پرش به محتوا

جزیرة العرب: تفاوت میان نسخه‌ها

جزیرة العرب (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲۹ دسامبر ۲۰۱۸، ساعت ۱۶:۵۳

۱۴۶ بایت اضافه‌شده ،  ‏۲۹ دسامبر ۲۰۱۸
اصلاح منابع و برخی از پانویس‌ها
دیداریویکی‌متن
(اصلاح منابع و برخی از پانویس‌ها)
خط ۱: خط ۱:
{{الگو:کتاب‌شناسی ناقص}}
{{الگو:کتاب‌شناسی ناقص}}
'''جزیرة ‌العرب''' یا '''شبه جزیره عربستان ''' پهناورترین شبه‌جزیره جهان‌، واقع در جنوب‌غربی آسیا. این شبه جزیره میان آب‌های [[خلیج فارس]]، دریاهای عمان و عرب در مشرق‌، اقیانوس هند و خلیج عدن در جنوب و دریای سرخ در مغرب قرار دارد و به‌سبب محاصره با دریاها و رودها ــ از جمله فرات در قسمت شمالی آن ــ که شبه‌جزیره را تقریباً به‌صورت جزیره در آورده است، اکثر جغرافیانویسان و مورخان قدیم و جدید آن را جزیرة ‌العرب خوانده‌اند.
'''جزیرة ‌العرب''' یا '''شبه جزیره عربستان ''' پهناورترین شبه‌جزیره جهان، واقع در جنوب‌غربی آسیا. این شبه جزیره میان آب‌های [[خلیج فارس]]، دریاهای عمان و عرب در مشرق، اقیانوس هند و خلیج عدن در جنوب و دریای سرخ در مغرب قرار دارد و به‌سبب محاصره با دریاها و رودها ـ-از جمله فرات در قسمت شمالی آن ـ-که شبه‌جزیره را تقریباً به‌صورت جزیره در آورده است، اکثر جغرافیانویسان و مورخان قدیم و جدید آن را جزیرة ‌العرب خوانده‌اند.


جزیرة ‌العرب مشتمل بر  كشورهای [[عربستان سعودی]] و [[یمن]] در جنوب‌، [[عمان]] و [[امارات متحده عربی|امارات متحده]] در مشرق‌، [[کویت]] در شمال و [[قطر]] در ساحل جنوبی خلیج‌فارس است.‌
جزیرة ‌العرب مشتمل بر  كشورهای [[عربستان سعودی]] و [[یمن]] در جنوب، [[عمان]] و [[امارات متحده عربی|امارات متحده]] در مشرق، [[کویت]] در شمال و [[قطر]] در ساحل جنوبی خلیج‌فارس است.‌


بنابر روایات دینی، نخستین‌بار یکتاپرستی در زمان [[حضرت ابراهیم]] در جزیرةالعرب ترویج شد و آیین توحید در [[حجاز]] و به‌ویژه [[مکه]] رواج یافت. جزیرة ‌العرب خاستگاه [[دین اسلام]] است و [[پیامبر اکرم(ص)]] دعوت خویش را در این منطقه از جهان آغاز کرد.
بنابر روایات دینی، نخستین‌بار یکتاپرستی در زمان [[حضرت ابراهیم]] در جزیرةالعرب ترویج شد و آیین توحید در [[حجاز]] و به‌ویژه [[مکه]] رواج یافت. جزیرة ‌العرب خاستگاه [[دین اسلام]] است و [[پیامبر اکرم(ص)]] دعوت خویش را در این منطقه از جهان آغاز کرد.


== مکان ==
== مکان ==
جزیرة ‌العرب میان آب‌های [[خلیج فارس]]، دریاهای عمان و عرب در مشرق‌، اقیانوس هند و خلیج عدن در جنوب و دریای سرخ در مغرب قرار دارد. به‌سبب جریان رودها، از جمله فرات در قسمت شمالی این سرزمین، که شبه‌جزیره را تقریباً به‌صورت جزیره در آورده است، اکثر جغرافیانویسان و مورخان قدیم و جدید آن را جزیرة ‌العرب نامیده‌اند.<ref>برای نمونه ر.ک: ابن‌حائک‌، ۱۴۰۳؛ حمزه‌، ۱۳۸۸؛ وهبه‌، ۱۳۷۵؛ کحّاله‌، ۱۳۸۴</ref>
جزیرة ‌العرب میان آب‌های [[خلیج فارس]]، دریاهای عمان و عرب در مشرق، اقیانوس هند و خلیج عدن در جنوب و دریای سرخ در مغرب قرار دارد. به‌سبب جریان رودها، از جمله فرات در قسمت شمالی این سرزمین، که شبه‌جزیره را تقریباً به‌صورت جزیره در آورده است، اکثر جغرافیانویسان و مورخان قدیم و جدید آن را جزیرة ‌العرب نامیده‌اند.<ref>برای نمونه ر.ک: ابن‌حائک، ۱۴۰۳؛ حمزه، ۱۳۸۸؛ وهبه، ۱۳۷۵؛ کحّاله، ۱۳۸۴.</ref>
[[پرونده:جزیرة العرب.jpg|بندانگشتی|جزیرة العرب در عصر نبوت؛ منبع تصویر: اطلس تاریخ اسلام، ص۶۱]]
[[پرونده:جزیرة العرب.jpg|بندانگشتی|جزیرة العرب در عصر نبوت؛ منبع تصویر: اطلس تاریخ اسلام، ص۶۱]]
=== اختلاف درباره حد شمالی ===
=== اختلاف درباره حد شمالی ===
خط ۱۳: خط ۱۳:


==== فرات ====
==== فرات ====
به‌نظر ابن‌حائک و [[یاقوت حموی|یاقوت]]، این سرزمین از شمال هم با آب محصور است و به همین دلیل آنجا را جزیره نامیده‌اند. آنها [[فرات]] را مرز شمالی جزیره ‌العرب ذکر کرده و نوشته‌اند فرات از سرزمین روم سرچشمه می‌گیرد و در منطقه [[قنسرین‌|قِنَّسرین]] جریان می‌یابد و به جزیره و [[سواد عراق]] می‌رسد و سپس در ناحیه [[بصره]] و اُبُلَّه به دریا می‌پیوندد و تا آبادان ادامه می‌یابد و بدین‌ترتیب مرز شمالی جزیرة العرب را تشکیل می‌دهد.<ref>ابن‌حائک‌، ۱۴۰۳، ص۸۴؛ یاقوت حموی‌، ذیل مادّه‌</ref>
به‌نظر ابن‌حائک و [[یاقوت حموی|یاقوت]]، این سرزمین از شمال هم با آب محصور است و به همین دلیل آنجا را جزیره نامیده‌اند. آنها [[فرات]] را مرز شمالی جزیره ‌العرب ذکر کرده و نوشته‌اند فرات از سرزمین روم سرچشمه می‌گیرد و در منطقه [[قنسرین‌|قِنَّسرین]] جریان می‌یابد و به جزیره و [[سواد عراق]] می‌رسد و سپس در ناحیه [[بصره]] و اُبُلَّه به دریا می‌پیوندد و تا آبادان ادامه می‌یابد و بدین‌ترتیب مرز شمالی جزیرة العرب را تشکیل می‌دهد.<ref>ابن‌حائک، ۱۴۰۳، ص۸۴؛ یاقوت حموی، ذیل مادّه‌.</ref>


==== خطی فرضی از غزه تا خلیج فارس ====
==== خطی فرضی از غزه تا خلیج فارس ====
در گزارش‌هایی، شمال جزیرة ‌العرب به صورت خطی فرضی ذکر شده که از شهر [[غزه|غَزّه]] در [[فلسطین]] آغاز می‌شود و پس از عبور از [[دمشق]] و فرات‌، به خلیج فارس منتهی می‌گردد<ref>ر.ک: اصمعی‌، مقدمه آل‌یاسین‌، ص ک‌</ref> یا به صورت خطی فرضی در شمال [[سوریه]] و [[عراق]] است که با امتداد آن‌، هلال خصیب بخشی از جزیرة ‌العرب می‌شود.<ref>ر.ک: قدوره‌، ص۱۱</ref> کحّاله نیز حدشمالی جزیرة ‌العرب را شهر رَقّه در سوریه دانسته است.‌<ref>ص ۶، نیز ر.ک: ص۵، پانویس ۱</ref>
در گزارش‌هایی، شمال جزیرة ‌العرب به صورت خطی فرضی ذکر شده که از شهر [[غزه|غَزّه]] در [[فلسطین]] آغاز می‌شود و پس از عبور از [[دمشق]] و فرات، به خلیج فارس منتهی می‌گردد<ref>اصمعی، مقدمه آل‌یاسین، صک‌.</ref> یا به صورت خطی فرضی در شمال [[سوریه]] و [[عراق]] است که با امتداد آن، هلال خصیب بخشی از جزیرة ‌العرب می‌شود.<ref>قدوره، ص۱۱.</ref> کحّاله نیز حدشمالی جزیرة ‌العرب را شهر رَقّه در سوریه دانسته است.‌<ref>ص۶، نیز ر.ک: ص۵، پانویس ۱.</ref>


==== خطی فرضی از خلیج عَقَبه تا مصبّ اروندرود ====
==== خطی فرضی از خلیج عَقَبه تا مصبّ اروندرود ====
همچنین‌، مرز شمالی جزیره ‌العرب را ــ که بخش اصلی شبه‌جزیره را شامل می‌شود می‌توان خط فرضی دیگری دانست که از [[خلیج عقبه‌|خلیج عَقَبه]] تا مصبّ [[اروندرود]] در خلیج فارس امتداد دارد.<ref>جوادعلی‌، ج ۱، ص۱۴۳؛ برای اطلاع بیشتر درباره حدود جزیرة ‌العرب رجوع کنید به کحّاله‌، ص۵ ۷؛ حمزه‌، ص۱۱ـ۱۳</ref> در این قسمت بخشهایی از کشورهای [[اردن]] و عراق قرار می‌گیرد. همچنین گاهی شبه‌جزیره سینا نیز جزو جزیرة ‌العرب و در قسمت شمالی آن ذکر می‌شود.<ref>جوادعلی‌، ج ۱، ص۱۴۴</ref>
همچنین، مرز شمالی جزیره ‌العرب را ـ-که بخش اصلی شبه‌جزیره را شامل می‌شود می‌توان خط فرضی دیگری دانست که از [[خلیج عقبه‌|خلیج عَقَبه]] تا مصبّ [[اروندرود]] در خلیج فارس امتداد دارد.<ref>جوادعلی، ج۱، ص۱۴۳؛ برای اطلاع بیشتر درباره حدود جزیرة ‌العرب رجوع کنید به کحّاله، ص۵ ۷؛ حمزه، ص۱۱ـ۱۳.</ref> در این قسمت بخشهایی از کشورهای [[اردن]] و عراق قرار می‌گیرد. همچنین گاهی شبه‌جزیره سینا نیز جزو جزیرة ‌العرب و در قسمت شمالی آن ذکر می‌شود.<ref>جوادعلی، ج۱، ص۱۴۴.</ref>


== کشورهای جزیرة العرب ==
== کشورهای جزیرة العرب ==
جزیرة ‌العرب مشتمل است بر این كشورها: [[عربستان سعودی]] و [[یمن]] در جنوب‌، [[عمان]] و [[امارات متحده عربی]] در مشرق‌، [[کویت]] در شمال و [[قطر]] در ساحل جنوبی خلیج‌فارس.‌<ref>گیتاشناسی نوین کشورها، ص۱۱۹، ۲۹۹، ۳۰۱، ۳۲۸، ۳۵۹، ۴۷۳</ref>
جزیرة ‌العرب مشتمل است بر این كشورها: [[عربستان سعودی]] و [[یمن]] در جنوب، [[عمان]] و [[امارات متحده عربی]] در مشرق، [[کویت]] در شمال و [[قطر]] در ساحل جنوبی خلیج‌فارس.‌<ref>گیتاشناسی نوین کشورها، ص۱۱۹، ۲۹۹، ۳۰۱، ۳۲۸، ۳۵۹، ۴۷۳.</ref>


کشور فعلی [[بحرین]] از نظر طبیعی جزو جزیره ‌العرب نیست‌؛ با این‌حال‌، در منابع گاهی جایی به نام بحرین بخشی از آن معرفی شده است‌<ref>ر.ک: یاقوت حموی‌، ذیل مادّه‌؛ قدوره‌، ص۱۳</ref> که با بحرین کنونی متفاوت است‌.
کشور فعلی [[بحرین]] از نظر طبیعی جزو جزیره ‌العرب نیست‌؛ با این‌حال، در منابع گاهی جایی به نام بحرین بخشی از آن معرفی شده است‌<ref>یاقوت حموی، ذیل مادّه‌؛ قدوره، ص۱۳.</ref> که با بحرین کنونی متفاوت است‌.


=== مساحت ===
=== مساحت ===
تعیین مساحت دقیق جزیره ‌العرب‌، با توجه به‌تفاوت‌های مرز شمالی‌آن‌، اندكی‌مشكل‌است‌، با این‌حال مساحت ۰۰۰، ۵۹۰، ۲ كیلومترمربع برای این سرزمین‌، كه حدود ۴۵ درصد آن را كشور عربستان سعودی دربرگرفته‌، پذیرفتنی‌است‌.<ref>ر.ک: فرهنگ جدید جغرافیایی وبستر، ذیل "Arabian Peninsula"</ref>
تعیین مساحت دقیق جزیره ‌العرب، با توجه به‌تفاوت‌های مرز شمالی‌آن، اندكی‌مشكل‌است، با این‌حال مساحت ۰۰۰، ۵۹۰، ۲ كیلومترمربع برای این سرزمین، كه حدود ۴۵ درصد آن را كشور عربستان سعودی دربرگرفته، پذیرفتنی‌است‌.<ref>فرهنگ جدید جغرافیایی وبستر، ذیل "Arabian Peninsula".</ref>


== مهم‌ترین شهرها ==
== مهم‌ترین شهرها ==
خط ۳۳: خط ۳۳:
[[پرونده:جزیرة العرب2.jpg|بندانگشتی|راه‌های مهم تجارتی در جزیرةالعرب پیش از اسلام؛ منبع تصویر: اطلس تاریخ اسلام، ص۶۵]]
[[پرونده:جزیرة العرب2.jpg|بندانگشتی|راه‌های مهم تجارتی در جزیرةالعرب پیش از اسلام؛ منبع تصویر: اطلس تاریخ اسلام، ص۶۵]]
=== راه‌های بین شهرها ===
=== راه‌های بین شهرها ===
* جاده‌های ریاض ـ کویت‌، ریاض ـ دوحه که از شهر سَلْوی می‌گذرد؛
* جاده‌های ریاض -کویت، ریاض -دوحه که از شهر سَلْوی می‌گذرد؛
* ریاض ـ مکه‌، ریاض ـ مدینه‌، مکه ـ مدینه‌، مسقط ـ عدن که از سراسر جنوب جزیرة ‌العرب می‌گذرد؛
* ریاض -مکه، ریاض -مدینه، مکه -مدینه، مسقط -عدن که از سراسر جنوب جزیرة ‌العرب می‌گذرد؛
* عدن مکه که هم از ساحل غربی و هم از نواحی کوهستانی می‌گذرد.
* عدن مکه که هم از ساحل غربی و هم از نواحی کوهستانی می‌گذرد.


برخی از این راهها منطبق بر راههای قدیمی و کاروان‌رو دوره جاهلیت و پس از اسلام است که در منابع قدیم به آنها اشاره شده است‌.
برخی از این راهها منطبق بر راههای قدیمی و کاروان‌رو دوره جاهلیت و پس از اسلام است که در منابع قدیم به آنها اشاره شده است‌.
* راههای مَعْدِن نَقرَه ـ مکه‌؛
* راههای مَعْدِن نَقرَه -مکه‌؛
* بغداد ـ مکه که بیش از ۲۷۵ فرسخ بود و از بیابان عبور می‌کرد؛
* بغداد -مکه که بیش از ۲۷۵ فرسخ بود و از بیابان عبور می‌کرد؛
* مکه ـ مدینه که بیشتر مورد استفاده کاروان‌ها و تجار شمال و جنوب جزیرة ‌العرب بود؛
* مکه -مدینه که بیشتر مورد استفاده کاروان‌ها و تجار شمال و جنوب جزیرة ‌العرب بود؛
* راههای یمن ـ مکه‌، بصره ـ مکه‌؛
* راههای یمن -مکه، بصره -مکه‌؛
* یمامه ـ مکه‌، عمان ـ مکه که از سواحل عبور می‌کرد؛
* یمامه -مکه، عمان -مکه که از سواحل عبور می‌کرد؛
* دمشق ـ مکه و بصره ـ یمامه معروف‌ترین مسیرهای جزیرة ‌العرب به‌شمار می‌رفتند و برای دسترسی مردم به مکه‌، که مرکز دینی و تجاری جزیرة ‌العرب بود، اهمیت فراوان داشتند.<ref>ر.ک: ابن‌خرداذبه‌، ص۱۲۵ـ۱۳۲، ۱۳۴ـ۱۳۶، ۱۴۶ـ ۱۵۱</ref>
* دمشق -مکه و بصره -یمامه معروف‌ترین مسیرهای جزیرة ‌العرب به‌شمار می‌رفتند و برای دسترسی مردم به مکه، که مرکز دینی و تجاری جزیرة ‌العرب بود، اهمیت فراوان داشتند.<ref>ابن‌خرداذبه، ص۱۲۵ـ۱۳۲، ۱۳۴ـ۱۳۶، ۱۴۶-۱۵۱.</ref>


جغرافیانویسان سده‌های اولیه اسلامی‌، مانند ابن‌فقیه‌<ref>ص ۲۲</ref>و یعقوبی‌<ref>البلدان‌، ص۳۱۱ـ۳۱۲، ۳۱۷</ref> و ابن‌رُسته،<ref>ص ۱۷۷ـ ۱۸۴</ref> به تفصیل و با ذکر مسافات و منازلِ واقع در مسیر، درباره این راه‌ها گزارش داده‌اند.<ref>نیز ر.ک: جوادعلی‌، ج ۷، ص۳۳۱ـ ۳۶۴؛ مهران‌، ص۱۳۳ـ۱۳۶</ref>
جغرافیانویسان سده‌های اولیه اسلامی، مانند ابن‌فقیه‌<ref>ص۲۲.</ref>و یعقوبی‌<ref>البلدان، ص۳۱۱ـ۳۱۲، ۳۱۷.</ref> و ابن‌رُسته،<ref>ص۱۷۷-۱۸۴.</ref> به تفصیل و با ذکر مسافات و منازلِ واقع در مسیر، درباره این راه‌ها گزارش داده‌اند.<ref>جوادعلی، ج۷، ص۳۳۱-۳۶۴؛ مهران، ص۱۳۳ـ۱۳۶.</ref>


== آب و هوا ==
== آب و هوا ==
آب و هوای جزیرة ‌العرب خشک و صحرایی (با تبخیر زیاد) است و به‌جز قسمت کوهستانی مشرق و جنوب‌غربی (به‌ویژه مغرب یمن‌)، که بارش سالانه آنجا گاهی به بیش از ۴۰۰ میلیمتر می‌رسد، در بقیه قسمت‌های جزیرة ‌العرب‌، میانگین بارش سالانه عمدتاً کمتر از ۱۰۰ میلیمتر است‌.<ref>برای مثال ر.ک: اطلس المملکة العربیة السعودیة، ص۴۸</ref> عواملی مانند موقعیت جغرافیایی‌، ناهمواریها، دوری از دریا یا نزدیکی به آن و بادها، در اختلاف آب و هوای مناطق مختلف آن در طول سال تأثیر گذاشته است‌.
آب و هوای جزیرة ‌العرب خشک و صحرایی (با تبخیر زیاد) است و به‌جز قسمت کوهستانی مشرق و جنوب‌غربی (به‌ویژه مغرب یمن‌)، که بارش سالانه آنجا گاهی به بیش از ۴۰۰ میلیمتر می‌رسد، در بقیه قسمت‌های جزیرة ‌العرب، میانگین بارش سالانه عمدتاً کمتر از ۱۰۰ میلیمتر است‌.<ref>اطلس المملکة العربیة السعودیة، ص۴۸.</ref> عواملی مانند موقعیت جغرافیایی، ناهمواریها، دوری از دریا یا نزدیکی به آن و بادها، در اختلاف آب و هوای مناطق مختلف آن در طول سال تأثیر گذاشته است‌.


دما و تبخیر زیاد و رطوبت و بارش اندک در جزیرة ‌العرب سبب کم‌آبی‌، پوشش گیاهی ضعیف و زراعتِ اندک شده که برای مقابله با آن و تأمین آب‌، به ویژه آب آشامیدنی‌، علاوه بر احداث سدها، در شهرهای ساحلی آب شور دریاها به آب شیرین تبدیل و به قسمت‌های داخلی جزیره ‌العرب منتقل گردیده است‌. در [[عربستان سعودی]] بیشتر آب آشامیدنی شهرهای [[ریاض]]، [[مکه]] و [[مدینه]] با همین روش‌، به‌ترتیب از طریق شهرهای دَمّام‌، جُبیل‌، شُعَیبیه‌،(بندرگاه قدیمی مکه‌) وینْبُع‌، تأمین می‌شود.<ref>ر.ک: اطلس المملکة العربیة السعودیة، ص‌۸۰</ref>
دما و تبخیر زیاد و رطوبت و بارش اندک در جزیرة ‌العرب سبب کم‌آبی، پوشش گیاهی ضعیف و زراعتِ اندک شده که برای مقابله با آن و تأمین آب، به ویژه آب آشامیدنی، علاوه بر احداث سدها، در شهرهای ساحلی آب شور دریاها به آب شیرین تبدیل و به قسمت‌های داخلی جزیره ‌العرب منتقل گردیده است‌. در [[عربستان سعودی]] بیشتر آب آشامیدنی شهرهای [[ریاض]]، [[مکه]] و [[مدینه]] با همین روش، به‌ترتیب از طریق شهرهای دَمّام، جُبیل، شُعَیبیه‌،(بندرگاه قدیمی مکه‌) وینْبُع، تأمین می‌شود.<ref>اطلس المملکة العربیة السعودیة، ص‌۸۰.</ref>


=== پوشش گیاهی ===
=== پوشش گیاهی ===
پوشش گیاهی در جزیرة ‌العرب اندک است و در آن‌، تنها گیاهان مقاوم در برابر خشکی رشد و نمو دارند. خرما، بخور، تاک‌، حنا و بوته‌های صحرایی از مهم‌ترین گونه‌های گیاهی جزیره ‌العرب به شمار می‌آیند. از جمله حیوانات آنجا، علاوه بر شتر که تقریباً در سراسر جزیره ‌العرب بومی شمرده می‌شود، اسب عربی‌، الاغ‌، غزال‌، گرگ‌، شغال و انواع پرندگان است.‌<ref>قدوره‌، ص۱۲ـ۱۳؛ قلقشندی‌، ج ۴، ص۲۴۷ـ۲۴۸، ج ۵، ص۱۶؛ حتّی‌، ص۱۸ـ۲۰؛ برای اطلاع بیشتر درباره پوشش گیاهی و جانوران جزیرة ‌العرب رجوع کنید به کحّاله‌، ص۲۵ـ۲۶؛ برّو، ص۳۵ـ۳۷؛ درباره جغرافیای طبیعی جزیرة ‌العرب رجوع کنید به د. اسلام‌، چاپ دوم‌، ج ۱، ص۵۳۴ - ۵۳۹</ref>
پوشش گیاهی در جزیرة ‌العرب اندک است و در آن، تنها گیاهان مقاوم در برابر خشکی رشد و نمو دارند. خرما، بخور، تاک، حنا و بوته‌های صحرایی از مهم‌ترین گونه‌های گیاهی جزیره ‌العرب به شمار می‌آیند. از جمله حیوانات آنجا، علاوه بر شتر که تقریباً در سراسر جزیره ‌العرب بومی شمرده می‌شود، اسب عربی، الاغ، غزال، گرگ، شغال و انواع پرندگان است.‌<ref>قدوره، ص۱۲ـ۱۳؛ قلقشندی، ج۴، ص۲۴۷ـ۲۴۸، ج۵، ص۱۶؛ حتّی، ص۱۸ـ۲۰؛ برای اطلاع بیشتر درباره پوشش گیاهی و جانوران جزیرة ‌العرب رجوع کنید به کحّاله، ص۲۵ـ۲۶؛ برّو، ص۳۵ـ۳۷؛ درباره جغرافیای طبیعی جزیرة ‌العرب رجوع کنید به د. اسلام، چاپ دوم، ج۱، ص۵۳۴-۵۳۹.</ref>
=== تقسیمات آب و هوایی ===
=== تقسیمات آب و هوایی ===
جزیرة ‌العرب را به‌طور کلی می‌توان به سه بخش آب و هوایی تقسیم کرد:
جزیرة ‌العرب را به‌طور کلی می‌توان به سه بخش آب و هوایی تقسیم کرد:


# فلات داخلی‌. شامل آن قسمت از مناطق داخلی جزیرة ‌العرب است که میان ارتفاعات غربی در مغرب و سواحل شرقی در مشرق واقع شده است‌. از خصوصیات آب و هوایی این بخش‌، تابستان‌های گرم و خشک و زمستانهای سرد و مرطوب است‌. میانگین دمای سالانه در قسمت شمالی‌، بر اساس اطلاعات ایستگاه هواشناسی شهر حائل ۲۲، میزان بارش ۱۲۱ میلیمتر و رطوبت نسبی ۳۰% است‌. در قسمت مرکزی‌، در ایستگاه ریاض میانگین دمای سالانه ۶ر۲۴، میزان بارش ۸۰ میلیمتر و رطوبت نسبی ۳۵% و در قسمت جنوبی در ایستگاه سُلَیل میانگین دمای سالانه ۲ر۲۶، میزان بارش ۳۶ میلیمتر و رطوبت نسبی ۲۷% ذکر شده است‌.<ref>احیدب‌، ص‌۵۳۱</ref>
# فلات داخلی‌. شامل آن قسمت از مناطق داخلی جزیرة ‌العرب است که میان ارتفاعات غربی در مغرب و سواحل شرقی در مشرق واقع شده است‌. از خصوصیات آب و هوایی این بخش، تابستان‌های گرم و خشک و زمستانهای سرد و مرطوب است‌. میانگین دمای سالانه در قسمت شمالی، بر اساس اطلاعات ایستگاه هواشناسی شهر حائل ۲۲، میزان بارش ۱۲۱ میلیمتر و رطوبت نسبی ۳۰% است‌. در قسمت مرکزی، در ایستگاه ریاض میانگین دمای سالانه ۶ر۲۴، میزان بارش ۸۰ میلیمتر و رطوبت نسبی ۳۵% و در قسمت جنوبی در ایستگاه سُلَیل میانگین دمای سالانه ۲ر۲۶، میزان بارش ۳۶ میلیمتر و رطوبت نسبی ۲۷% ذکر شده است‌.<ref>احیدب، ص‌۵۳۱.</ref>
# سواحل‌. آب و هوای این بخش با اقلیم داخل کشور تفاوت دارد، ولی وجود پستی‌ها و بلندی‌ها و تأثیر موقعیت جغرافیایی موجب شده که آب و هوای سواحل غربی با سواحل شرقی‌، و حتی آب و هوای نیمه شمالی و جنوبی سواحل غربی مختلف باشد که علت آن دوری سواحل از خط استوا یا نزدیکی آنها به خط استواست‌. میانگین دمای سالانه در سواحل شرقی ۲۵ و در شمال سواحل غربی ۲۲ است و در جنوب سواحل غربی به ۲۸ می‌رسد. میزان بارش سالانه نیز در سواحل شرقی ۸۰ میلیمتر و در ساحل غربی ۵۰ میلیمتر است‌.<ref>احیدب‌، ص۵۳۲؛ نیز رجوع کنید به واین‌، ص۱۷۳ـ۱۷۴</ref>
# سواحل‌. آب و هوای این بخش با اقلیم داخل کشور تفاوت دارد، ولی وجود پستی‌ها و بلندی‌ها و تأثیر موقعیت جغرافیایی موجب شده که آب و هوای سواحل غربی با سواحل شرقی، و حتی آب و هوای نیمه شمالی و جنوبی سواحل غربی مختلف باشد که علت آن دوری سواحل از خط استوا یا نزدیکی آنها به خط استواست‌. میانگین دمای سالانه در سواحل شرقی ۲۵ و در شمال سواحل غربی ۲۲ است و در جنوب سواحل غربی به ۲۸ می‌رسد. میزان بارش سالانه نیز در سواحل شرقی ۸۰ میلیمتر و در ساحل غربی ۵۰ میلیمتر است‌.<ref>احیدب، ص۵۳۲؛ نیز رجوع کنید به واین، ص۱۷۳ـ۱۷۴.</ref>
# نواحی کوهستانی‌. این اقلیم شامل ارتفاعات مغرب و جنوب جزیرة ‌العرب است که با افزایش ارتفاع‌، از دمای هوای آن کاسته می‌شود. میانگین بارش سالانه در ارتفاعات جنوب‌غربی ۲۵۰ میلیمتر و در ارتفاعات شمال ۵۰ میلیمتر است‌.<ref>احیدب‌، ص۵۳۵ ۵۳۶</ref>
# نواحی کوهستانی‌. این اقلیم شامل ارتفاعات مغرب و جنوب جزیرة ‌العرب است که با افزایش ارتفاع، از دمای هوای آن کاسته می‌شود. میانگین بارش سالانه در ارتفاعات جنوب‌غربی ۲۵۰ میلیمتر و در ارتفاعات شمال ۵۰ میلیمتر است‌.<ref>احیدب، ص۵۳۵-۵۳۶.</ref>


== جزیرة العرب پیش از اسلام ==
== جزیرة العرب پیش از اسلام ==
=== در نوشته‌های یونانیان باستان ===
=== در نوشته‌های یونانیان باستان ===
جزیرة ‌العرب در نوشته‌های یونانیان باستان به سه قسمت تقسیم شده بود: بلاد سنگی در شمال‌، بلاد سعیده یا عربستان خوشبخت که شامل سرزمینهای خوش آب و هوا به‌ویژه در جنوب بود، و بلاد صحرایی در بخشهای داخلی جزیرة ‌العرب‌.<ref>جوادعلی‌، ج ۱، ص۱۶۳ـ۱۶۷؛ کحّاله‌، ص۳۹</ref>
جزیرة ‌العرب در نوشته‌های یونانیان باستان به سه قسمت تقسیم شده بود: بلاد سنگی در شمال، بلاد سعیده یا عربستان خوشبخت که شامل سرزمینهای خوش آب و هوا به‌ویژه در جنوب بود، و بلاد صحرایی در بخشهای داخلی جزیرة ‌العرب‌.<ref>جوادعلی، ج۱، ص۱۶۳ـ۱۶۷؛ کحّاله، ص۳۹.</ref>


در تقسیم‌بندی بخشهای چهارگانه آباد زمین‌، که ابن‌خرداذبه‌<ref>ص ۱۵۵</ref> آن را ذکر کرده‌، جزیرة ‌العرب جزو بخش اِتْیوفیا بوده و در اقالیم هفت‌گانه‌، جنوب جزیرة ‌العرب (شامل نواحی ظفار، عمان‌، حضرموت‌، نجران‌، عدن و صنعا) در اقلیم اول و بقیه جزیرة ‌العرب (مانند یمامه‌، بحرین و حجاز) در اقلیم دوم بوده است‌.<ref>ابن‌رسته‌، ص۹۶؛ مقدسی‌، ص۵۹ـ۶۰؛ ابن‌خلدون‌، ج ۱، ص۱۰۴ـ۱۰۵</ref>
در تقسیم‌بندی بخشهای چهارگانه آباد زمین، که ابن‌خرداذبه‌<ref>ص۱۵۵.</ref> آن را ذکر کرده، جزیرة ‌العرب جزو بخش اِتْیوفیا بوده و در اقالیم هفت‌گانه، جنوب جزیرة ‌العرب (شامل نواحی ظفار، عمان، حضرموت، نجران، عدن و صنعا) در اقلیم اول و بقیه جزیرة ‌العرب (مانند یمامه، بحرین و حجاز) در اقلیم دوم بوده است‌.<ref>ابن رستة، الاعلاق النفیسة، ۱۹۸۲م، ص۹۶؛ مقدسی، ص۵۹ـ۶۰؛ ابن‌خلدون، ج۱، ص۱۰۴ـ۱۰۵.</ref>


=== خاستگاه نژاد سامی ===
=== خاستگاه نژاد سامی ===
جزیرة ‌العرب از نخستین سکونتگاههای بشری و خاستگاه [[نژاد سامی]] شمرده می‌شود و اقوامی که بعدها در جزیرة ‌العرب یا [[بین النهرین]] تمدن‌هایی برجا گذاشته‌اند، در آنجا نشو و نما یافته‌اند.<ref>ر.ک: دینوری‌، ص۳؛ حتّی‌، ص۳ـ۴</ref>
جزیرة ‌العرب از نخستین سکونتگاههای بشری و خاستگاه [[نژاد سامی]] شمرده می‌شود و اقوامی که بعدها در جزیرة ‌العرب یا [[بین النهرین]] تمدن‌هایی برجا گذاشته‌اند، در آنجا نشو و نما یافته‌اند.<ref>دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۷۹ق، ص۳؛ حتّی، ص۳ـ۴.</ref>


=== تشکیل حکومت‌های قبیله‌ای ===
=== تشکیل حکومت‌های قبیله‌ای ===
تاریخ کهن جزیرة ‌العرب را می‌توان با تشکیل حکومتهای قومی و قبیله‌ای مرتبط دانست‌. شاید قدیم‌ترین حکومتهای قومی تشکیل شده در جزیرة ‌العرب مربوط باشد به [[قوم عاد]] که در جنوب جزیره العرب می‌زیستند، [[قوم ثمود]] که میان حجاز و شام بودند و [[قوم سبأ]] که ساکن جنوب جزیرة ‌العرب بودند. درباره این اقوام در [[قرآن کریم]] مطالبی آمده است‌.<ref>مثلاً درباره قوم عاد رجوع کنید به اعراف‌: ۶۵ـ۷۲، هود: ۵۰ـ۶۰؛ در باره ثمود رجوع کنید به اعراف‌: ۷۳ـ۸۴، هود: ۶۱ ۶۸؛ در باره سبأ رجوع کنید به سبأ: ۱۵ـ ۱۹</ref>
تاریخ کهن جزیرة ‌العرب را می‌توان با تشکیل حکومتهای قومی و قبیله‌ای مرتبط دانست‌. شاید قدیم‌ترین حکومتهای قومی تشکیل شده در جزیرة ‌العرب مربوط باشد به [[قوم عاد]] که در جنوب جزیره العرب می‌زیستند، [[قوم ثمود]] که میان حجاز و شام بودند و [[قوم سبأ]] که ساکن جنوب جزیرة ‌العرب بودند. درباره این اقوام در [[قرآن کریم]] مطالبی آمده است‌.<ref>مثلاً درباره قوم عاد رجوع کنید به اعراف‌: ۶۵ـ۷۲، هود: ۵۰ـ۶۰؛ در باره ثمود رجوع کنید به اعراف‌: ۷۳ـ۸۴، هود: ۶۱ ۶۸؛ در باره سبأ رجوع کنید به سبأ: ۱۵-۱۹.</ref>


=== عرب بائده و باقیه ===
=== عرب بائده و باقیه ===
سه قوم مذکور (عاد، ثمود و سبأ) و نیز قبایل معروف دیگر مانند [[عمالقه‌|عَمالِقه]] که در بخشهای جنوبی و غربی جزیرة ‌العرب به‌سر می‌بردند، مَدْین‌، طَسْم‌، جَدیس‌، عبدضَخم که در [[طائف]] بودند و اَمیم که میان نواحی یمامه و شَحر زندگی می‌کردند، از جمله قبایل کهن عرب بودند که در جزیرة ‌العرب حکومت‌های قبیله‌ای داشتند.<ref>ر.ک: دینوری‌، همانجا؛ طبری‌، ج ۱، ص۶۲۶؛ بکری‌، ج ۱، ص۱۴۸ـ ۱۵۰)</ref>
سه قوم مذکور (عاد، ثمود و سبأ) و نیز قبایل معروف دیگر مانند [[عمالقه‌|عَمالِقه]] که در بخشهای جنوبی و غربی جزیرة ‌العرب به‌سر می‌بردند، مَدْین، طَسْم، جَدیس، عبدضَخم که در [[طائف]] بودند و اَمیم که میان نواحی یمامه و شَحر زندگی می‌کردند، از جمله قبایل کهن عرب بودند که در جزیرة ‌العرب حکومت‌های قبیله‌ای داشتند.<ref>دینوری، همانجا؛ طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۱، ص۶۲۶؛ بکری، المسالک والممالک، ۱۹۹۲م، ج۱، ص۱۴۸-۱۵۰.</ref>


اینان از قبایل عرب بائده یا از بین رفته‌<ref>در مقابل عرب باقیه که اخلافشان تا امروز باقی مانده‌اند</ref> بودند و در بررسی‌های قوم عرب اهمیت بسیار دارند. قبایل جُرْهُم اول در یمن، جرهم دوم در مکه‌، خزاعه در حجاز، قُضاعه در تهامه‌، لَخْم و جذام و غسانیان هر سه در مغرب جزیرة ‌العرب‌، کنْده در مرکز، [[اوس و خزرج]] در [[یثرب]] از دیگر قبایل مهم و معروف عرب‌اند که در جزیرة ‌العرب حکومت‌های قبیله‌ای داشتند و با نام قبایل عرب باقیه شناسانده می‌شوند.<ref>در باره عرب بائده و باقیه رجوع کنید به ابن‌سعید مغربی‌، ج ۱، ص۴۵ـ۸۴؛ سعد زغلول‌، ص۱۰۷ـ ۲۰۰؛ مهران‌، ص۱۵۵ـ۱۹۴</ref>
اینان از قبایل عرب بائده یا از بین رفته‌<ref>در مقابل عرب باقیه که اخلافشان تا امروز باقی مانده‌اند.</ref> بودند و در بررسی‌های قوم عرب اهمیت بسیار دارند. قبایل جُرْهُم اول در یمن، جرهم دوم در مکه، خزاعه در حجاز، قُضاعه در تهامه، لَخْم و جذام و غسانیان هر سه در مغرب جزیرة ‌العرب، کنْده در مرکز، [[اوس و خزرج]] در [[یثرب]] از دیگر قبایل مهم و معروف عرب‌اند که در جزیرة ‌العرب حکومت‌های قبیله‌ای داشتند و با نام قبایل عرب باقیه شناسانده می‌شوند.<ref>در باره عرب بائده و باقیه رجوع کنید به ابن‌سعید مغربی، ج۱، ص۴۵ـ۸۴؛ سعد زغلول، فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۹۷۶م، ص۱۰۷-۲۰۰؛ مهران، ص۱۵۵ـ۱۹۴.</ref>


=== مهاجرت از جزیرة ‌العرب ===
=== مهاجرت از جزیرة ‌العرب ===
در تاریخ پیش از میلاد و نخستین سده‌های میلادی جزیره ‌العرب‌، مهاجرت برخی قبایل به شام و [[بین النهرین]] یکی از تحولات مهم به‌شمار می‌آید و از آن به دوره مهاجرت از جزیرة ‌العرب یاد می‌شود. مهاجرت اکدیها و آشوریها در حدود ۳۵۰۰ق م به بین‌النهرین که تمدن‌های مهمی در آنجا پدید آوردند، کوچ کنعانیان و عَموریان از مشرق جزیرة ‌العرب به شام در حدود ۲۵۰۰ق.م‌، مهاجرت آرامی‌ها از نواحی غربی جزیرة ‌العرب به شام و کوچ بخشی از قبیله نَبَطی به شام در حدود ۵۰۰ق.م از جمله مهاجرت‌های این دوره بوده است‌.<ref>ابوخلیل‌، ۱۴۲۳ الف‌، ص۵؛ حتّی‌، ص‌۱۰ـ۱۱</ref>
در تاریخ پیش از میلاد و نخستین سده‌های میلادی جزیره ‌العرب، مهاجرت برخی قبایل به شام و [[بین النهرین]] یکی از تحولات مهم به‌شمار می‌آید و از آن به دوره مهاجرت از جزیرة ‌العرب یاد می‌شود. مهاجرت اکدیها و آشوریها در حدود ۳۵۰۰ق م به بین‌النهرین که تمدن‌های مهمی در آنجا پدید آوردند، کوچ کنعانیان و عَموریان از مشرق جزیرة ‌العرب به شام در حدود ۲۵۰۰ق.م، مهاجرت آرامی‌ها از نواحی غربی جزیرة ‌العرب به شام و کوچ بخشی از قبیله نَبَطی به شام در حدود ۵۰۰ق.م از جمله مهاجرت‌های این دوره بوده است‌.<ref>ابوخلیل، ۱۴۲۳ الف، ص۵؛ حتّی، ص‌۱۰ـ۱۱.</ref>


تنوخیان نیز از قبایل جزیرة ‌العرب به‌شمار می‌آیند که با مهاجرت به شمال‌، حکومت مستقلی تشکیل دادند. علاوه بر اینها، دو قبیله معروف قحطان که در یمن زندگی می‌کردند و عدنان که با مهاجرت از جزیرة ‌العرب به بین‌النهرین شمالی‌، حکومتهای ربیعه و مُضَر را تشکیل دادند، در میان قبایل جزیرة ‌العرب اهمیت بسیار داشتند.<ref>دینوری‌، ص۷؛ حمزه‌، ص۲۴۸ـ۲۴۹</ref>
تنوخیان نیز از قبایل جزیرة ‌العرب به‌شمار می‌آیند که با مهاجرت به شمال، حکومت مستقلی تشکیل دادند. علاوه بر اینها، دو قبیله معروف قحطان که در یمن زندگی می‌کردند و عدنان که با مهاجرت از جزیرة ‌العرب به بین‌النهرین شمالی، حکومتهای ربیعه و مُضَر را تشکیل دادند، در میان قبایل جزیرة ‌العرب اهمیت بسیار داشتند.<ref>دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۷۹ق، ص۷؛ حمزه، ص۲۴۸ـ۲۴۹.</ref>


=== پیشینۀ دینی ===
=== پیشینۀ دینی ===
==== حضرت ابراهیم ====
==== حضرت ابراهیم ====
از لحاظ دینی‌، در جزیرة ‌العرب‌، نخستین‌بار یکتاپرستی در زمان [[حضرت ابراهیم]] ترویج شد که بر اثر آن یکتاپرستی در حجاز و به‌ویژه مکه رواج یافت.‌<ref>ر.ک: طبری‌، ج ۱، ص۳۰۹</ref>
از لحاظ دینی، در جزیرة ‌العرب، نخستین‌بار یکتاپرستی در زمان [[حضرت ابراهیم]] ترویج شد که بر اثر آن یکتاپرستی در حجاز و به‌ویژه مکه رواج یافت.‌<ref>طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۱، ص۳۰۹.</ref>


==== یهودیان ====
==== یهودیان ====
پس از حضرت ابراهیم‌، [[یهود|یهودیان]] در سه دوره وارد جزیرة ‌العرب شدند و به نشر یکتاپرستی پرداختند:
پس از حضرت ابراهیم، [[یهود|یهودیان]] در سه دوره وارد جزیرة ‌العرب شدند و به نشر یکتاپرستی پرداختند:
* مهاجرت قبیله شمعون از فلسطین به شمال حجاز در زمان [[حضرت داوود|داوود]] پیامبر؛
* مهاجرت قبیله شمعون از فلسطین به شمال حجاز در زمان [[حضرت داوود|داوود]] پیامبر؛
* کوچ یهودیان به حجاز در پی فتوحات بابلیان و آشوریان در سرزمین شام‌؛
* کوچ یهودیان به حجاز در پی فتوحات بابلیان و آشوریان در سرزمین شام‌؛
* کوچ سایر یهودیان در سده اول میلادی به جزیرة ‌العرب و سکونت آنان در کنار دیگر یهودیان.<ref>حمزه‌، ص۲۵۸ـ۲۵۹</ref>
* کوچ سایر یهودیان در سده اول میلادی به جزیرة ‌العرب و سکونت آنان در کنار دیگر یهودیان.<ref>حمزه، ص۲۵۸ـ۲۵۹.</ref>


==== ورود مسیحیان ====
==== ورود مسیحیان ====
در سده‌های بعد، مبلّغان [[مسیحی]] دین خود را در جزیرة ‌العرب‌، به‌ویژه در یمن و [[نجران]]، رواج دادند. گسترش مسیحیت و سکونت پیروان این دین در سرزمینهای مجاور یهودیان و نیز در کنار بت‌پرستان بدوی‌، ترکیب دینی جدیدی در جزیرة ‌العرب در سده‌های پس از میلاد پدید آورده بود که بعضاً به درگیری می‌انجامید. مثلاً، ذونواس‌<ref>پادشاه حِمْیری جنوب جزیرة ‌العرب‌؛ حک : ۵۱۵ـ۵۲۵ میلادی‌</ref> پس از آنکه در حدود ۵۲۱ میلادی یهودی شد، با مسیحیان نجران جنگید و بسیاری از آنان را کشت‌. وی سپس در جنوب جزیرة ‌العرب به تبلیغ یهودیت پرداخت و در صورت نپذیرفتن مردم‌، آنان را می‌کشت‌. این اقدامات سریعاً به لشکرکشی حبشی‌ها به جزیرة ‌العرب و تصرف بخش‌هایی از حجاز، تهامه و یمن و نیز پایان دادن به حکومت ذونواس انجامید.<ref>ابن‌حبیب‌، ص۳۶۸؛ ابن‌حائک‌، ۱۹۳۱، ج ۸، ص۲۹۴؛ دینوری‌، ص۶۱ـ۶۳</ref>
در سده‌های بعد، مبلّغان [[مسیحی]] دین خود را در جزیرة ‌العرب، به‌ویژه در یمن و [[نجران]]، رواج دادند. گسترش مسیحیت و سکونت پیروان این دین در سرزمینهای مجاور یهودیان و نیز در کنار بت‌پرستان بدوی، ترکیب دینی جدیدی در جزیرة ‌العرب در سده‌های پس از میلاد پدید آورده بود که بعضاً به درگیری می‌انجامید. مثلاً، ذونواس‌<ref>پادشاه حِمْیری جنوب جزیرة ‌العرب‌؛ حک : ۵۱۵ـ۵۲۵ میلادی‌.</ref> پس از آنکه در حدود ۵۲۱ میلادی یهودی شد، با مسیحیان نجران جنگید و بسیاری از آنان را کشت‌. وی سپس در جنوب جزیرة ‌العرب به تبلیغ یهودیت پرداخت و در صورت نپذیرفتن مردم، آنان را می‌کشت‌. این اقدامات سریعاً به لشکرکشی حبشی‌ها به جزیرة ‌العرب و تصرف بخش‌هایی از حجاز، تهامه و یمن و نیز پایان دادن به حکومت ذونواس انجامید.<ref>ابن‌حبیب، ص۳۶۸؛ ابن‌حائک، ۱۹۳۱، ج۸، ص۲۹۴؛ دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۷۹ق، ص۶۱ـ۶۳.</ref>


=== دوره جاهلیت ===
=== دوره جاهلیت ===
{{اصلی|دوره جاهلیت}}
{{اصلی|دوره جاهلیت}}
در تاریخ پیش از اسلام جزیرة ‌العرب‌، [[دوره جاهلیت]] (به خصوص سده منتهی به ظهور [[اسلام]]) و وضع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی عرب در این دوره اهمیت بسیار دارد.
در تاریخ پیش از اسلام جزیرة ‌العرب، [[دوره جاهلیت]] (به خصوصسده منتهی به ظهور [[اسلام]]) و وضع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی عرب در این دوره اهمیت بسیار دارد.


این دوره که نامش چهار بار با ملامت در قرآن آمده است،<ref>مثلاً: آل‌عمران‌: ۱۵۴؛ مائده‌: ۵۰</ref> در واقع زمان فترت جزیرة ‌العرب در زمینه‌های اجتماعی‌، اخلاقی‌، دینی و شیوه زندگی بود و اعراب در این دوره به قبیله و خویشاوندی [[تعصب]] داشته، به آداب و رسوم بدوی بسیار پایبند بودند.
این دوره که نامش چهار بار با ملامت در قرآن آمده است،<ref>مثلاً: آل‌عمران‌: ۱۵۴؛ مائده‌: ۵۰.</ref> در واقع زمان فترت جزیرة ‌العرب در زمینه‌های اجتماعی، اخلاقی، دینی و شیوه زندگی بود و اعراب در این دوره به قبیله و خویشاوندی [[تعصب]] داشته، به آداب و رسوم بدوی بسیار پایبند بودند.


==== فقدان وحدت سیاسی ====
==== فقدان وحدت سیاسی ====
در دوره جاهلیت‌، جزیرة ‌العرب از وحدت سیاسی یا مذهبی برخوردار نبود و چند حکومت نیرومند و تأثیرگذار<ref>مانند روم در شمال‌، ایران در شمال و مشرق‌، و حبشه در مغرب‌</ref> هریک به نوعی بر بخش‌هایی از آن مسلط بودند. حکومت‌های داخلی جزیرة ‌العرب نیز ــ به‌جز در جنوب که به‌صورت پادشاهی اداره می‌شد<ref>ر.ک: دینوری‌، ص۶۲ـ۶۳؛ یعقوبی‌، تاریخ‌، ج ۱، ص۱۹۵ـ۲۰۵</ref> همچنان به‌صورت قبیله‌ای بود و دولت کنده از مهم‌ترین و نیرومندترین آنها در مرکز جزیرة ‌العرب به‌شمار می‌رفت‌.<ref>شامی‌، ص۴۷، ۵۴</ref>
در دوره جاهلیت، جزیرة ‌العرب از وحدت سیاسی یا مذهبی برخوردار نبود و چند حکومت نیرومند و تأثیرگذار<ref>مانند روم در شمال، ایران در شمال و مشرق، و حبشه در مغرب‌.</ref> هریک به نوعی بر بخش‌هایی از آن مسلط بودند. حکومت‌های داخلی جزیرة ‌العرب نیز ـ-به‌جز در جنوب که به‌صورت پادشاهی اداره می‌شد<ref>دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۷۹ق، ص۶۲ـ۶۳؛ یعقوبی، تاریخ، ج۱، ص۱۹۵ـ۲۰۵.</ref> همچنان به‌صورت قبیله‌ای بود و دولت کنده از مهم‌ترین و نیرومندترین آنها در مرکز جزیرة ‌العرب به‌شمار می‌رفت‌.<ref>شامی، ص۴۷، ۵۴.</ref>


[[قبیله قریش|قریش]] در حجاز و به‌ویژه مکه سرآمد بقیه قبایل بود. برای این قبیله بازرگانی و بت‌پرستی مهم‌تر از هر امر دیگری بود و بر اساس [[سوره قریش]] در قرآن کریم‌،<ref>ر.ک: طبرسی‌، ج‌۱۰، ص۸۲۹</ref> آنان دو کوچ تجاری تابستانه به شام و عراق و زمستانه به یمن و حبشه داشتند. نبطی‌ها نیز با گسترش قلمروشان در جنوب شام‌، بخشی از شمال‌غربی جزیرة ‌العرب را در اختیار داشتند.<ref>ر.ک: ابوخلیل‌، ۱۴۲۳ الف‌، ص۲۵،  ۱۴۲۳ ب‌، ص۱۵۷</ref>
[[قبیله قریش|قریش]] در حجاز و به‌ویژه مکه سرآمد بقیه قبایل بود. برای این قبیله بازرگانی و بت‌پرستی مهم‌تر از هر امر دیگری بود و بر اساس [[سوره قریش]] در قرآن کریم‌،<ref>طبرسی، ج‌۱۰، ص۸۲۹.</ref> آنان دو کوچ تجاری تابستانه به شام و عراق و زمستانه به یمن و حبشه داشتند. نبطی‌ها نیز با گسترش قلمروشان در جنوب شام، بخشی از شمال‌غربی جزیرة ‌العرب را در اختیار داشتند.<ref>ابوخلیل، ۱۴۲۳ الف، ص۲۵،  ۱۴۲۳ ب، ص۱۵۷.</ref>


==== ایام العرب ====
==== ایام العرب ====
در جزیرة ‌العرب در دوره جاهلیت و نیز پس از ورود [[اسلام]]، جنگ‌های عمده‌ای روی داد که به‌سبب اهمیت آنها، برخی از این جنگها به ایام عرب معروف شدند. این جنگها به دلایلی چون اختلافات قبیله‌ای‌، دستیابی به آب و چراگاه یا خونخواهی و انتقام صورت می‌گرفت‌.<ref>جوادعلی‌، ج ۴، ص۲۱۴؛ ضیف‌، ص۶۱ـ۶۲</ref> برخی مؤلفان ــ از جمله اصفهانی که عدد ایام عرب در دوره جاهلیت را ۷۰۰، ۱ مورد ذکر کرده است‌<ref>به نقل آلوسی‌، ج ۲، ص۶۸</ref> به تحقیق در ایام عرب پرداخته و درباره آن گزارش‌های مفصّلی داده‌اند.<ref>ر.ک: جادالمولی و دیگران‌؛ ابوعبیده‌، جاهای متعدد؛ آلوسی‌، ج ۲، ص۶۸ـ۷۵؛ سعد زغلول‌، ص۳۱۱ـ۳۱۹</ref>
در جزیرة ‌العرب در دوره جاهلیت و نیز پس از ورود [[اسلام]]، جنگ‌های عمده‌ای روی داد که به‌سبب اهمیت آنها، برخی از این جنگها به ایام عرب معروف شدند. این جنگها به دلایلی چون اختلافات قبیله‌ای، دستیابی به آب و چراگاه یا خونخواهی و انتقام صورت می‌گرفت‌.<ref>جوادعلی، ج۴، ص۲۱۴؛ ضیف، ص۶۱ـ۶۲.</ref> برخی مؤلفان ـ-از جمله اصفهانی که عدد ایام عرب در دوره جاهلیت را ۷۰۰، ۱ مورد ذکر کرده است‌<ref>به نقل آلوسی، بلوغ الارب، [۱۳۱۴ق]، ج۲، ص۶۸.</ref> به تحقیق در ایام عرب پرداخته و درباره آن گزارش‌های مفصّلی داده‌اند.<ref>آلوسی، بلوغ الارب، [۱۳۱۴ق]، ج۲، ص۶۸ـ۷۵؛ سعد زغلول، فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۹۷۶م، ص۳۱۱ـ۳۱۹.</ref>


برخی از معروف‌ترین ایام عرب در دوره جاهلی عبارت بودند از: بَسوس‌، بُعاث‌، جَبَله‌، برگرفته از نام جنگ جبله که در آن قبیله تمیم و متحدانش از قبایل عامربن صَعْصَعه شکست خوردند؛ و یوم فِجار، برگرفته از نام جنگ فجار که میان قریش و کنانه و برخی از قبایل قیس‌بن عیلام (از گروه‌های بزرگ شمال جزیره ‌العرب‌) در سال سی‌ام زندگی [[حضرت محمد (ص)]] روی داد.<ref>ر.ک: یعقوبی‌، تاریخ‌، ج ۲، ص۱۵ـ ۱۶؛ ابن‌اثیر، ج ۱، ص۵۸۳ - ۵۸۵</ref>
برخی از معروف‌ترین ایام عرب در دوره جاهلی عبارت بودند از: بَسوس، بُعاث، جَبَله، برگرفته از نام جنگ جبله که در آن قبیله تمیم و متحدانش از قبایل عامربن صَعْصَعه شکست خوردند؛ و یوم فِجار، برگرفته از نام جنگ فجار که میان قریش و کنانه و برخی از قبایل قیس‌بن عیلام (از گروه‌های بزرگ شمال جزیره ‌العرب‌) در سال سی‌ام زندگی [[حضرت محمد (ص)]] روی داد.<ref>یعقوبی، تاریخ‌ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۵-۱۶؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، ج۱، ص۵۸۳-۵۸۵.</ref>


== جزیرة العرب پس از اسلام ==
== جزیرة العرب پس از اسلام ==
=== در زمان پیامبر اسلام ===
=== در زمان پیامبر اسلام ===
جزیرة ‌العرب خاستگاه [[دین اسلام]] است‌. نخستین تبلیغ برای دین اسلام در جزیرة ‌العرب و در [[مکه]] صورت گرفت. سپس، پیامبر دعوت خود را عمومیت بخشید و شهرهای مجاور مکه‌، مانند طائف‌، و دیگر قبایل جزیرة ‌العرب را به اسلام فراخواند. [[اوس و خزرج]] از جمله این قبایل بودند که در زمان [[حج]]، دعوت پیامبر را پذیرفتند. این امر نقطه عطفی در گسترش دین اسلام در جزیرة ‌العرب به‌شمار می‌رود، زیرا [[مسلمانان]] مکه که قریش آنان را تهدید می‌کردند، با هجرت به [[یثرب]] (محل سکونت اوس و خزرج‌)، به تثبیت و تبلیغ دین اسلام پرداختند.
جزیرة ‌العرب خاستگاه [[دین اسلام]] است‌. نخستین تبلیغ برای دین اسلام در جزیرة ‌العرب و در [[مکه]] صورت گرفت. سپس، پیامبر دعوت خود را عمومیت بخشید و شهرهای مجاور مکه، مانند طائف، و دیگر قبایل جزیرة ‌العرب را به اسلام فراخواند. [[اوس و خزرج]] از جمله این قبایل بودند که در زمان [[حج]]، دعوت پیامبر را پذیرفتند. این امر نقطه عطفی در گسترش دین اسلام در جزیرة ‌العرب به‌شمار می‌رود، زیرا [[مسلمانان]] مکه که قریش آنان را تهدید می‌کردند، با هجرت به [[یثرب]] (محل سکونت اوس و خزرج‌)، به تثبیت و تبلیغ دین اسلام پرداختند.


در زمان حضور پیامبر در مدینه‌، قریش و یهودیان جزیرة ‌العرب به مخالفت با اسلام ادامه دادند و سال‌ها برای مقابله با آن کوشیدند که منجر به غزواتی چون [[جنگ بدر|بدر]]، [[جنگ احد|احد]]، [[بنی قینقاع|بنی‌قَینُقاع]]، [[بنی نضیر|بنی‌نضیر]]، [[جنگ خیبر|خیبر]] و [[جنگ خندق|خندق]] شد.<ref>ر.ک: طبری‌، ج ۳، ص۱۵۲ـ۱۵۴</ref> به‌سبب اهمیت این غزوات‌، برخی از آنها و نیز دیگر جنگهای صدر اسلام به عنوان ایام عرب در اسلام شناسانده شدند.<ref>ر.ک: جادالمولی و دیگران‌، صک‌؛ ابراهیم و بجاوی‌، ص۴۷۹ـ۴۸۱</ref>
در زمان حضور پیامبر در مدینه، قریش و یهودیان جزیرة ‌العرب به مخالفت با اسلام ادامه دادند و سال‌ها برای مقابله با آن کوشیدند که منجر به غزواتی چون [[جنگ بدر|بدر]]، [[جنگ احد|احد]]، [[بنی قینقاع|بنی‌قَینُقاع]]، [[بنی نضیر|بنی‌نضیر]]، [[جنگ خیبر|خیبر]] و [[جنگ خندق|خندق]] شد.<ref>طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۳، ص۱۵۲ـ۱۵۴.</ref> به‌سبب اهمیت این غزوات، برخی از آنها و نیز دیگر جنگهای صدر اسلام به عنوان ایام عرب در اسلام شناسانده شدند.<ref>ابراهیم، ایام العرب فی الاسلام، ۱۴۰۸ق، ص۴۷۹ـ۴۸۱.</ref>


{{جمع شدن}}
{{جمع شدن}}
پیامبر پس از شکست دادن دشمنان در این نبردها و با فتح بدون خونریزی مکه در رمضان سال هشتم‌،<ref>ابن‌قتیبه‌، ص۹۶)</ref>موجبات انتشار بیشتر اسلام را فراهم آورد، به‌طوری که در سال هشتم مردم سراسر [[حجاز]] به اسلام پیوستند. پس از [[فتح مکه]]، دعوت دیگر نواحی جزیره ‌العرب به اسلام با فرستادن نمایندگانی از سوی پیامبر ادامه یافت‌. ابوزید انصاری برای دعوت قوم اَزْد روانه عمان شد، زیادبن لبید بَیاضی به ولایت حضرموت منصوب گردید و با ضمیمه شدن کنده به حضرموت‌، این نواحی در قلمرو اسلامی قرار گرفت‌.<ref>بلاذری‌، ص۹۳، ۱۰۳</ref> اهالی یمامه نیز به دعوت فرستادگان پیامبر، اسلام را قبول کردند و یمنی‌ها با فرستادن هیئت‌هایی نزد پیامبر، دعوت اسلامی را پذیرفتند.<ref>همان‌، ص۹۲ـ۹۳، ۱۱۸ـ۱۱۹</ref> بنا بر مطالب مورخان‌، می‌توان گفت در زمان حیات پیامبر اکرم‌، اسلام سراسر جزیره ‌العرب را فراگرفت‌. مؤید این نکته آن است که پیامبر اکرم در سال نهم‌، لشکری از مسلمانان را برای مقابله با رومیان‌، که در شام به‌سر می‌بردند، به تبوک فرستاد. با این حال‌، برخی از گروه‌هایی که اسلام را نپذیرفته بودند، مانند مسیحیان و یهودیان و پیروان دیگر ادیان‌، به صورت پراکنده در جزیرة ‌العرب به‌سر می‌بردند.
پیامبر پس از شکست دادن دشمنان در این نبردها و با فتح بدون خونریزی مکه در رمضان سال هشتم‌،<ref>ابن قتیبة، المعارف، ۱۴۰۷ق، ص۹۶.</ref>موجبات انتشار بیشتر اسلام را فراهم آورد، به‌طوری که در سال هشتم مردم سراسر [[حجاز]] به اسلام پیوستند. پس از [[فتح مکه]]، دعوت دیگر نواحی جزیره ‌العرب به اسلام با فرستادن نمایندگانی از سوی پیامبر ادامه یافت‌. ابوزید انصاری برای دعوت قوم اَزْد روانه عمان شد، زیادبن لبید بَیاضی به ولایت حضرموت منصوب گردید و با ضمیمه شدن کنده به حضرموت، این نواحی در قلمرو اسلامی قرار گرفت‌.<ref>بلاذری، فتوح البلدان، ۱۴۰۷ق، ص۹۳، ۱۰۳.</ref> اهالی یمامه نیز به دعوت فرستادگان پیامبر، اسلام را قبول کردند و یمنی‌ها با فرستادن هیئت‌هایی نزد پیامبر، دعوت اسلامی را پذیرفتند.<ref>بلاذری، فتوح البلدان، ۱۴۰۷ق، ص۹۲ـ۹۳، ۱۱۸ـ۱۱۹.</ref> بنا بر مطالب مورخان، می‌توان گفت در زمان حیات پیامبر اکرم، اسلام سراسر جزیره ‌العرب را فراگرفت‌. مؤید این نکته آن است که پیامبر اکرم در سال نهم، لشکری از مسلمانان را برای مقابله با رومیان، که در شام به‌سر می‌بردند، به تبوک فرستاد. با این حال، برخی از گروه‌هایی که اسلام را نپذیرفته بودند، مانند مسیحیان و یهودیان و پیروان دیگر ادیان، به صورت پراکنده در جزیرة ‌العرب به‌سر می‌بردند.
{{پایان جمع شدن}}
{{پایان جمع شدن}}
در زمان حیات پیامبر بود که بسیاری از تعصبات دوره جاهلی اعراب و آداب و رسوم خرافی و شرک‌آلود از بین رفت و امت اسلام‌، مبتنی بر مناسبات اسلامی و نه روابط سببی و نسبی و قبیله‌ای‌، شکل گرفت‌. [[مکه]] و [[مدینه]] نیز همچنان به عنوان مهم‌ترین مراکز دینی‌، فرهنگی و تجاری جزیرة ‌العرب جایگاه ویژه‌ای داشتند.
در زمان حیات پیامبر بود که بسیاری از تعصبات دوره جاهلی اعراب و آداب و رسوم خرافی و شرک‌آلود از بین رفت و امت اسلام، مبتنی بر مناسبات اسلامی و نه روابط سببی و نسبی و قبیله‌ای، شکل گرفت‌. [[مکه]] و [[مدینه]] نیز همچنان به عنوان مهم‌ترین مراکز دینی، فرهنگی و تجاری جزیرة ‌العرب جایگاه ویژه‌ای داشتند.


=== در زمان خلفا ===
=== در زمان خلفا ===
پس از وفات [[پیامبر(ص)]] در صفر سال یازدهم‌، عده‌ای از اهالی جزیرة ‌العرب‌، به‌ویژه در نواحی شرقی عمان و یمامه و بحرین‌، [[مرتد]] شدند و [[ابوبکر]] (حکومت: ۱۱ـ۱۳ق)، طی نبردهایی معروف به [[نبردهای رده‌|رِدَّه]]، آنان را سرکوب کرد؛<ref>ر.ک: به بلاذری‌، ص۱۳۱ـ۱۴۹؛ یعقوبی‌، تاریخ‌، ج ۲، ص۱۳۱ـ۱۳۲؛ ر.ک:ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج ۲، ص۳۴۹ـ۳۸۳</ref>ابوبکر، در زمان حکومتش‌، برای هریک از نواحی جزیرة ‌العرب (مانند مکه‌، طائف‌، یمامه و بحرین‌) امیرانی منصوب کرد<ref>ر.ک: یعقوبی‌، تاریخ‌، ج ۲، ص۱۳۱ـ۱۳۲؛ باوزیر، ص۹۶</ref> و سپس متوجه شام و بین‌النهرین شد. توجه ابوبکر به فتح سرزمین‌های شمالی جزیرة ‌العرب‌<ref>ر.ک: بلاذری‌، ص۱۴۹ به بعد</ref> نشان می‌دهد که ساکنان بیشتر نواحی جزیرة ‌العرب در زمان وی مسلمان شده بودند و اقلیتها تهدیدی به شمار نمی‌آمدند.
پس از وفات [[پیامبر(ص)]] در صفر سال یازدهم، عده‌ای از اهالی جزیرة ‌العرب، به‌ویژه در نواحی شرقی عمان و یمامه و بحرین، [[مرتد]] شدند و [[ابوبکر]] (حکومت: ۱۱ـ۱۳ق)، طی نبردهایی معروف به [[نبردهای رده‌|رِدَّه]]، آنان را سرکوب کرد؛<ref>بلاذری، فتوح البلدان، ۱۴۰۷ق، ص۱۳۱ـ۱۴۹؛ یعقوبی، تاریخ‌ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۳۱ـ۱۳۲؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۳۴۹ـ۳۸۳.</ref>ابوبکر، در زمان حکومتش، برای هریک از نواحی جزیرة ‌العرب (مانند مکه، طائف، یمامه و بحرین‌) امیرانی منصوب کرد<ref>یعقوبی، تاریخ‌ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۳۱ـ۱۳۲؛ باوزیر، معالم تاریخ الجزیرة العربیة، ۱۳۸۵ق، ص۹۶.</ref> و سپس متوجه شام و بین‌النهرین شد. توجه ابوبکر به فتح سرزمین‌های شمالی جزیرة ‌العرب‌<ref>بلاذری، فتوح البلدان، ۱۴۰۷ق، ص۱۴۹ به بعد.</ref> نشان می‌دهد که ساکنان بیشتر نواحی جزیرة ‌العرب در زمان وی مسلمان شده بودند و اقلیتها تهدیدی به شمار نمی‌آمدند.


در زمان عمر خطّاب (حکومت: ۱۳ـ۲۳ق) ــ که مسلمانان‌، عراق و شام و بیشتر مناطق ایران را فتح کرده بودند-<ref>ر.ک: یعقوبی‌، تاریخ‌، ج ۲، ص۱۳۹ـ ۱۶۱</ref> به‌سبب فتنه‌های غیرمسلمانان‌، مقرر شد هیچ‌کس در جزیرة ‌العرب دینی به‌جز اسلام نداشته باشد. از این‌رو، تمام پیمان‌ها با ادیان دیگر از بین رفت و یهودیان خیبر به شام و مسیحیان نجران به عراق و شام منتقل شدند.<ref>یعقوبی‌، تاریخ‌، ج ۲، ص۱۵۵؛ حتّی‌، ص۱۶۹</ref> [[عمر بن خطاب|عُمَر]] پنج والی را حاکم مناطق جزیرة ‌العرب کرد: [[زیاد بن لبید]] در بعضی قسمت‌های یمن‌، [[ابوهریره|ابوهُرَیرْه]] در عمان‌، [[نافع بن حارث]] در مکه‌، [[یعلی بن منیه|یعلی بن مَنیه تمیمی]] در صنعا و [[حارث بن ابی العاص ثقفی]] در بحرین حکومت داشتند.<ref>یعقوبی‌، تاریخ‌، ج ۲، ص۱۶۱</ref> در زمان [[خلافت]] [[امام علی (ع)]] (۳۵ـ۴۰ق)، برخی از [[صحابه|صحابیان]] پس از پیمان‌شکنی به بصره رفتند. این امر به همراه فتنه‌های [[معاویه]] در دمشق موجب آشفتگی سیاسی در شام و عراق شد و از این‌رو امام علی، در [[رجب]] سال ۳۶ق، مرکز خلافت را از مدینه به [[کوفه]] در [[عراق]] منتقل کرد که نخستین انتقال مرکز حکومت به خارج از جزیرة ‌العرب به شمار می‌آید. پس از [[شهادت]] حضرت علی و بازگشت [[امام حسن (ع)]] به مدینه‌، جزیرة ‌العرب مجدداً کانون حکومت اسلامی شد.<ref>ر.ک: دینوری‌، ص۱۴۳ـ۱۴۴، ۲۱۶ـ ۲۱۸؛ یعقوبی‌، تاریخ‌، ج ۲، ص۱۷۸ـ۱۸۲</ref>
در زمان عمر خطّاب (حکومت: ۱۳ـ۲۳ق) ـ-که مسلمانان، عراق و شام و بیشتر مناطق ایران را فتح کرده بودند-<ref>یعقوبی، تاریخ‌ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۳۹-۱۶۱.</ref> به‌سبب فتنه‌های غیرمسلمانان، مقرر شد هیچ‌کس در جزیرة ‌العرب دینی به‌جز اسلام نداشته باشد. از این‌رو، تمام پیمان‌ها با ادیان دیگر از بین رفت و یهودیان خیبر به شام و مسیحیان نجران به عراق و شام منتقل شدند.<ref>یعقوبی، تاریخ‌ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۵۵؛ حتّی، ص۱۶۹.</ref> [[عمر بن خطاب|عُمَر]] پنج والی را حاکم مناطق جزیرة ‌العرب کرد: [[زیاد بن لبید]] در بعضی قسمت‌های یمن، [[ابوهریره|ابوهُرَیرْه]] در عمان، [[نافع بن حارث]] در مکه، [[یعلی بن منیه|یعلی بن مَنیه تمیمی]] در صنعا و [[حارث بن ابی العاصثقفی]] در بحرین حکومت داشتند.<ref>یعقوبی، تاریخ‌ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۶۱.</ref> در زمان [[خلافت]] [[امام علی (ع)]] (۳۵ـ۴۰ق)، برخی از [[صحابه|صحابیان]] پس از پیمان‌شکنی به بصره رفتند. این امر به همراه فتنه‌های [[معاویه]] در دمشق موجب آشفتگی سیاسی در شام و عراق شد و از این‌رو امام علی، در [[رجب]] سال ۳۶ق، مرکز خلافت را از مدینه به [[کوفه]] در [[عراق]] منتقل کرد که نخستین انتقال مرکز حکومت به خارج از جزیرة ‌العرب به شمار می‌آید. پس از [[شهادت]] حضرت علی و بازگشت [[امام حسن (ع)]] به مدینه، جزیرة ‌العرب مجدداً کانون حکومت اسلامی شد.<ref>دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۷۹ق، ص۱۴۳ـ۱۴۴، ۲۱۶-۲۱۸؛ یعقوبی، تاریخ‌ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۷۸ـ۱۸۲.</ref>


=== دوره امویان ===
=== دوره امویان ===
در دوره [[امویان]] (۴۱ـ۱۳۲)، با انتخاب [[دمشق]] به عنوان مرکز سیاسی [[بنی‌امیه]] و استقرار حکام اموی در آنجا، نقش سیاسی جزیره ‌العرب و به‌ویژه حجاز کاهش یافت‌، با این حال خلفای اموی به جزیرة ‌العرب توجه بسیار داشتند و با انتخاب امیرانی از بنی‌امیه برای نواحی مختلف آن‌، در پی تسلط کامل بر جزیرة ‌العرب بودند. برای نمونه‌، در زمان [[معاویه بن ابی سفیان|معاویه]] (متوفی‌۶۰)، ولیدبن عُتبه ‌بن ابوسفیان به حکومت مدینه و یحیی‌بن حکیم‌بن صَفْوان بنی‌امیه به حکومت مکه منصوب شدند یا در زمان ولیدبن عبدالملک (حک : ۸۶ ۹۶)، عمربن عبدالعزیزبن مروان در سالهای ۸۷ تا ۹۳ والی مدینه بود.<ref>دینوری‌، ص۲۲۷، ۳۲۶؛ ابن‌اثیر، ج ۴، ص۵۲۶ - ۵۲۷</ref>
در دوره [[امویان]] (۴۱ـ۱۳۲)، با انتخاب [[دمشق]] به عنوان مرکز سیاسی [[بنی‌امیه]] و استقرار حکام اموی در آنجا، نقش سیاسی جزیره ‌العرب و به‌ویژه حجاز کاهش یافت، با این حال خلفای اموی به جزیرة ‌العرب توجه بسیار داشتند و با انتخاب امیرانی از بنی‌امیه برای نواحی مختلف آن، در پی تسلط کامل بر جزیرة ‌العرب بودند. برای نمونه، در زمان [[معاویه بن ابی سفیان|معاویه]] (متوفی‌۶۰)، ولیدبن عُتبه ‌بن ابوسفیان به حکومت مدینه و یحیی‌بن حکیم‌بن صَفْوان بنی‌امیه به حکومت مکه منصوب شدند یا در زمان ولیدبن عبدالملک (حک : ۸۶ ۹۶)، عمربن عبدالعزیزبن مروان در سالهای ۸۷ تا ۹۳ والی مدینه بود.<ref>دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۷۹ق، ص۲۲۷، ۳۲۶؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، ج۴، ص۵۲۶-۵۲۷.</ref>


از رویدادهای مهم جزیرة ‌العرب در دوره اموی‌، رفتن بزرگان [[اباضیه|اِباضیه]]، که از [[خوارج]] بودند،<ref>ر.ک: ابن‌رسته‌، ص۲۱۷</ref> به نواحی شرقی جزیرة ‌العرب و بصره و انتشار عقاید آنان در آنجا بود که پس از جدا شدنشان از [[عبدالله بن زبیر]] در سال ۶۴ روی داد.<ref>ابن‌اثیر، ج ۴، ص۱۶۵ـ ۱۶۸</ref> در همین دوره‌، عبداللّه‌بن زبیر در حجاز قیام کرد که با [[بیعت]] اهالی حجاز و تهامه همراه شد. این قیام‌، با لشکرکشی [[حجاج بن یوسف ثقفی]] (حاکم اموی‌) به مکه‌، در سال ۷۳ پایان یافت‌.<ref>دینوری‌، ص۲۶۴؛ ابن‌اثیر، ج ۴، ص۳۴۸ـ ۳۵۹</ref> به‌جز وی‌، ابویحیی عبداللّه‌بن یحیی‌بن عمربن اسود کندی‌، از قاضیان اهل حضرموت‌، در ۱۲۸ شورش کرد و به اتفاق فرستادگان اباضی‌، بخشی از جنوب جزیرة ‌العرب را تصرف کرد و صنعا را به پایتختی خود برگزید. اینان در ۱۲۹ به فرماندهی ابوحمزه خارجی‌، از اباضیان بصره‌، مکه را بدون خونریزی‌، و در ۱۳۰ مدینه را پس از جنگ سختی در قُدَید تصرف کردند، اما در نهایت سرکوب شدند.<ref>طبری‌، ج ۷، ص۳۴۸، ۳۷۴ـ۳۷۵، ۳۹۳ـ۳۹۵</ref>
از رویدادهای مهم جزیرة ‌العرب در دوره اموی، رفتن بزرگان [[اباضیه|اِباضیه]]، که از [[خوارج]] بودند،<ref>ابن رستة، الاعلاق النفیسة، ۱۹۸۲م، ص۲۱۷.</ref> به نواحی شرقی جزیرة ‌العرب و بصره و انتشار عقاید آنان در آنجا بود که پس از جدا شدنشان از [[عبدالله بن زبیر]] در سال ۶۴ روی داد.<ref>ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، ج۴، ص۱۶۵-۱۶۸.</ref> در همین دوره، عبدالله‌بن زبیر در حجاز قیام کرد که با [[بیعت]] اهالی حجاز و تهامه همراه شد. این قیام، با لشکرکشی [[حجاج بن یوسف ثقفی]] (حاکم اموی‌) به مکه، در سال ۷۳ پایان یافت‌.<ref>دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۷۹ق، ص۲۶۴؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، ج۴، ص۳۴۸-۳۵۹.</ref> به‌جز وی، ابویحیی عبدالله‌بن یحیی‌بن عمربن اسود کندی، از قاضیان اهل حضرموت، در ۱۲۸ شورش کرد و به اتفاق فرستادگان اباضی، بخشی از جنوب جزیرة ‌العرب را تصرف کرد و صنعا را به پایتختی خود برگزید. اینان در ۱۲۹ به فرماندهی ابوحمزه خارجی، از اباضیان بصره، مکه را بدون خونریزی، و در ۱۳۰ مدینه را پس از جنگ سختی در قُدَید تصرف کردند، اما در نهایت سرکوب شدند.<ref>طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۷، ص۳۴۸، ۳۷۴ـ۳۷۵، ۳۹۳ـ۳۹۵.</ref>


[[پرونده:جزیرة العرب3.jpg|بندانگشتی]]
[[پرونده:جزیرة العرب3.jpg|بندانگشتی]]


=== دوره عباسیان ===
=== دوره عباسیان ===
در دوره [[عباسیان]] (۱۳۲ـ۶۵۶)، که مرکزیت سیاسی از [[دمشق]] به [[بغداد]] منتقل شد، جزیرة ‌العرب با آنکه مدتی در اختیار آنان بود، با تحولات گوناگونی روبه‌رو شد. تحولاتی که در حجاز و یمن و قسمتی از مشرق جزیره ‌العرب‌، که کانون توجه عباسیان بود، روی داد اهمیت بیشتری داشته است‌. در ۱۳۴، حکام عباسی اباضیان را که در عمان حکومت مستقلی تشکیل داده بودند، سرکوب کردند و امام آنان را کشتند.<ref>ر.ک: طبری‌، ج ۷، ص۴۶۲ـ۴۶۴</ref> با این‌حال‌، [[اباضیه]] مجدداً در سده‌های بعد بر عمان مسلط شدند<ref>ر.ک: به ابن‌اثیر، ج ۹، ص۵۶۵</ref> و این تسلط قرنها تداوم یافت‌. در ۱۴۵، عده‌ای از [[علویان]] به سرپرستی محمدبن عبداللّه‌بن حسن‌بن حسن‌بن علی‌، ملقب به نفس زکیه‌، در مدینه بر ضد ابوجعفر منصور عباسی قیام کردند که از مهم‌ترین قیامهای سده دوم جزیرة ‌العرب به شمار می‌رود.<ref>دینوری‌، ص۳۸۵؛ ابن‌اثیر، ج ۵، ص۵۲۹-۵۴۳، ۵۵۳- ۵۵۵</ref> خروج عبدالرحمان احمد در یمن در سال ۲۰۷ و خروج [[قرمطیان]] در مشرق جزیرة ‌العرب در ۲۸۶ از مهم‌ترین رویدادهای جزیرة ‌العرب در سده سوم است‌. قرمطیان ابتدا بر بحرین مسلط شدند و حکومت مستقلی تشکیل دادند، سپس در قرن چهارم‌، [[مکه]] و بیشتر جزیرة ‌العرب را تصرف کردند، به‌طوری که تنها بخشی از حجاز که در اختیار [[فاطمیان]] (حک : ۲۹۷ـ۵۶۷) بود و یمن که بنی‌زیاد در آن بودند، از سیطره آنان خارج بود.<ref>ابن‌اثیر، ج ۶، ص۳۸۱، ج ۷، ص۴۹۳ـ۴۹۵، ج ۸، ص۲۰۷؛ صبری‌پاشا، ص۱۰۸ـ۱۱۰؛ ابوخلیل‌، ۱۴۲۳ الف‌، ص۵۶ - ۵۷</ref> مغرب جزیرة ‌العرب را در سده‌های چهارم تا ششم فاطمیان تصرف و اداره کردند.<ref>صبری‌پاشا، ص۵۹</ref> در یمن‌، بنی‌زیاد از اوایل سده سوم حکومتی مستقل به مرکزیت زَبید تشکیل دادند که تا ۴۰۷ ادامه یافت‌. پس از آنان‌، بنونَجاح از ۴۱۲ تا اواسط سده ششم بر جنوب‌غربی جزیرة ‌العرب مسلط شدند.<ref>صبری‌پاشا، ص۱۰۳ـ۱۰۴</ref> پس از بنونجاح‌، بنومهدی (از ۵۵۳ تا ۵۶۹) حکومت مستقلی در یمن داشتند که ایوبیان آن را از بین بردند. ایوبیان تا اواسط سده هفتم در بخشی از جزیرة ‌العرب باقی ماندند، اما در نهایت بنورسول‌، که تا ۸۵۸ یا ۸۵۹ در یمن حکومت کردند، آنان را به‌ویژه در شهرهای تَعِزّ و زبید سرکوب کردند. پس از بنورسول‌، طاهریان تا ۹۲۲ بر آنجا مسلط شدند.<ref>صبری‌پاشا، ص۵۹، ۱۰۴ـ۱۰۶؛ ابوخلیل‌، ۱۴۲۳ الف‌، ص‌۶۰ـ۶۱؛ د. اسلام‌، ج ۱، ص۵۵۳</ref> وضع شهر مکه در دوره عباسیان به گونه دیگر بود؛ این شهر را، که تا سال ۳۵۸ مرکز امارتی تابع بغداد بود و نماینده عباسیان بر آن حکومت می‌کرد، از این سال به بعد، حدود هزار سال‌، [[شرفای مکه]] اداره کردند.<ref>وهبه‌، ص۱۴۸؛ د. اسلام‌، ج ۱، ص۵۵۲</ref>
در دوره [[عباسیان]] (۱۳۲ـ۶۵۶)، که مرکزیت سیاسی از [[دمشق]] به [[بغداد]] منتقل شد، جزیرة ‌العرب با آنکه مدتی در اختیار آنان بود، با تحولات گوناگونی روبه‌رو شد. تحولاتی که در حجاز و یمن و قسمتی از مشرق جزیره ‌العرب، که کانون توجه عباسیان بود، روی داد اهمیت بیشتری داشته است‌. در ۱۳۴، حکام عباسی اباضیان را که در عمان حکومت مستقلی تشکیل داده بودند، سرکوب کردند و امام آنان را کشتند.<ref>طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۷، ص۴۶۲ـ۴۶۴.</ref> با این‌حال، [[اباضیه]] مجدداً در سده‌های بعد بر عمان مسلط شدند<ref>به ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، ج۹، ص۵۶۵.</ref> و این تسلط قرنها تداوم یافت‌. در ۱۴۵، عده‌ای از [[علویان]] به سرپرستی محمدبن عبدالله‌بن حسن‌بن حسن‌بن علی، ملقب به نفس زکیه، در مدینه بر ضد ابوجعفر منصور عباسی قیام کردند که از مهم‌ترین قیامهای سده دوم جزیرة ‌العرب به شمار می‌رود.<ref>دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۷۹ق، ص۳۸۵؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، ج۵، ص۵۲۹-۵۴۳، ۵۵۳- ۵۵۵.</ref> خروج عبدالرحمان احمد در یمن در سال ۲۰۷ و خروج [[قرمطیان]] در مشرق جزیرة ‌العرب در ۲۸۶ از مهم‌ترین رویدادهای جزیرة ‌العرب در سده سوم است‌. قرمطیان ابتدا بر بحرین مسلط شدند و حکومت مستقلی تشکیل دادند، سپس در قرن چهارم، [[مکه]] و بیشتر جزیرة ‌العرب را تصرف کردند، به‌طوری که تنها بخشی از حجاز که در اختیار [[فاطمیان]] (حک : ۲۹۷ـ۵۶۷) بود و یمن که بنی‌زیاد در آن بودند، از سیطره آنان خارج بود.<ref>ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، ج۶، ص۳۸۱، ج۷، ص۴۹۳ـ۴۹۵، ج۸، ص۲۰۷؛ صبری پاشا، مرآة جزیرة العرب، ۱۴۱۹ق، ص۱۰۸ـ۱۱۰؛ ابوخلیل، ۱۴۲۳ الف، ص۵۶-۵۷.</ref> مغرب جزیرة ‌العرب را در سده‌های چهارم تا ششم فاطمیان تصرف و اداره کردند.<ref>صبری پاشا، مرآة جزیرة العرب، ۱۴۱۹ق، ص۵۹.</ref> در یمن، بنی‌زیاد از اوایل سده سوم حکومتی مستقل به مرکزیت زَبید تشکیل دادند که تا ۴۰۷ ادامه یافت‌. پس از آنان، بنونَجاح از ۴۱۲ تا اواسط سده ششم بر جنوب‌غربی جزیرة ‌العرب مسلط شدند.<ref>صبری پاشا، مرآة جزیرة العرب، ۱۴۱۹ق، ص۱۰۳ـ۱۰۴.</ref> پس از بنونجاح، بنومهدی (از ۵۵۳ تا ۵۶۹) حکومت مستقلی در یمن داشتند که ایوبیان آن را از بین بردند. ایوبیان تا اواسط سده هفتم در بخشی از جزیرة ‌العرب باقی ماندند، اما در نهایت بنورسول، که تا ۸۵۸ یا ۸۵۹ در یمن حکومت کردند، آنان را به‌ویژه در شهرهای تَعِزّ و زبید سرکوب کردند. پس از بنورسول، طاهریان تا ۹۲۲ بر آنجا مسلط شدند.<ref>صبری پاشا، مرآة جزیرة العرب، ۱۴۱۹ق، ص۵۹، ۱۰۴ـ۱۰۶؛ ابوخلیل، ۱۴۲۳ الف، ص‌۶۰ـ۶۱؛ د. اسلام، ج۱، ص۵۵۳.</ref> وضع شهر مکه در دوره عباسیان به گونه دیگر بود؛ این شهر را، که تا سال ۳۵۸ مرکز امارتی تابع بغداد بود و نماینده عباسیان بر آن حکومت می‌کرد، از این سال به بعد، حدود هزار سال، [[شرفای مکه]] اداره کردند.<ref>وهبة، جزیرة العرب فی القرن العشرین، [۱۳۷۵ق]، ص۱۴۸؛ د. اسلام، ج۱، ص۵۵۲.</ref>


=== پس از عباسیان ===
=== پس از عباسیان ===
از لحاظ سیاسی‌، مغرب جزیرة ‌العرب و به خصوص حجاز، پس از دوره عباسیان‌، همچنان کانون توجه حکام و دولت‌ها به‌شمار می‌رفت‌. این قسمت تقریباً از نیمه سده هفتم تا ۷۸۴ در دست حکام مملوکی مصر و پس از آن تا ۹۲۲ در اختیار چرکسهای مصری ــ که حکام محلی یمن نیز از آنان پیروی می‌کردند بود.<ref>صبری‌پاشا، ص‌۶۰ـ۶۱؛ ابوخلیل‌، ۱۴۲۳ الف‌، ص‌۱۱۰</ref> در ۹۱۷، پرتغالی‌ها بخشی از جنوب و مشرق جزیره ‌العرب را تصرف کردند.<ref>صبری‌پاشا، ص۱۰۶؛ ابوخلیل‌، ۱۴۲۳ الف‌، ص‌۱۱۰</ref> در ۹۲۲ و ۹۲۳ عثمانیها با نفوذ در سواحل شرقی جزیره ‌العرب از یک سو و نفوذ در سراسر سواحل غربی که تا باب‌المندب در جنوب امتداد می‌یافت از سوی دیگر، بیشتر جزیره ‌العرب‌، به‌ویژه مناطق مهم آن شامل [[احساء]] و یمن و حجاز، را ضمیمه قلمرو خود کردند.<ref>حمزه‌، ص۳۰۳؛ صبری‌پاشا، ص۱۱۱، مقدمه متولی و مرسی‌، ص۱۶، ۱۸ـ۲۰؛ ابوخلیل‌، ۱۴۲۳ الف‌، ص۱۱۵، ۱۱۸</ref> در سده‌های بعد، قلمرو [[عثمانی|عثمانی‌ها]] در جزیره ‌العرب تا روی کار آمدن [[وهابیت|وهابیان]] گسترش یافت‌.
از لحاظ سیاسی، مغرب جزیرة ‌العرب و به خصوصحجاز، پس از دوره عباسیان، همچنان کانون توجه حکام و دولت‌ها به‌شمار می‌رفت‌. این قسمت تقریباً از نیمه سده هفتم تا ۷۸۴ در دست حکام مملوکی مصر و پس از آن تا ۹۲۲ در اختیار چرکسهای مصری ـ-که حکام محلی یمن نیز از آنان پیروی می‌کردند بود.<ref>صبری پاشا، مرآة جزیرة العرب، ۱۴۱۹ق، ص‌۶۰ـ۶۱؛ ابوخلیل، ۱۴۲۳ الف، ص‌۱۱۰.</ref> در ۹۱۷، پرتغالی‌ها بخشی از جنوب و مشرق جزیره ‌العرب را تصرف کردند.<ref>صبری پاشا، مرآة جزیرة العرب، ۱۴۱۹ق، ص۱۰۶؛ ابوخلیل، ۱۴۲۳ الف، ص‌۱۱۰.</ref> در ۹۲۲ و ۹۲۳ عثمانیها با نفوذ در سواحل شرقی جزیره ‌العرب از یک سو و نفوذ در سراسر سواحل غربی که تا باب‌المندب در جنوب امتداد می‌یافت از سوی دیگر، بیشتر جزیره ‌العرب، به‌ویژه مناطق مهم آن شامل [[احساء]] و یمن و حجاز، را ضمیمه قلمرو خود کردند.<ref>حمزه، ص۳۰۳؛ صبری پاشا، مرآة جزیرة العرب، ۱۴۱۹ق، ص۱۱۱، مقدمه متولی و مرسی، ص۱۶، ۱۸ـ۲۰؛ ابوخلیل، ۱۴۲۳ الف، ص۱۱۵، ۱۱۸.</ref> در سده‌های بعد، قلمرو [[عثمانی|عثمانی‌ها]] در جزیره ‌العرب تا روی کار آمدن [[وهابیت|وهابیان]] گسترش یافت‌.


=== ظهور وهابیت ===
=== ظهور وهابیت ===
از اواسط سده دوازدهم به بعد، [[محمد بن عبدالوهاب]] (مؤسس مذهب وهابی‌، متوفی ۱۲۰۶) و پیروانش به نشر و تثبیت عقاید خود در جزیرة ‌العرب پرداختند. ابتدا، [[محمد بن سعود]]، حکمران شهر دِرعیه در مشرق جزیره ‌العرب‌، و اهالی درعیه و سپس مردم وادی حنیفه و اهالی نجد از محمدبن عبدالوهاب پیروی کردند و بدین‌ترتیب‌، وهابیان بر قسمتی از مشرق جزیره ‌العرب مسلط شدند.<ref>عثمان‌بن عبداللّه‌، ج ۱، ص۱۱ـ۱۵؛ امین‌، ص۳ـ۶</ref> به‌دنبال آن‌، وهابیان که با تهدید و جنگ و کشتار به انتشار عقاید خود می‌پرداختند، قلمرو خود را گسترش دادند، به‌طوری که تا ۱۲۱۸، به‌جز [[مکه]] و [[مدینه]] و [[جده (شهر)|جدّه]] و بخشی از سواحل غربی‌، تقریباً سراسر جزیره ‌العرب را تصرف کردند.<ref>صبری‌پاشا، ص۱۱۲ـ۱۱۷؛ الاطلس التاریخی للمملکة العربیة السعودیة، ص۵۴ -۵۷</ref> هجوم وهابیها به حدی بود که به‌جز یمن‌، که از اوایل سده یازدهم تا اواسط سده سیزدهم در اختیار [[زیدیه]] و تقریباً در آرامش بود،<ref>ر.ک: حداد، ج ۲، ص۲۱۵ـ۲۳۵</ref> بسیاری از نواحی جزیره ‌العرب در سده سیزدهم محل درگیری‌های متعدد میان وهابیان و عثمانی‌ها یا حکام محلی شد. برای مثال‌، وهابیان با شرفای مکه در سالهای ۱۲۰۵ تا ۱۲۲۰ بیش از پنجاه بار جنگیدند<ref>امین‌، ص‌۱۰</ref> یا محمدعلی پاشا و ابراهیم‌پاشا از سال ۱۲۲۶ تا ۱۲۳۴ بارها در قسمت‌های مختلف جزیرة ‌العرب با وهابی‌ها مقابله کردند و محمدعلی پاشا ضمن آن که در سال ۱۲۲۸ مکه و مدینه را در اختیار گرفت‌، مدتی بر حجاز امارت داشت‌.<ref>عثمان‌بن عبداللّه‌، ج ۱، ص‌۱۶۰ـ۱۶۳؛ مختار، ج ۱، ص۱۱۸ـ۱۸۷؛ صبری‌پاشا، ص۱۱۶</ref>
از اواسط سده دوازدهم به بعد، [[محمد بن عبدالوهاب]] (مؤسس مذهب وهابی، متوفی ۱۲۰۶) و پیروانش به نشر و تثبیت عقاید خود در جزیرة ‌العرب پرداختند. ابتدا، [[محمد بن سعود]]، حکمران شهر دِرعیه در مشرق جزیره ‌العرب، و اهالی درعیه و سپس مردم وادی حنیفه و اهالی نجد از محمدبن عبدالوهاب پیروی کردند و بدین‌ترتیب، وهابیان بر قسمتی از مشرق جزیره ‌العرب مسلط شدند.<ref>عثمان‌بن عبدالله، ج۱، ص۱۱ـ۱۵؛ امین، ص۳ـ۶.</ref> به‌دنبال آن، وهابیان که با تهدید و جنگ و کشتار به انتشار عقاید خود می‌پرداختند، قلمرو خود را گسترش دادند، به‌طوری که تا ۱۲۱۸، به‌جز [[مکه]] و [[مدینه]] و [[جده (شهر)|جدّه]] و بخشی از سواحل غربی، تقریباً سراسر جزیره ‌العرب را تصرف کردند.<ref>صبری پاشا، مرآة جزیرة العرب، ۱۴۱۹ق، ص۱۱۲ـ۱۱۷؛ الاطلس التاریخی للمملکة العربیة السعودیة، ص۵۴ -۵۷.</ref> هجوم وهابیها به حدی بود که به‌جز یمن، که از اوایل سده یازدهم تا اواسط سده سیزدهم در اختیار [[زیدیه]] و تقریباً در آرامش بود،<ref>حداد، تاریخ الیمن السیاسی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۱۵ـ۲۳۵.</ref> بسیاری از نواحی جزیره ‌العرب در سده سیزدهم محل درگیری‌های متعدد میان وهابیان و عثمانی‌ها یا حکام محلی شد. برای مثال، وهابیان با شرفای مکه در سالهای ۱۲۰۵ تا ۱۲۲۰ بیش از پنجاه بار جنگیدند<ref>امین، ص‌۱۰.</ref> یا محمدعلی پاشا و ابراهیم‌پاشا از سال ۱۲۲۶ تا ۱۲۳۴ بارها در قسمت‌های مختلف جزیرة ‌العرب با وهابی‌ها مقابله کردند و محمدعلی پاشا ضمن آن که در سال ۱۲۲۸ مکه و مدینه را در اختیار گرفت، مدتی بر حجاز امارت داشت‌.<ref>عثمان بن عبدالله، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ریاض، ج۱، ص‌۱۶۰ـ۱۶۳؛ مختار، تاریخ المملکة العربیة السعودیة، بیروت، ج۱، ص۱۱۸ـ۱۸۷؛ صبری پاشا، مرآة جزیرة العرب، ۱۴۱۹ق، ص۱۱۶.</ref>


=== ایجاد کشور عربستان سعودی ===
=== ایجاد کشور عربستان سعودی ===
خط ۱۴۸: خط ۱۴۸:
سعودی‌ها ابتدا نجد و احساء و سپس شمال جزیره ‌العرب (مناطق جبل شَمَّر، حائل و تیماء) و پس از آن عسیر، [[حجاز]] و ربع‌الخالی را تصرف و سرانجام در ۱۳۱۱ ش‌/۱۹۳۲ کشور [[عربستان سعودی]] را ایجاد کردند.
سعودی‌ها ابتدا نجد و احساء و سپس شمال جزیره ‌العرب (مناطق جبل شَمَّر، حائل و تیماء) و پس از آن عسیر، [[حجاز]] و ربع‌الخالی را تصرف و سرانجام در ۱۳۱۱ ش‌/۱۹۳۲ کشور [[عربستان سعودی]] را ایجاد کردند.


پس از تشکیل کشور عربستان سعودی و افزایش قدرت سعودی‌ها در مناطق داخلی جزیرة ‌العرب‌، مرزهای جدیدی در این سرزمین ایجاد شد (مانند مرز عربستان سعودی و [[یمن]] که پس از پیمان طائف در ۱۳۱۵ ش‌/ ۱۹۳۶ تثبیت شد)<ref>ر.ک: د. اسلام‌، ج ۱، ص۵۳۹</ref> و به‌تدریج کشورهای کنونی جزیرة ‌العرب شکل گرفتند.
پس از تشکیل کشور عربستان سعودی و افزایش قدرت سعودی‌ها در مناطق داخلی جزیرة ‌العرب، مرزهای جدیدی در این سرزمین ایجاد شد (مانند مرز عربستان سعودی و [[یمن]] که پس از پیمان طائف در ۱۳۱۵ ش‌/ ۱۹۳۶ تثبیت شد)<ref>د. اسلام، ج۱، ص۵۳۹.</ref> و به‌تدریج کشورهای کنونی جزیرة ‌العرب شکل گرفتند.


== پانویس ==
== پانویس ==
خط ۱۵۶: خط ۱۵۶:
{{منابع}}
{{منابع}}
* قرآن‌؛
* قرآن‌؛
* محمود شکری آلوسی‌، بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب‌، چاپ محمد بهجه اثری‌، بیروت [? ۱۳۱۴ ]؛
* آلوسی، محمود شکری، بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب، تحقیق محمد بهجة اثری، بیروت، [۱۳۱۴ق].
* محمدابوالفضل ابراهیم و علی محمد بجاوی‌، ایام العرب فی الاسلام‌، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
* ابراهیم، محمد ابوالفضل، و علی محمد بجاوی، ایام العرب فی الاسلام، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
* ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۸۵ – ۱۳۸۶ / ۱۹۶۵ – ۱۹۶۶، چاپ افست ۱۳۹۹ – ۱۴۰۲ / ۱۹۷۹ – ۱۹۸۲؛
* ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، ۱۳۸۵-۱۳۸۶ق/۱۹۶۵-۱۹۶۶م.
* ابن‌حائک‌، الاکلیل‌، ج ۸، چاپ انستاس ماری کرملی‌، بغداد ۱۹۳۱؛
* ابن حائک، الاکلیل، ج۸، تحقیق انستاس ماری کرملی، بغداد، ۱۹۳۱م.
* ابن‌حائک، صفة جزیرة العرب‌، چاپ محمدبن علی أکوع‌، صنعا ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
* ابن حائک، صفة جزیرة العرب، تحقیق محمد بن علی أکوع، صنعا، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
* ابن‌حبیب‌، کتاب المحبّر، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت [ بی‌تا. ]؛
* ابن حبیب، کتاب المحبّر، تحقیق ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۱ق/۱۹۴۲م.
* ابن حوقل، کتاب صورة الارض، چاپ کرامرس، لیدن ۱۹۳۸ – ۱۹۳۹، ۲ج، چاپ افست ۱۹۶۷، ۲ج در یک مجلد؛
* ابن حوقل، صورة الارض، تحقیق کرامرس، لیدن، ۱۹۳۸-۱۹۳۹م.
* ابن خرداذبه، کتاب المسالک و الممالک، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۸۹، چاپ افست ۱۹۶۷؛
* ابن خرداذبه، المسالک و الممالک، تحقیق دخویه، لیدن، ۱۸۸۹.
* ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، المسمّی بدیوان المبتدا و الخبر، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸ / ۱۹۸۸؛
* ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، المسمّی بدیوان المبتدا و الخبر، تحقیق خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
* ابن رسته، کتاب الاعلاق النفیسة، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۸۲، چاپ افست ۱۹۶۷؛
* ابن رسته، الاعلاق النفیسة، تحقیق دخویه، لیدن، ۱۹۸۲م.
* ابن‌سعید مغربی‌، نشوة الطرب فی‌تاریخ جاهلیة العرب‌، چاپ نصرت عبدالرحمان‌، عمان ۱۴۰۲/۱۹۸۲؛
* ابن سعید مغربی، نشوة الطرب فی تاریخ جاهلیة العرب، تحقیق نصرت عبدالرحمان، عمان، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
* ابن‌فقیه‌؛ ابن‌قتیبه‌، المعارف، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
* ابن قتیبه، المعارف، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
* شوقی ابوخلیل‌، اطلس التاریخ العربی الاسلامی‌، بیروت ۱۴۲۳ الف‌؛
* شوقی ابوخلیل، اطلس التاریخ العربی الاسلامی، بیروت ۱۴۲۳ الف‌؛
* شوقی ابوخلیل‌، اطلس القرآن‌: اماکن‌، اقوام‌، اعلام‌، بیروت ۱۴۲۳ ب‌؛
* شوقی ابوخلیل، اطلس القرآن‌: اماکن، اقوام، اعلام، بیروت ۱۴۲۳ ب‌؛
* معمربن مثنی ابوعبیده‌، کتاب ایام‌العرب قبل‌الاسلام‌، چاپ عادل جاسم بیاتی‌، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
* معمربن مثنی ابوعبیده، کتاب ایام‌العرب قبل‌الاسلام، چاپ عادل جاسم بیاتی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
* ابراهیم احیدب‌، «المناخ»، در الموسوعة الجغرافیة للعالم الاسلامی‌، ج ۳، قسم ۱، ریاض‌: وزارة التعالیم العالی‌، ۱۴۱۹/ ۱۹۹۹؛
* ابراهیم احیدب، «المناخ»، در الموسوعة الجغرافیة للعالم الاسلامی، ج۳، قسم ۱، ریاض، وزارة التعالیم العالی، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
* ابراهیم بن محمد اصطخری، کتاب مسالک الممالک، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۷۰، چاپ افست ۱۹۲۷، ۱۹۶۷؛
* اصطخری، ابراهیم بن محمد، مسالک الممالک، تحقیق دخویه، لیدن، ۱۸۷۰م.
* حسن‌بن عبداللّه اصفهانی‌، بلاد العرب‌، چاپ حمد جاسر و صالح‌علی‌، ریاض ۱۳۸۸/۱۹۶۸؛
* اصفهانی، حسن بن عبدالله، بلاد العرب، تحقیق حمد جاسر و صالح علی، ریاض، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
* عبدالملک‌بن قریب اصمعی‌، تاریخ العرب قبل الاسلام‌، چاپ محمدحسن آل‌یاسین‌، بغداد ۱۳۷۹/ ۱۹۵۹؛
* اصمعی، عبدالملک بن قریب، تاریخ العرب قبل الاسلام، تحقیق محمدحسن آل یاسین، بغداد، ۱۳۷۹ق/۱۹۵۹م.
* الاطلس التاریخی للمملکة العربیة السعودیة ریاض‌: دارة الملک عبدالعزیز، ۱۴۲۱/۲۰۰۰؛
* الاطلس التاریخی للمملکة العربیة السعودیة، ریاض، دارة الملک عبدالعزیز، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۰م.
* اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض‌: وزارة التعلیم العالی‌، ۱۴۲۰/۲۰۰۰؛
* اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض، وزارة التعلیم العالی، ۱۴۲۰ق/۲۰۰۰م.
* سعید افغانی‌، اسواق العرب فی الجاهلیة و الاسلام‌، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳؛
* افغانی، سعید، اسواق العرب فی الجاهلیة و الاسلام، قاهره، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
* محسن امین‌، کشف الارتیاب‌، تهران ۱۳۴۷؛
* امین، سید محسن، کشف الارتیاب، تهران، ۱۳۴۷ش.
* سعید عوض باوزیر، معالم تاریخ الجزیرة العربیة، عدن ۱۳۸۵/۱۹۶۶؛
* باوزیر، سعید عوض، معالم تاریخ الجزیرة العربیة، عدن، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
* توفیق برّو، تاریخ العرب القدیم‌، دمشق ۱۹۸۲، چاپ افست ۱۹۸۸؛
* برّو،‌توفیق، تاریخ العرب القدیم، دمشق، ۱۹۸۲م.
* عبداللّه‌بن عبدالعزیز بکری‌، کتاب المسالک و الممالک‌، چاپ ادریان فان لیوفن و اندری فری‌، تونس ۱۹۹۲؛
* بکری، عبدالله بن عبدالعزیز، المسالک و الممالک، تحقیق ادریان فان لیوفن و اندری فری، تونس، ۱۹۹۲م.
* احمد بن یحیی بلاذری، فتوح البلدان، چاپ عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت ۱۴۰۷ / ۱۹۸۷؛
* بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، تحقیق عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
* ژان‌ژاک بربی‌، جزیرة ‌العرب‌، ترجمة نجدة هاجر و سعید غز، قاهره ۱۴۲۱/۲۰۰۱؛
* بربی، ژان ژاک، جزیرة ‌العرب، ترجمه نجدة هاجر و سعید غز، قاهره، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۱م.
* محمداحمد جادالمولی‌، علی‌محمد بجاوی‌، و محمدابوالفضل ابراهیم‌، ایام العرب فی الجاهلیة، [ دمشق ] ۱۳۶۱/۱۹۴۲؛
* جادالمولی، محمد احمد، و دیگران، أیام العرب فی الجاهلیة، [دمشق]، ۱۳۶۱ق/۱۹۴۲م.
* عبداللّه جرافی یمنی‌، المقطتف فی تاریخ الیمن‌، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛
* جرافی یمنی، عبدالله، المقطتف فی تاریخ الیمن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
* جوادعلی‌، المُفَصَّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام‌، بیروت ۱۹۷۶ـ ۱۹۷۸؛
* جواد علی، المُفَصَّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، ۱۹۷۶-۱۹۷۸م.
* محمدیحیی حداد، تاریخ الیمن السیاسی‌، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶؛
* حداد، محمد یحیی، تاریخ الیمن السیاسی، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
* حدود العالم من المشرق الی المغرب، چاپ منوچهر ستوده، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۴۰ش، ۱۳۶۲ش؛
* حدود العالم من المشرق الی المغرب، تحقیق منوچهر ستوده، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۰ش، ۱۳۶۲ش.
* ابراهیم‌بن اسحاق حربی‌، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛
* حربی، ابراهیم بن اسحاق، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، تحقیق حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
* فؤاد حمزه‌، قلب جزیرة ‌العرب‌، ریاض ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸؛
* حمزه، فؤاد، قلب جزیرة ‌العرب، ریاض، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
* یوسف قزما خوری‌، «جزیره ‌العرب‌: معادنها، حیوانها، اثمارها، نباتها، کما ذکرها الجغرافیون العرب»، الابحاث‌، ج ۲۱،ش ۱ (مارس ۱۹۶۸)؛
*‌خوری، یوسف قزما، «جزیره ‌العرب‌: معادنها، حیوانها، اثمارها، نباتها، کما ذکرها الجغرافیون العرب»، در مجله الابحاث، ج۲۱، ش۱، مارس ۱۹۶۸م.
* برهان‌الدین دلّو، جزیرة ‌العرب قبل الاسلام‌: التاریخ الاقتصادی‌، الاجتماعی‌، الثقافی و السیاسی‌، بیروت ۱۹۸۹؛
* دلّو، برهان الدین ، جزیرة ‌العرب قبل الاسلام‌: التاریخ الاقتصادی، الاجتماعی، الثقافی و السیاسی، بیروت، ۱۹۸۹م.
* محمدبن ابی‌طالب دمشقی‌، کتاب نخبة ‌الدهر فی عجائب البر و البحر، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛
* دمشقی، محمد بن ابی‌طالب، نخبة ‌الدهر فی عجائب البر و البحر، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
* احمدبن داوود دینوری‌، الاخبار الطوال‌، چاپ عبدالمنعم عامر، مصر [ ۱۳۷۹/۱۹۵۹ ]، چاپ افست بغداد [ بی‌تا. ]؛
*‌دینوری، احمد بن داوود، الاخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، مصر، [ ۱۳۷۹ق/۱۹۵۹م].
* الرحلات الی شبه‌الجزیرة العربیة، ریاض‌: دارة ‌الملک عبدالعزیز، ۱۴۲۴؛
* الرحلات الی شبه الجزیرة العربیة، ریاض، دارة ‌الملک عبدالعزیز، ۱۴۲۴ق.
* جرجی زیدان‌، العرب قبل الاسلام‌، بیروت‌: منشوراتدار مکتبة الحیاة، [ بی‌تا. ]؛
* زیدان، جرجی ، العرب قبل الاسلام، بیروت، منشورات دار مکتبة الحیاة، [بی‌تا].
* سعدزغلول عبدالحمید، فی تاریخ العرب قبل الاسلام‌، بیروت ۱۹۷۶؛
* زغلول عبدالحمید، سعد، فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، ۱۹۷۶م.
* میشل شاتولوس‌، «تاریخچه مختصر نفت در شبه‌جزیره عربستان»، در شبه‌جزیره عربستان در عصر حاضر، زیر نظر پل بون آنفان‌، ترجمه اسداللّه علوی‌، ج ۱، مشهد ۱۳۷۸ ش‌؛
* شاتولوس، میشل، «تاریخچه مختصر نفت در شبه جزیره عربستان»، در مجله شبه جزیره عربستان در عصر حاضر، زیر نظر پل بون آنفان، ترجمه اسدالله علوی، ج۱، مشهد، ۱۳۷۸ش.
* فاطمه قدوره شامی‌، تطور تاریخ العرب‌: السیاسی و الحضاری‌، من العصر الجاهلی الی العصر الاموی‌، بیروت ۱۹۹۷؛
* شامی، فاطمه قدوره، تطور تاریخ العرب‌: السیاسی و الحضاری من العصر الجاهلی الی العصر الاموی، بیروت، ۱۹۹۷م.
* ایوب صبری‌پاشا، مرآة جزیرة ‌العرب‌، ترجمه و تعلیق احمد فؤاد متولی و صفصافی احمد مرسی‌، قاهره ۱۴۱۹/۱۹۹۹؛
* صبری‌پاشا، ایوب، مرآة جزیرة ‌العرب، ترجمه و تعلیق احمد فؤاد متولی و صفصافی احمد مرسی، قاهره، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
* شوقی ضیف‌، العصر الجاهلی‌، قاهره [ ۱۹۷۷ ]؛
* ضیف، شوقی، العصر الجاهلی، قاهره، [۱۹۷۷م].
* محمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت ۱۳۹۰ – ۱۳۹۴ / ۱۹۷۱ – ۱۹۷۴، ۲۰ ج؛
* طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، ۱۳۹۰-۱۳۹۴ق/۱۹۷۱-۱۹۷۴م.
* فضل بن حسن الطبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل الله یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸ / ۱۹۸۸، ۱۰ جلد در ۵ مجلد؛
* الطبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق هاشم رسولی محلاتی و فضل الله یزدی طباطبائی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
* محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری: تاریخ الامم و الملوک، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷، ۱۱ ج؛
* طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری: تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۳۸۲-۱۳۸۷ق/۱۹۶۲-۱۹۶۷م.
* عبدالعزیز صالح‌، تاریخ شبه‌الجزیرة العربیة فی عصورها القدیمة‌، قاهره ۱۹۸۸؛
* صالح، عبدالعزیز، تاریخ شبه الجزیرة العربیة فی عصورها القدیمة، قاهره، ۱۹۸۸م.
* عثمان‌بن عبداللّه‌، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ریاض‌: مکتبة الریاض الحدیثة‌، [ بی‌تا. ]؛
* عثمان بن عبدالله، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ریاض، مکتبة الریاض الحدیثة. بی‌تا.
* فیلیپ فارژ، «وضعیت جمعیتی کشورهای شبه‌جزیره عربستان»، در شبه‌جزیره عربستان در عصر حاضر، همان‌؛ زاهیه قدوره‌، شبه‌الجزیرة العربیة : کیاناتها السیاسیة‌، بیروت‌: دارالنهضة العربیة‌، [ بی‌تا. ]؛
*‌فارژ، فیلیپ، «وضعیت جمعیتی کشورهای شبه‌جزیره عربستان»، در مجله شبه‌جزیره عربستان در عصر حاضر، زیر نظر پل بون آنفان، ترجمه اسدالله علوی، ج۱، مشهد، ۱۳۷۸ش.
* قلقشندی‌؛ عمررضا کحّاله‌، جغرافیه شبه جزیرة ‌العرب‌، چاپ احمدعلی‌، مکه ۱۳۸۴/۱۹۶۴؛
* قدوره، زاهیه، شبه الجزیرة العربیة: کیاناتها السیاسیة، بیروت، دار النهضة العربیة، بی‌تا.
* گیتاشناسی نوین کشورها، گردآوری و ترجمه ‌عباس جعفری‌، تهران‌: گیتاشناسی‌، ۱۳۸۲ ش‌؛
* عمر رضا کحّاله، جغرافیه شبه جزیرة ‌العرب، تحقیق احمدعلی، مکه، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
* صلاح‌الدین مختار، تاریخ المملکة العربیة السعودیة فی ماضیها و حاضرها، بیروت‌: دارمکتبة الحیاة، [ بی‌تا. ]؛
* گیتاشناسی نوین کشورها، گردآوری و ترجمه ‌عباس جعفری، تهران، گیتاشناسی، ۱۳۸۲ش.
* علی بن حسین مسعودی، کتاب التنبیه و الاشراف، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۸۴، چاپ افست ۱۹۶۷؛
* مختار، صلاح الدین، تاریخ المملکة العربیة السعودیة فی ماضیها و حاضرها، بیروت، دار مکتبة الحیاة، بی‌تا.
* محمد بن احمد مقدسی، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۷۷، چاپ افست ۱۹۶۷؛
*‌مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، تحقیق دخویه، لیدن، ۱۹۸۴م.
* موسوعة اسماء الاماکن فی المملکة العربیة السعودیة، ریاض‌: داره ‌الملک عبدالعزیز، ۱۴۲۴/۲۰۰۳؛
* مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، تحقیق دخویه، لیدن، ۱۸۷۷م.
* محمد بیومی مهران‌، دراسات فی تاریخ العرب القدیم، اسکندریه‌: دارالمعرفة الجامعیة، [بی‌تا. ]؛
* موسوعة اسماء الاماکن فی المملکة العربیة السعودیة، ریاض، دارة ‌الملک عبدالعزیز، ۱۴۲۴ق/۲۰۰۳م.
* ناصرخسرو، سفرنامه حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی‌، چاپ محمد دبیرسیاقی‌، تهران ۱۳۶۳ ش‌؛
* مهران، محمد بیومی، دراسات فی تاریخ العرب القدیم، اسکندریه، دار المعرفة الجامعیة، بی‌تا.
* محمد مبروک نافع‌، عصر ماقبل الاسلام، مصر ۱۹۵۲؛
* ناصر خسرو، سفرنامه حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی، تحقیق محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۶۳ش.
* پیتر واین‌، تراث عمان‌، لندن ۱۹۹۵؛
* مبروک نافع، محمد، عصر ماقبل الاسلام، مصر، ۱۹۵۲م.
* حافظ وهبه‌، جزیرة ‌العرب فی القرن العشرین‌، قاهره [? ۱۳۷۵/۱۹۵۶]؛
*‌واین، پیتر، تراث عمان، لندن، ۱۹۹۵م.
* یاقوت حموی، کتاب معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ – ۱۸۷۳، ۶ ج، چاپ افست تهران ۱۹۶۵؛
* وهبه، حافظ، جزیرة ‌العرب فی القرن العشرین، قاهره، [۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م].
* احمد بن اسحاق یعقوبی، کتاب البلدان، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۸۲، چاپ افست ۱۹۶۷؛
* یاقوت حموی، معجم البلدان، تحقیق فردیناند ووستفلد، لایپزیگ، ۱۸۶۶-۱۸۷۳م.
* احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت:‌دار صادر، [بی‌تا.]، ۲ ج، چاپ افست قم [بی‌تا.]؛
* یعقوبی، احمد بن اسحاق، البلدان، تحقیق دخویه، لیدن، ۱۹۸۲م.
{{چپ‌چین}}
* یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، بیروت، ‌دار صادر، بی‌تا.
* John Lewis Burckhardt, Travels in Arabia, London [1829?], repr. Beirut 1972; El2, s.v. "A l- ـ Arab-Djazirat al- ـ Arab" (by G. Rentz);
* Philip Hitti, History of the Arabs: from the earliest times to the present, London 1985; Carsten Niebuhr, Beschrebung von Arabien, Graz 1969;
* Webster's new geographical dictionary, Springfield, Mass. 1988.
{{پایان چپ‌چین}}
{{پایان}}
{{پایان}}


Hasanejraei
Automoderated users، confirmed
۳۸۶

ویرایش

برگرفته از «https://fa.wikishia.net/view/ویژه:تفاوت_گوشی_همراه/238594»