توبه: تفاوت میان نسخه‌ها

'''توبه''' به معنای بازگشت بنده به سوی [[خدا]]، یکی از اصطلاحات پرتکرار در [[قرآن]] و [[روایات]] است. در ۶۹ آیه قرآن به موضوع توبه پرداخته شده و با بیان محبت الهی نسبت به توبه‌کنندگان، مردم را به توبه نصوح دعوت می‌کند. در احادیث نیز جایگاه و اهمیت توبه مورد تأکید قرار گرفته و از تأخیر آن نهی شده است. در بخش دیگری از احادیث، با تقسیم گناهان به حق اللهی و حق الناسی راه‌های توبه از اقسام گناهان بیان شده است.

توبه درجاتی دارد که پایین‌ترین مرتبه آن توبه از گناهان است، درجات بالاتر آن، توبۀ از غفلت، توبه از توجه به غیر خدا، و توبۀ از مشاهدۀ غیر حق تعالی است.

توبه ریسمان خداوند است و یاری و کشش عنایت و لطف اوست و بنده باید پیوسته و در همه حال در حال توبه باشد. هر گروهی توبه مخصوصی دارد؛ توبه پیامبران الهی از مضطرب شدن باطن و به هم خوردن حالت اطمینان است. و توبه اولیاء از عوارض رنگارنگ تصور و خاطر آنها است. و توبه برگزیدگان حق از استراحت و فراغت و غفلت و است و توبه افراد خاص و بندگان مخصوص از مشغول بودن به غیر پروردگار است. و توبه عوام و عموم مردم از گناهان و معاصی و خلافها است.|تاریخ بایگانی| منبع = مصباح الشریعه، ترجمه مصطفوی، ص۳۵۲| تراز = چپ| عرض = 250px|رنگ حاشیه= #667788|حاشیه= 5px|اندازه خط = 15px|رنگ پس‌زمینه =#F4FFF4| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = چپ}}

توبه از ریشه «ت و ب»، در لغت به معنای بازگشت یا بازگشت از معصیت است.<ref>رجوع کنید به الصحاح جوهری؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ذیل «توب»</ref> «تَوّاب» اگر برای خداوند به کار رود به معنای «بسیار توبه‌پذیر»{{یادداشت|{{متن قرآن|فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کلِماتٍ فَتابَ عَلَیهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحیمُ|ترجمه=آنگاه [[حضرت آدم|آدم]] کلماتی را از پروردگارش فرا گرفت و [خداوند] توبۀ او را پذیرفت. به راستی او خود بسیار توبه پذیر مهربان است.|سوره=بقره|آیه=۳۷}}}} و اگر برای انسان به کار رود به معنای «بسیار توبه‌کننده» است.{{یادداشت|{{متن قرآن|...إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ التَّوَّابینَ وَ یحِبُّ الْمُتَطَهِّرین|ترجمه=...البتّه خداوند توبه کنندگان و پاکان را دوست دارد.|سوره=بقره|آیه=۲۲۲}}}} ترکیب این واژه با حروف اضافه عربی، معانی خاصی به آن می‌بخشد: «تابَ إلَی اللهِ» به معنای بازگشت بنده از گناه به سوی خداوند است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به مجمع البیان طبرسی؛ محمدحسین طباطبائی، المیزان، ذیل مائده‌: ۷۴؛ اعراف‌: ۱۴۳؛ هود: ۳</ref> و «تابَ اللهُ عَلَیهِ» به معنای غفران و بخشش خداوند نسبت به بنده و دادن توفیق توبه به اوست.<ref>اساس البلاغه زَمَخْشَری‌، ج۱، ص۸۴؛ ابن‌منظور، لسان العرب ذیل توبه؛ تاج العروس مرتضی زَبیدی‌، ذیل «توب»</ref>

توبه و واژگان هم ریشه آن ۸۷ مرتبه در قرآن به کار رفته‌اند و نهمین سورۀ آن نیز توبه نام دارد. قرآن پذیرش توبه را مخصوص کسانی می‌داند که در اثر نادانی کار ناشایستی انجام داده‌اند ولی به محض توجه توبه کرده‌اند،{{یادداشت|{{متن قرآن|إنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللَّهِ لِلَّذینَ یعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ یتُوبُونَ مِنْ قَریبٍ فَأُولئِک یتُوبُ اللَّهُ عَلَیهِمْ وَ کانَ اللَّهُ عَلیماً حَکیماً|ترجمه=توبه، نزد خداوند، تنها برای کسانی است که از روی نادانی مرتکب گناه می‌شوند، سپس به زودی توبه می‌کنند اینانند که خدا توبهشان را میپذیرد، و خداوند دانای حکیم است.|سوره=۴|آیه=۱۷}}}} اما توبه کسانی که تا لحظه مرگ به کارهای ناشایست ادامه داده و هنگام مرگ به دنبال توبه هستند را مقبول نمی‌داند.{{یادداشت|{{متن قرآن|وَ لَیسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذینَ یعْمَلُونَ السَّیئاتِ حَتَّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ وَ لاالَّذینَ یمُوتُونَ وَ هُمْ کفَّارٌ أُولئِک أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلیماً|ترجمه=و توبه کسانی که گناه می‌کنند، تا وقتی که مرگ یکی از ایشان دررسد، میگوید: «اکنون توبه کردم»، پذیرفته نیست و [نیز توبه] کسانی که در حال کفر میمیرند، پذیرفته نخواهد بود، آنانند که برایشان عذابی دردناک آماده کردهایم.|سوره=۴|آیه=۱۸}}}}

در آیه ۱۱۸ [[سوره توبه]]، «... {{عربی|وَ ظَنُّو´ا أَنْ لامَلْجَأَ مِنَاللّهِ الاّ ´ اِلَیهِ ثُمَّ تابَ عَلَیهِمْ لِیتُوبُو´ا اِنَّاللّهَ هُوَ التَوّابُ الرَّحیم}}»، توبۀ بنده بین دو توبۀ خداوند قرار دارد، به این معنا که ابتدا خدا به سوی بنده باز می‌گردد و توفیق توبه به وی می‌دهد، سپس بنده توبه می‌کند. آنگاه خداوند توبه می‌کند، یعنی توبه بنده را می‌پذیرد و او را مورد بخشش و مرحمت قرار می‌دهد.<ref>طوسی‌، التبیان؛ طبرسی‌، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۰؛ محمدحسین طباطبائی‌، ذیل آیه‌</ref>  

بنا بر احادیث، شرط اساسی توبه نصوح بازنگشتن توبه‌کننده به سوی آن گناه ذکر شده<ref>رجوع کنید به کلینی‌، ج۲، ص۴۳۲؛ بحارالانوار، ج۶، ص۳۹</ref> و از نتایج آن، پوشاندن گناهان توبه‌کننده است، به گونه‌ای که اثری از آن نزد هیچ شاهدی باقی نمی‌ماند، نه فرشتگان ناظر بر اعمال انسان و نه اعضا و جوارح و مکانی که در آن مرتکب گناه شده است.<ref>بحارالانوار، ج۶، ص۲۸</ref>

در منابع شیعی روایاتی نقل شده مبنی بر اینکه پذیرش توبه از جانب خداوند مشروط به پذیرش [[ولایت]] [[ائمه]] معصومین علیهم‌السلام می‌باشد.<ref> بحارالانوار، ج۲۷، ص۲۰۰، ج۷۵، ص۲۲۵</ref>

در منابع [[فقه|فقهی]] مذاهب اسلامی، همواره بر وجوب توبه از گناهان تأکید شده است و وجوب آن فوری دانسته شده است.<ref>نووی، روضه...، ج۱۱، ص۲۴۹</ref><ref>شهید ثانی، مسالک...، ج۱۰، ص۸؛ نجفی، ج۳۳، ص۱۶۸</ref>

برخی از فقها برای توبه آداب خاصی نیز ذکر کرده‌اند. مثلا برخی [[غسل توبه]] را در شمار [[غسلهای مستحبی]]<ref>ابوالصلاح، ص۱۳۵</ref><ref> محقق، شرایع...، ج۱، ص۳۷</ref> و نماز توبه را در شمار [[نمازهای مستحبی]] آورده‌اند.<ref>محقق، المعتبر، ج۲، ص۳۷۴؛ ابن قدامه، المغنی، ج۱، ص۴۳۸؛ابن عابدین، ج۲، ص۲۸؛ شروانی، ج۲، ص۱۱، ۲۳۸</ref>

در منابع فقهی اقسام گناهان و طریق توبه از هریک و نیز اثر توبه در کیفرهای دنیوی مطرح شده است‌. بر این اساس‌، در ابتدا تعیین می‌شود که گناه صرفاً در محدوده [[حق الله]] است یا علاوه بر آن جنبه [[حق‌الناس]] نیز دارد.  

اگر توبه از معصیتی باشد که صرفاً حق‌اللّه و از واجبات عبادی است‌، چنانچه از واجباتی باشد که می‌شود آن را جبران کرد، مانند قضا کردن نماز یا روزه‌ها، باید علاوه بر ندامت و تصمیم بر ترک گناه‌، در صدد جبران آن واجب نیز بر آید و اگر در زمان توبه قادربه جبران آن نیست باید قصد کند که هرگاه توانست جبران کند و در صورت بروز نشانه‌های مرگ باید وصیت کند.<ref>ابوالصلاح حلبی‌، الکافی فی‌الفقه، ص۲۴۳؛ موسوی بجنوردی‌، ج۷، ص۳۱۹</ref> اگر میزان واجباتی را که ترک کرده نداند، باید میزانی را که یقین به ترک آن دارد یا یقین به ایجاد اخلال در آن دارد، مبنا قراردهد.<ref>رجوع کنید به امام خمینی‌، تحریرالوسیله، ج۱، ص۴۱۱، مسئله ۱۰</ref>  

در توبه از گناهانی که حد یا تعزیر دارند -مانند زنا یا شرب خمر- اگر قبل از اثبات معصیت نزد حاکم شرع توبه کند، توبه وی بین او و خداوند پذیرفته و حد و تعزیر از وی ساقط می‌شود<ref>رجوع کنید به شیخ بهائی‌، جامع عباسی، ص۴۲۲</ref> در چنین مواردی‌، اقرار به گناه واجب نیست‌، بلکه اقرار نکردن مستحب است.<ref> الموسوعه‌الفقهیه، ج۱۴، ص۱۲۱ـ۱۲۲</ref> اما چنانچه جرم وی به واسطه اقرار خودش نزد حاکم شرع اثبات شود و پس از آن توبه کند، حاکم در اجرای حد و بخشودن وی مخیر است و اگر گناه وی به واسطه شهادت شهود نزد حاکم ثابت شود و پس از آن توبه کند، حد و تعزیر از وی ساقط نمی‌گردد.<ref>رجوع کنید به شیخ بهائی‌، جامع عباسی، ص۴۲۱ـ۴۲۲</ref>  

درصورتی که فرد مرتکب فعل حرامی شود که حد یا تعزیر ندارد -مانند دروغی که به واسطه آن ضرری به دیگری نرسد- ندامت و عزم بر ترک گناه کافی است.<ref>موسوی بجنوردی‌، القواعد الفقهیه، ج۷، ص۳۱۹</ref>  

هر گناهی جنبه حق الله دارد، اگر علاوه بر حق‌اللّه جنبه حق‌الناس نیز داشته باشد، در همه آنها باید جنبۀ حق اللهی را با پشیمانی و عزم بر ترک گناه جبران کند و در بخش حق الناسی چند حالت دارد:  

* اگر گناه زبانی باشد (مانند قَذْفْ، تهمت و غیبت‌) لازم است از کسی که به او تعرض شده حلالیت طلبیده شود. برخی معتقدند چنانچه صاحب حق‌، به قذف یا تهمت یا غیبت علم نداشته باشد نیازی به عذرخواهی از او نیست‌، بهتر است از طرف او استغفار کند و به درگاه خداوند تضرع نماید تا توبه‌اش پذیرفته شده و در قیامت از تبعات گناه در امان بماند.<ref> موسوی بجنوردی‌، القواعد الفقهیه، ج۷، ص۳۲۱ـ۳۲۲</ref>

* در گناهانی که ضرر و زیان بدنی به کسی وارد شده (همچون کتک زدن یا قتل) احکامی مانند قصاص و دیه اجرا خواهد شد، مگر آنکه صاحب حق از حق خود گذشت کند.<ref>رجوع کنید به موسوی بجنوردی‌، القواعد الفقهیه، ج۷، ص۳۲۰</ref>

* در گناهانی که ضرر و زیان مالی به کسی وارد شده (مثل دزدی، کم‌فروشی، ربا)، جبران زیان مالی‌، به تفصیلی که در منابع فقهی مذکور است‌، واجب است.<ref>رجوع کنید به ابوالصلاح حلبی‌، الکافی فی الفقه، ص۲۴۳؛ موسوی بجنوردی‌، القواعد الفقهیه، ج۷، ص۳۱۹ـ ۳۲۰؛ امام خمینی‌، تحریرالوسیله، ج۲، ص۱۷۲</ref>  

در باره توبه از اعتقادات باطل‌، اگر دیگران علم به اعتقاد باطل وی پیدا نکرده باشند توبه بین او و خدا کفایت می‌کند. اگر دیگران از اعتقاد باطل وی آگاهی یافته باشند و او دیگران را هم به پذیرفتن عقیده باطل خود دعوت نموده باشد، باید کسانی را که علم به عقیده باطل وی داشته‌اند، از فساد عقیده خود و دست کشیدن از آن باخبر کند. اگر کسانی به واسطه دعوت وی به عقاید باطل وی گرویده باشند، باید علاوه بر آگاه نمودن آنان از بطلان عقیده‌اش‌، آنان را نیز به رها کردن آن عقیده فراخواند.<ref>رجوع کنید به امام خمینی‌، تحریرالوسیله، ج۱، ص۱۳۱</ref>  

در باب توبه از بدعت‌، بر اساس برخی روایات‌، فرد بدعتگذار تا زمانی که همه کسانی را که به واسطه بدعت وی گمراه شده‌اند از فساد عقیده‌اش آگاه نکند و آنها را به راه راست نخواند، توبه‌اش پذیرفته نیست.<ref> مجلسی‌، بحارالانوار، ج۲، ص۲۹۷</ref>

توبه درجات متعددی دارد: توبه از [[کفر]]، توبه از [[گناهان کبیره]]، توبه از گناهان صغیره، توبه از فکر گناه، توبه از [[ترک اولی]]، توبه از غفلت، توبه از غیر خدا، و توبه پیامبران که توبه از اضطراب سِرّ است.{{یادداشت|{{عربی|قَالَ الصَّادِقُ(ع) التَّوْبَةُ حَبْلُ اللَّهِ وَ مَدَدُ عِنَایتِهِ وَ لابُدَّ لِلْعَبْدِ مِنْ مُدَاوَمَةِ التَّوْبَةِ عَلَی كُلِّ حَالٍ وَ كُلُّ فِرْقَةٍ مِنَ الْعِبَادِ لَهُمْ تَوْبَةٌ فَتَوْبَةُ الْأَنْبِیاءِ مِنِ اضْطِرَابِ السِّرِّ وَ تَوْبَةُ الْأَوْلِیاءِ مِنْ تَلْوِینِ الْخَطَرَاتِ وَ تَوْبَةُ الْأَصْفِیاءِ مِنَ التَّنْفِیسِ وَ تَوْبَةُ الْخَاصِّ مِنَ الِاشْتِغَالِ بِغَیرِ اللَّهِ تَعَالَی وَ تَوْبَةُ الْعَامِّ مِنَ الذُّنُوب}} مصباح الشریعه، ص۹۷}}<ref>[http://makarem.ir/compilation/Reader.aspx?pid=61766&lid=0&mid=392 مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ج۱، مراتب توبه]</ref>

{{ستون شروع|3}}