم اعمال]] و وحدت جزا و عمل در روز رستاخیز دارد<ref> از جمله تحریم: 7؛ شوری: 22؛ بقره: 24، 174، 281؛ آل عمران: 30، نساء: 10؛ ق: 22</ref>. بیشتر [[:رده:مفسران|مفسران]]، با بهره گیری از مباحث مجاز و [[تأویل]]، آیات دسته دوم را به دسته اول ملحق کرده و تعبیراتی چون حضور اعمال در [[قیامت]] را مجازی دانسته یا آن را به جزای اعمال یا نامه اعمال تأویل کرده‌اند<ref> رجوع کنید به التبیان؛ مجمع البیان، ذیل آل عمران:30، نساء:10، شوری: 22؛ روض الجنان؛ ذیل آل عمران:30</ref> اما به نظر [[علامه طباطبایی]]<ref>ذیل بقره: 26، آل عمران:30، نساء:10</ref> این دو دسته آیات، بی‌آنکه نیاز به [[تأویل]] یا مجازگویی باشد، قابل جمع‌اند و هر کدام از تعبیرات قرآنی ناظر به یک بُعد از موضوع قیامت است.

میزان افزایشِ ثوابِ اعمالِ نیک در آیات، به تفاوت، چند برابر<ref> رجوع کنید به نساء: 40؛ یونس: 26؛ حدید: 11؛ بقره: 245 </ref>، دَه برابر<ref> انعام: 160 </ref>، هفتصد برابر<ref> بقره: 261 </ref> و «بِغیَرِ حسابٍ»<ref> نور: 38؛ زمر: 10؛ بقره: 212 </ref> ذکر شده است. مفسران برای «بغیرحساب » چند معنا احتمال داده‌اند: پاداش خداوند فزون از شمار و به تعبیری، نامتناهی است؛ پاداش خداوند فراتر از استحقاق [[مؤمن|مؤمنان]] است؛ کسی خداوند را به سبب پاداشی که می‌دهد مورد سؤال و مؤاخذه قرار نمی‌دهد و خدا نیز انتظار جبران ندارد؛ پاداش خدا از سرچشمه فیض و لطف بی‌نهایت اوست.<ref> التبیان؛ مجمع البیان، ذیل بقره: 212، نور: 38؛ روض الجنان، ذیل بقره: 212؛ المیزان، ذیل نور: 38</ref>

از سوی دیگر، آیاتی<ref>هود: 114؛ عنکبوت: 7؛ محمد: 3؛ تغابن: 9؛ تحریم: 8؛ آل عمران: 193، 195؛ مائده: 12؛ طلاق: 5 </ref> بر این دلالت دارد که [[ایمان]] و [[توبه]] و عمل صالح (مانند نمازهای واجب، [[حج]]، [[تقوا]]، دوری از [[گناهان کبیره]]) باعث محو گناهان ([[تکفیر]] به معنای قرآنی )، از جمله [[گناهان صغیره]]، می‌شود.<ref> التبیان؛ مجمع البیان؛ المیزان، ذیل بقره: 217 </ref>

مفسران در تبیین مراد این آیات، با توجه به سیاق و ‌شأن نزول آنها، گفته‌اند: ثواب دنیا یعنی:

کرامت نزد خدا؛ بلندیِ مرتبت در عالم آخرت؛ اِعلای [[دین]] خدا؛ [[بهشت]] و نعمتهای آن و مغفرت.<ref> التبیان؛ مجمع البیان؛ الکشاف؛ ذیل آل عمران: 145، 148، نساء: 134</ref> به گفته [[فضل بن حسن طبرسی|طبرسی]]<ref> مجمع البیان ذیل آل عمران: 148 </ref> ثواب نامیدن بهره‌های دنیایی، از باب مجاز است و به نظر [[علامه طباطبایی]]، وصف ثواب آخرت به «حُسن »، بدون آوردن چنین وصفی برای ثواب دنیا<ref>المیزان، ذیل آل عمران: 148 </ref>، از ارزش ثواب آخرت در مقایسه با بهره‌های دنیایی خبرمی‌دهد. با این همه، بین ثواب دنیا و آخرت هیچ گونه تنافی وجود ندارد، بلکه کسانی که صرفاً در پی ثواب دنیایند از ثواب آخرت بی‌بهره‌اند ولی کسانی که در پی ثواب آخرت‌اند از هر دو ثواب (دنیوی و اخروی) بهره مند خواهند شد.<ref> حقایق التأویل، ص 258ـ259، 263؛ مجمع البیان، ذیل اعراف: 23</ref>

چند گروه به سختْ کیفر بودن خدا تهدید شده‌اند: کسانی که نعمتهای الاهی را دگرگون ساخته و کفر می‌ورزند و نشانه‌های خداوند را دروغ می‌شمارند<ref>بقره: 211؛ آل عمران: 11؛ انفال: 52؛ غافر: 22 </ref>؛ کسانی که با خدا و پیامبر او دشمنی می‌کنند<ref> انفال: 13؛ حشر: 4 </ref>؛ و مؤمنانی که در اجابت دعوت خدا و رسول سستی می‌ورزند.<ref> مجمع البیان، انفال: 24</ref> همچنین پس از بیان احکام [[حج]] و بر حذر داشتن از نافرمانی در انجام دادنِ درستِ این احکام<ref> بقره: 196؛ مائده: 2، 98 </ref> و نیز از زبان [[شیطان]] در [[قیامت]] خطاب به کسانی که از او فریب خورده‌اند<ref> انفال: 48 </ref>، بر سخت کیفر بودن خداوند تأکید شده است.

در آثار حدیثی [[امامیه]]، واژه‌های ثواب و عقاب بسیار به کار رفته است. در [[کتب اربعه]]، ابواب متعددی در این زمینه وجود دارد و [[حدیث|احادیث]] بسیاری در باره پاداش و کیفر کارهای گوناگون (از ثواب [[توحید]] تا ثواب کارهای خوب جزئی در زندگی، و از کیفر شرک تا [[گناهان صغیره]]) روایت شده است.<ref> التوحید صدوق، 1398، ص 18؛ من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 127؛ ثواب الاعمال، ص 219ـ220؛ کافی، ج 6، ص 490</ref>

بنا بر احادیث، با تأکید بر آیات [[قرآن]]، پاداش اخروی عمل نیک، ویژه [[مؤمن|مؤمنان]] است و غیر مؤمنان از پاداش عمل نیکِ خود بی‌بهره‌اند.<ref>کافی، ج 2، ص 24ـ 25، 463؛ </ref>

در احادیث بسیاری، ثوابِ [[زیارت]] مرقد [[امامان]] با ثواب اعمال نیکِ بسیار دشوار، همچون [[جهاد]] و [[شهادت]]، مقایسه شده است یا ثواب برآوردن حاجت [[مؤمن]]، برآورده شدن صد حاجت ذکر شده است که یکی از آنها رفتن به [[بهشت]] یا آمرزش تمامی گناهان و در صورت مرگ در این هنگام، ورود به بهشت و بهره مندی از پاداش بی‌نهایت است. همچنین آمده است که اگر کسی دل مؤمنی را شاد کند، خداوند نه تنها در آخرت دل او را شاد می‌کند که هر آنچه بخواهد به او می‌دهد و حتی بیش از آنچه خواسته، آنقدر به او می‌دهد که هرگز تصور آن را هم نمی‌کرده است. علاوه بر اینها، ثواب سرپرستی یتیم، حضور در بهشت به همراه [[پیامبر اکرم]] و ثواب کمک به زن بی‌سرپرست و شخص [[مسکین]] مانند [[جهاد]] در راه خدا بیان شده است.<ref> کافی، ج 1، ص 10ـ12، ج 2، ص 87، ج 4، ص 66، 579 ـ 585؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 577 ـ 585؛ ثواب الاعمال، ص 135؛ تهذیب الاحکام، 1390، ج 6، ص 20ـ25، 42ـ52، 107ـ 109 </ref>

از مجموع این [[حدیث|احادیث]] می‌توان دریافت که میزان ثواب عمل نیک، به عوامل گوناگونی چون میزان اهمیت عمل، میزان عقل فاعل، نیت او، و زمان و مکان عمل وابسته است. میزان عقاب نیز تابعی از عواملی، همچون نسب فاعل، است؛ ازاین رو، آن گروه از فرزندان حضرت [[فاطمه(س)]] که عناد ورزند و حق [[امامان]] را نشناسند، دو برابرِ دیگر معاندان عذاب می‌شوند.<ref>کافی، ج 1، ص377</ref>

واژه‌های ثواب و عقاب و مشتقات آنها در متن احادیث [[اهل سنت|اهلِ سنّت]]، بسیار کم به کار رفته است، اما نویسندگان و شارحان [[صحاح سته]]، واژه‌های ثواب و عقاب را در عنوان چند باب درج کرده‌اند.<ref> برای نمونه بخاری، ج 4، ص 96؛ نَوَوی، ج 7، ص 89، ج 11، ص 83، 85، 135</ref> واژه جزا نیز کاربردی در حد واژه‌های ثواب و عقاب دارد. در برخی نقلها، ‌گاه واژه‌های ثواب و جزا به جای هم به کار رفته‌اند.<ref> برای نمونه بخاری، ج 2،صص 198، 226</ref>

گرچه وجود عذاب و فشار قبر مورد قبول همه مسلمانان است.<ref> تفسیر قمی، ج2،ص94؛ کشف المراد، ص452 </ref> در اینکه چه کسانی در قبر از ثواب و عقاب برخوردار می‌شوند، اختلاف نظر است؛ در برخی روایات پاداش و کیفر در قبر تنها به مؤمنان و کافران خالص اختصاص دارد و دیگران در قیامت به پاداش و کیفر اعمال خود می‌رسند.<ref> کافی، ج3، ص235-236</ref>

در فلسفه و عرفان اسلامی، بیش از ثواب و عقاب بر سعادت و شقاوت تأکید و سعی شده است مفاهیم ثواب و عقاب به سعادت و شقاوت تحویل شود، حتی‌گاه [[زهد]] و عبادتِ غیرعارف برای رسیدن به ثواب، نوعی معامله خوانده شده است <ref>الاشارات و التنبیهات، ج 3، ص 370</ref>. [[فیلسوف|فیلسوفان]] معمولاً مفهوم دینی فلاح را با اصطلاح سعادت بیان کرده‌اند.

فیلسوفان مسلمان، غالباً ثواب و عقاب را لازمه و معلول اجتناب ناپذیر عمل دانسته‌اند <ref>الاشارات و التنبیهات، ج 3، ص 328؛ الحکمة المتعالیه، سفر 3، ج 1، ص 386، سفر 4، ج 2، ص 212 </ref>. به اعتقاد ملاصدرا <ref> الحکمة المتعالیه، سفر 3، ج 1، ص 386 </ref> همانگونه که غذاهای نامناسب بیماری زا هستند، عقاید نادرست و اعمال ناشایست نیز موجب بیماریِ نفس می‌شوند.

به اعتقاد [[ابن سینا]] <ref> الاشارات و التنبیهات، ج 3، ص 321ـ322 </ref>، در این جهان، شرِّ کثیر وجود ندارد و اگر شرّی هست قلیل است. بخشی از این شرِّ قلیل، شرِّ برخی از انسانهاست اما این شر لازمه ذات آنهاست و نمی‌توان آنها را فارغ از این شر آفرید. پس شرِّقلیل، مقدّر است و بدین ترتیب این پرسش مطرح می‌شود که اگر شرِّ برخی انسانها لازمه ذات آنهاست، پس چرا عقاب می‌شوند؟ به دیگر سخن، عقاب آنها بر خلاف عدل است. پاسخ فیلسوفان به این پرسش چنین بوده است که عقاب آنها نیز لازمه ذات آنهاست، همچون بیماری که لازمه پرخوری است <ref>الاشارات و التنبیهات، ج 3، ص 321ـ322</ref>. [[ملاصدرا]] نیز از موافقان این نظریه است <ref> الحکمة المتعالیه، س3، ج 1، ص 386، سفر 3، ج 2، ص 82 </ref>.

به اعتقاد [[ابن عربی]] <ref>فصوص الحکم ج 1، ص 83، 96 </ref>، انسانها همچون سایر ممکنات بر اساس [[اعیان ثابته|عین ثابت]] خود وجود یافته‌اند. پس، خیر و شر آنها نه از ناحیه وجودشان بلکه نشئت گرفته از عین ثابت آنهاست. به عبارت دیگر، کارهای نیک و بد انسانها از آثار تکوینی [[اعیان ثابته]] و سرچشمه گرفته از استعداد ازلی آنهاست <ref>فصوص الحکم، ج 2، تعلیقات عفیفی، ص 64ـ65 </ref> و بنابراین ثواب و عقاب نیز اقتضای اعیان آنها در [[فطرت]] اولیشان است <ref>فصوص الحکم، ج 2، تعلیقات عفیفی، ص 99، 102، 163ـ164؛ قیصری، ص 593، 674</ref>. بدین ترتیب، در منظومه فکری [[ابن عربی]] هیچ مجازات کننده بیرونی وجود ندارد و ثواب و عقاب چیزی جز ظهور عین ثابت انسان نیست <ref>فصوص الحکم، ج 2، تعلیقات عفیفی، ص 102</ref>. اساساً در نظام [[وحدت وجود]]ی ابن عربی همه چیز مطیع اراده حق متعال و ظهور آن است حتی طاعت و عصیان، و ازاین روست که وی عصیان [[فرعون]] را نیز تابع امر تکوینی خداوند دانسته است <ref>فصوص الحکم، ج 2، تعلیقات عفیفی، ص 65، 103، 299</ref>. بر این اساس، آنچه ثواب و عقاب نامیده می‌شود نیز احوالی است که در پی فعل می‌آید و چیزی جز تجلی حق متعال نیست. در واقع، خود حق است که از طریق تجلیاتش لذت و رنج می‌برد <ref> شرح فصوص قیصری، ص 675</ref>.

* ابراهیم بن علی کفعمی، البلدالامین، چاپ سنگی (بی‌جا، بی‌تا. )؛

* ابن بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم 1398؛

* ابن بابویه، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، بغداد 1962؛

* ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم 1414؛

* ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، مع الشرح لنصیرالدین طوسی و شرح الشرح لقطب الدین رازی، تهران 1403؛

* ابن عربی، فصوص الحکم و التعلیقات علیه بقلم ابوالعلاء عفیفی، تهران 1370 ش؛

* ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، چاپ محمدجعفر یاحقی، مشهد 1365ـ1376 ش؛

* اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت (بی‌تا. )، چاپ افست تهران 1368 ش؛

* حسن بن عبداللّه عسکری معجم الفروق اللغویة، الحاوی لکتاب ابی هلال العسکری و جزءاً من کتاب السید نورالدین الجزائری، قم 1412؛

* حسین بن حسن جرجانی، تفسیر گازر، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران 1337ـ1341 ش؛

* حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سیدکیلانی، تهران ?( 1332 ش )؛

* خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم 1409؛

* داوودبن محمود قیصری، شرح فصوص الحکم، چاپ جلال الدین آشتیانی، تهران 1375 ش؛

* عبداللّه بن احمد نسفی، مدارک التنزیل و حقائق التأویل، در مجمع التفاسیر، (قاهره) 1317ـ1320، چاپ افست استانبول: دارالدعوه، 1404/1984؛

* علی بن حسام الدین متقی، کنزالعُمّال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ محمود عمر دمیاطی، بیروت 1419/1998؛

* محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، تهران 1337 ش، چاپ افست قم (بی‌تا. )؛

* محمد بن حسن طوسی، الامالی، قم 1414؛

* محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت (بی‌تا. )؛

* محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران 1390؛

* محمد فؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، قاهره 1364، چاپ افست تهران 1397

* محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، استانبول 1401/1981؛

* محمدبن حسین شریف رضی، حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، چاپ محمدرضا آل کاشف الغطاء، بیروت (بی‌تا. )، چاپ افست قم (بی‌تا. )؛

* محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیر الصافی، چاپ حسین اعلمی، بیروت ?( 1399/1979 )، چاپ افست مشهد (بی‌تا. )؛

* محمدبن علی شریف لاهیجی، تفسیر شریف لاهیجی، تهران 1363 ش؛

* محمدبن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، قاهره (بی‌تا. )، چاپ افست تهران (بی‌تا. )؛

* محمدبن یعقوب فیروزآبادی، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز، ج 4، چاپ محمدعلی نجار، بیروت (بی‌تا. )؛

* هاشم بن سلیمان بحرانی، البرهان فی تفسیرالقرآن، چاپ محمودبن جعفر موسوی زرندی، تهران 1334 ش، چاپ افست قم (بی‌تا. )؛

* یحیی بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، بیروت 1407/ 1987؛

* قمی، علی، تفسیر، به کوشش طیب موسوی جزایری، نجف، 1387ق

* علامۀ حلی، حسن، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، به کوشش ابراهیم موسوی زنجانی، قم، 1373ش

* آرنت یان ونسینک، المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی، لیدن 1936ـ1969.

برگرفته از [http://lib.eshia.ir/23019/1/4283/ دانشنامه جهان اسلام]