تناسخ در فلسفه و عرفان: تفاوت میان نسخه‌ها

''' تناسخ در فلسفه و عرفان‎ '''، به معنای انتقال روح از جسمی پس از مرگ به جسمی دیگر و بازگشت دوباره به دنیاست. برخی از متفکران اسلامی از جمله [[زکریای رازی|محمد بن زکریای رازی]] به تناسخ باور داشتند اما غالب متفکران و فلاسفه اسلامی این باور را نادرست می‌دانند و با ادله عقلی و روایی آن را ابطال می‌کنند. فهم دقیق این مسأله و اشکالات وارد به آن نیاز به آشنایی عمیق با فلسفه است.

در تاریخ تصوف اسلامی، به سبب خلط اولیه معنای حلول و [[تناسخ]] و قوّت بحث حلول در میان صوفیه، بحث تناسخ اهمیت داشته است. وجود فرقه هایی چون [[اهل حق]] که از سویی معتقد به تناسخ بوده و از سوی دیگر عناصری از تصوف در خود دارند از دیگر وجوه اهمیت این بحث است.

:::سالکان طریقت در بدن واحد بر همه صورت‌ها غلبه می‌کنند، وقتی صفات ناپسندی می‌یابند مثلاً غضب بر آنان چیره می‌شود، خود را به صورت حیواناتی چون سگ می‌بینند و وقتی به صفات نیکو آراسته شوند خود را به صورت ملائک می‌بینند، پس چه نیازی هست که با رفع هر صفتی از نفس، بدن هم مطابق عقیدۀ تناسخیان تغییر کند.<ref>علاءالدوله سمنانی، ص ۲۲۴ـ ۲۲۵</ref>

بعضی بزرگان تصوف به شرح و رد تناسخ پرداخته و‌گاه دلایلی عرفانی در رد آن آورده‌اند، چنانکه [[عبدالعزیز نسفی]] صوفی قرن هفتم و پیرو و شارح [[ابن عربی]]، بسیاری از فصول کشف الحقایق را به بیان مذهب اهل تناسخ اختصاص داده است و هجویری و [[شیخ محمود شبستری]] (متوفی اوایل قرن هشتم) به محاجه با این عقیده پرداخته‌اند. اما به طور کلی باید گفت اصولاً نظام فکری صوفیان مسلمان از پذیرفتن چنین عقیده‌ای مانع می‌شود؛ حبّ الاهی و عشق صوفی به فناء فی اللّه یا اندیشۀ ترک دنیا و زهدورزی جایی برای تصور بازگشت روح به جسم و تعلق دوباره به دنیای مادّی باقی نمی‌گذارد. از سوی دیگر صوفیۀ متشرع به ظاهر شرع پایبند بوده و دلایل تناسخیان را باطل می‌دانستند. ابونصر سَرّاج (متوفی ۳۷۸) در رد استدلال تناسخیان <ref>سراج، اللمع فی التصوف، ص۴۳۴ـ۴۳۵</ref> خطای آنان را این دانسته که در امری بالاتر از علم بشری وارد شده‌اند.

تناسخ در تاریخ فلسفه اسلامی چهره دیگری به خود می‌گیرد. وجود فیلسوفانِ معتقد یا متمایل به تناسخ از سویی به عمق بحث و ادله آن می‌افزاید و از سوی دیگر به رونق ادلۀ نقض آن کمک می‌کند، چنانکه هر فیلسوفی مطابق نظام فلسفی خاص خود استدلال هایی در رد آن می‌آورد. همچنین به سبب دادوستدهای فلسفه و کلام، مباحث فلاسفه بر دیدگاه‌های متکلمان هم اثر می‌گذارد.

اخوان الصفا که در نیمه دوم قرن چهارم شهرت داشتند، همان رویکرد تحقیر عالم مادّی نزد رازی را دارند. در نظام ایشان نیز نفس در عالم مادّی هبوط کرده تا از طریق جسم خود به کمال برسد و تزکیه شود و به عالم بالا باز گردد.<ref>اخوان الصفا، ج۳، ص۲۸۹ـ۲۹۰، ۳۰۱، ۳۰۶</ref> نفوس تزکیه نیافته‌ای که در بند شهوت و غضب بمانند پس از مرگ از راه یافتن به عالم بالا منع می‌شوند و در زیر فلک قمر در دوزخ جسمانیات می‌مانند. <ref>اخوان الصفا، ج۳، ص۷۹ـ۸۰</ref>

مجرد بودن روح و بی‌نیازی آن از بدن در میان تعدادی از فیلسوفان باعث شده در معاد جسمانی تشکیک کنند. ایشان عموماً هویت انسان را در روحِ جدا از جسم دانسته و جسم را آلت یا قالب یا زندان روح تلقی کرده‌اند. بر این اساس‌گاه مثل [[ابن سینا]] [[معاد جسمانی]] را به سبب آیات و روایات پذیرفته‌اند و‌گاه مثل [[فارابی]] و اخوان الصفا و [[سهروردی]] آن را مختص انسان هایی که به تجرد نفس نرسیده‌اند شمرده‌اند. یکی از مشکلاتی که در منابع فلسفی درباره معاد جسمانی مطرح شده، شباهت ظاهری آن با [[تناسخ]] است. این شباهت در بازگشت نفس به بدن پس از مرگ در [[قیامت]] است. حتی [[ناصر خسرو|ناصرخسرو]] معاد جسمانی را تناسخِ اهل ظاهر خوانده است.<ref> زادالمسافرین ۱۳۴۱، ص۴۲۱ـ۴۲۲</ref> در پاسخ به این اشکال تأکید شده است که بازگشت نفس به بدن در دنیا مشکل تناسخ را پیش می‌آورد، حال آنکه معاد جسمانی در آخرت است.<ref>غزالی، ۱۳۹۲، ص۳۰۰؛ صدرالدین شیرازی، ۱۳۶۰ ش، ص۲۷۴ـ ۲۷۵؛ مازندرانی، ج۱۲، ص۳۱۵؛ سبزواری، ج۵، ص۳۵۲</ref>

این ابهام دربارۀ [[ابونصر فارابی]] (متوفی ۳۳۹ق) هم دیده می‌شود. او <ref>فارابی، آراء اهل المدینۀ الفاضلة، ص۱۴۲ـ۱۴۳</ref> درباره سرنوشت انسان‌های جاهل می‌گوید:

در مورد [[شیخ اشراق]] (متوفای ۵۸۷ق) اختلاف نظر است. وی در ضمن بحثی متذکر می‌شود که هم حجت‌های مدافعان تناسخ ضعیف است و هم ادله مخالفان آن.<ref>همان، ج۲، ص۲۳۰</ref> [[قطب الدین شیرازی]] (متوفی ۷۱۰) شارح حکمة الاشراق نیز در درستی یا بطلان تناسخ تردید دارد.<ref>صدرالدین شیرازی، 1380 ش، ص۴۵۷ـ ۴۵۸، ۴۶۹؛ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به همو، ۱۳۶۹ ش، بخش ۱، ص۷۴۹</ref>

:::غرض ایشان از سخنانی که در ظاهر بر اثبات تناسخ دلالت دارد، اشاره به هیئتی است که از بدن در روح می‌ماند و موجب عذاب آن می‌گردد؛ شهوت و غضب که مانع استکمال نفس‌اند اگر بر نفسی غلبه کنند چنان اثر ثابتی در آن می‌گذارند که گویی نفس پس از جدا شدن از بدن نیز در آن است. بنابراین، نمی‌توان به اتکای اخبار و حکایاتی که از بزرگان نقل می‌کنند به تناسخ معتقد شد. <ref>ابن سینا، رسالة اضحویة فی امرالمعاد، ص۹۱ـ۹۲</ref>

:::این فرض را هم نمی‌توان کرد که نفس دومی در کار باشد که موجود زنده نسبت به آن آگاهی نداشته باشد و خود آن نفس هم به خود آگاه نباشد و اشتغالی هم به بدن نداشته باشد، چون پیوند نفس و بدن فقط به صورت علاقۀ اشتغالی ممکن است، یعنی نوع پیوند و علاقه میان نفس و بدن به گونه‌ای است که نفس در بدن تصرف و آن را تدبیر می‌کند و بدن از نفس اثر می‌پذیرد، بنابراین موجود زنده همواره به نفس مدبّر و متصرف خود آگاه است.<ref>ابن سینا، المبدأ و المعاد، ص۱۰۸ـ۱۰۹؛ همو، الاشارات و التنبیهات، ج۳، ص۳۵۶؛ همو، النفس من کتاب الشفاء، ص۳۱۸ـ۳۲۰؛ همو، النجاة من الغرق فی بحرالضلالات، ص۳۸۶ـ۳۸۷</ref>

:::در صورت درستی تناسخ باید تعداد بدن‌های حادث شده با تعداد روح هایی که بدنی را ترک کرده‌اند برابر باشد و مطابق هر نابودی‌ای، هست شدنی وجود داشته باشد، و روشن است که تعداد موجودات زنده همواره یکسان نیست. <ref>ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، ج۳، ص۳۵۷ـ۳۵۹؛ قس فخررازی، ۱۴۰۴، ص۳۳۴؛ همو، ۱۴۰۷، ج۷، ص۲۰۷ـ ۲۰۸</ref>

مشائیان عموماً این دلایل، به ویژه دلیل اول را پذیرفته‌اند و بعضی آن را ضعیف خوانده و نقض کرده و گفته‌اند این استدلال، دور صریح است؛ حدوث نفس را بر اساس لزوم تناسخ و بطلان تناسخ را با مسلّم گرفتن حدوث نفس تبیین می‌کند. <ref>از جمله رجوع کنید به میرک بخاری، ص۳۷۶؛ عضدالدین ایجی، ص۲۶۱</ref> <ref> برای تفصیل اشکالات رجوع کنید به فخررازی، ۱۴۰۷، ج۷، ص۲۰۲ـ ۲۰۸؛ همو، ۱۳۷۳ ش، ج۲، ص۳۰۱ـ۳۰۲</ref>

به نظر ملاصدرا، حکمایی مثل افلاطون که تأکید بر تناسخ داشته‌اند، نظرشان به این امر بوده است زیرا با دیده ملکوتی خویش دیده‌اند که اعمال در نظرشان مجسم می‌گردد. به نظر ملاصدرا [[آیه|آیات]] و روایات بسیاری در مورد این قسم تناسخ، یعنی مسخ باطنی، آمده است. وی این قسم را تناسخ ملکوتی، در برابر تناسخ مُلکی، می‌نامد. اما در قسم سوم علاوه بر باطن، ظاهر فرد هم مسخ می‌شود همچنانکه مطابق آیات قرآن قومی از بنی اسرائیل به صورت بوزینه و خوک در آمدند. این مسخ به علت غلبۀ قوۀ نفسانی است تا جایی که مزاج و شکل فرد از صورت انسان به صورت حیوان تبدیل می‌شود.<ref>صدرالدین شیرازی، 1360 ش، ص۲۳۱ـ۲۳۳؛ همو، ۱۳۳۷ ش، سفر چهارم، ج۲، ص۴ـ۵</ref>

پاسخ ملاصدرا به هر دو اشکال این است که اینان بدن‌هایی اخروی خواهند داشت و با همان بدن‌ها عذاب خواهند دید.<ref>صدرالدین شیرازی، 1337 ش، سفر چهارم، ج۲، ص۲۶ـ۲۹؛ همو، ۱۳۶۰ ش، ص۲۳۶؛ همو، ۱۳۸۰ ش، ص۴۴۲ـ۴۴۳</ref>

:::صدور این اعمال از حیوانات به معنای داشتن نفس مجرد نیست، بلکه حیوانات فرشته‌ای دارند که آنها را به این اعمال راهنمایی می‌کند؛ علاوه بر این، برخی حیوانات که به اوایلِ مرتبۀ انسانی نزدیک‌اند در آخرت محشور خواهند شد.<ref>صدرالدین شیرازی، ۱۳۳۷ ش، سفر چهارم، ج۲، ص۲۲ـ۲۵؛ همو، ۱۳۶۰ش، ص۲۳۷؛ همو، ۱۳۸۰ش، ص۴۴۳ـ ۴۴۴</ref>

ملاصدرا تناسخ بی‌پایان را که لازمه جسمانی بودن نفس است با این دلیل رد می‌کند که منافی روش حکماست، زیرا طبق اصول حکما انتقال صور و اعراضِ منطبع در جسم از محلی به محل دیگر محال است، حال آنکه نفسی که جسمانی و منطبع در جسم فرض شده در صورت تناسخ باید انتقال بیابد.<ref>صدرالدین شیرازی، 1337 ش، سفر چهارم، ج۲، ص۷؛ همو، ۱۳۶۰ ش، ص۲۳۸</ref>

این سخن را ملاصدرا با مثال اجسام فلکی نقض می‌کند. اجسام فلکی شریف‌اند بی‌آنکه از نبات و حیوان، نفسی به آنها رسیده باشد. اما اصل سخن که مزاج انسانی حاصل نمی‌شود مگر بعد از مزاج حیوانی و مزاج حیوانی حاصل نمی‌شود مگر بعد از مزاج نباتی، مورد قبول ملاصدراست. منتها بر اساس نظریۀ حرکت جوهری، هر نفس انسانی مراتب نباتی و حیوانی را طی می‌کند تا به درجه انسانی برسد و به گفته ملاصدرا اگر کسی بخواهد این تحولات و استکمالات جوهری را تناسخ بنامد مشکلی پیش نمی‌آید.<ref>صدرالدین شیرازی، ۱۳۶۰ ش، ص۲۳۵ـ۲۳۶</ref>

حال اگر نفسِ تناسخ یافته‌ای به بدنی تعلق بگیرد، چه آن بدن در حالت جنینی باشد چه غیر آن، لازم می‌آید که نفس در مرتبۀ فعل و بدن در مرتبۀ قوه باشد. این امر محال است چون ترکیب نفس و بدن، ترکیبی اتحادی و طبیعی است، در حالی که بین دو امری که یکی بالقوه و دیگری بالفعل باشد، ترکیب طبیعی محال است.<ref>1337 ش، سفر چهارم، ج۲، ص۲ـ۳</ref> ملاصدرا.<ref>صدرالدین شیرازی،۱۳۳۷ش، سفر چهارم، ج۲، ص۳</ref> همین استدلال را با بیان فلاسفۀ مشاء نیز شرح می‌دهد. به نظر وی این، برهان عامی است که همۀ اقسام تناسخ را از جهت نزول یا صعود باطل می‌کند.

به این ترتیب ملاصدرا مفهوم دینی مسخ و مفهوم عرفانی تجسم اعمال را در نظام فلسفی خود در می‌آمیزد و با تأویل سنّتی دیرین در فلسفه غرب و حکمت شرق، تناسخ به معنای مشهور را نفی می‌کند. پس از ملاصدرا کسانی که نظام فلسفی او را پذیرفته‌اند از همین بیان برای رد تناسخ استفاده کرده‌اند.<ref>از جمله رجوع کنید به آشتیانی، شرح بر زادالمسافر ملاصدرا، ص۱۱۳ـ۱۱۵</ref>

 

{{پانویس|اندازه=ریز|4}}

* محمدبن عمر فخررازی، البراهین در علم کلام، چاپ محمدباقر سبزواری، تهران ۱۳۴۱ـ۱۳۴۲ش.