مسجد امام (اصفهان): تفاوت میان نسخهها
Ahmadnazem (بحث | مشارکتها) جزبدون خلاصۀ ویرایش |
Ahmadnazem (بحث | مشارکتها) جزبدون خلاصۀ ویرایش |
||
خط ۱۷: | خط ۱۷: | ||
| کاربری = [[مذهبی]] | | کاربری = [[مذهبی]] | ||
| کاربری کنونی = | | کاربری کنونی = | ||
| دیرینگی = [[دوره | | دیرینگی = [[دوره صفویه]] | ||
| شماره ثبت = ۱۰۷ | | شماره ثبت = ۱۰۷ | ||
| تاریخ ثبت ملی = {{جلالی حروف|۱۵|۱۰|۱۳۱۰|پیوند=نه}} | | تاریخ ثبت ملی = {{جلالی حروف|۱۵|۱۰|۱۳۱۰|پیوند=نه}} | ||
| دوره ساخت اثر = [[دوره | | دوره ساخت اثر = [[دوره صفویه]] | ||
| بانی اثر = | | بانی اثر = | ||
| معمار اثر = استاد علی اکبر اصفهانی | | معمار اثر = استاد علی اکبر اصفهانی |
نسخهٔ ۴ فوریهٔ ۲۰۱۶، ساعت ۱۲:۲۷
الگو:جعبه اطلاعات جایهای تاریخی ایران
مسجدِ اِمام، در اصفهان، يكى از مهمترين بناهای عصر صفویه است كه پيشتر به نامهای مسجدِ شاه، مسجدِ سلطانى جديد و جامعِ عباسى شهرت داشت. این بنا شاهکاری جاویدان از معماری، کاشیکاری و نجاری در قرن یازدهم هجری است. مسجد امام، نمایانگر اوج هزار سال مسجدسازی در ایران به شمار میرود. سنتهای شکلدهی، آرمانها، شعایر و مفاهیم دینی، نقشه که از انواع قدیمیتر و سادهتر بهآرامی کمال یافته، عناصر بزرگ ساختمانی و تزیینات همه در این مسجد، با عظمت و شکوهی که آن را در شمار بزرگترین بناهای جهان قرار داده، تحقق و یگانگی یافته است.
این مسجد در ضلع جنوبی میدان امام خمینی (میدان نقش جهان) واقع شده و چنانكه از منابع تاریخی به دست میآید، بنای آن در سومین مرحله از اجرای طرح میدان نقشجهان به فرمان شاه عباس بزرگ (در سال ۹۹۶- ۱۰۳۸ق/ ۱۵۸۸-۱۶۲۹م)آغاز گردیده، و در دوره شاهصفی (در سال ۱۰۳۸-۱۰۵۲ق/ ۱۶۲۹-۱۶۴۲م) به پایان رسیده است. ی ساختمان مسجد در ۱۵ صفر ۱۰۲۰ق/۱۹ آوریل ۱۶۱۱م آغاز گردیده است. به استناد كتیبه كاشی معرق سر در كه به خط ثلث علیرضا عباسی است، نخستین بخش بنا، یعنی ورودی اصلی، در تاریخ ۱۰۲۵ق/۱۶۱۶م احداث شد، اما بنابر كتیبه ایوان غربی كه به خط محمدرضا امامی است، تكمیل بنای داخلی مسجد تا ۱۰۴۰ق/۱۶۳۰م، ادامه یافت و با نصب ازارههای مرمرین آن در حدود سال ۱۰۴۷ق/۱۶۳۷م، در زمان شاه صفی خاتمه پذیرفت.[۱]
کتیبه سر در مسجد به خط ثلث علیرضا عباسی و مورخ به سال ۱۰۲۵ حاکی از آن است که شاه عباس این مسجد را از مال خالص خود بنا کرده و ثواب آن را به روح جد اعظم خود شاه طهماسب اهدا نموده است. در ذیل این کتیبه به خط ثلث محمد رضا امامی، کتیبه دیگری نصب شده که به موجب آن مقام معماری و مهندسی معمار مسجد شاه، استاد علی اکبر اصفهانی و ناظر ساختمان محب علی بیک الله تجلیل شده است.
روی در ورودی مسجد، جای سه گلوله است كه گفته میشود در زمان جنگ با اشرف افغان یا جنگ با روسها ایجاد شده است.
کتیبه های مسجد
درِ نقرهپوش ورودی مسجد با نقشهای تزیینی و اشعار فارسی، سروده «واهب»، به خط نستعلیق برجسته (احتمالاً به قلم عبدالرشید دیلمی، معروف به رشیدا)، نیز از آثار دوره شاه صفی است كه در ۱۰۴۶ق/۱۶۳۶م به اتمام رسیده، و نصب شده است.[۲]
دیگر كتیبههای مسجد به خط معروف ترین خوشنویسان عصر صفوی است كه در برخی از آنها نام كاتب و تاریخ كتابت نیز آمده است، از جمله محمدرضا امامی در كتیبههای ذیل كتیبه اصلی سر در (بدون تاریخ)، محرابهای شبستان شرقی، ایوان غربی، محراب شبستانِ زمستانی غربی (۱۰۷۷ق)، ایوان جنوبی و محراب مدرسه ناصری، درِ جنوب شرقی مسجد، سر درِ بیرونی مدرسه سلیمانیه، درِ جنوب غربی مسجد (۱۰۷۸ق)؛ عبدالباقی تبریزی در كتیبههای داخلی ایوان و گنبد جنوبی، ایوان شمالی و گنبد غربی (۱۰۳۵ و ۱۰۳۶ق)؛ محمدصالح اصفهانی در كتیبه بالای محراب اصلی و محراب گنبد شرقی (۱۰۳۸ق)؛ محمد محسن امامی در كتیبه داخل محراب ایوان جنوبی مدرسه ناصری (۱۰۹۵ق).[۳]
ایوان های مسجد
مسجد امام اصفهان مسجدی است 4 ايوانى به ابعاد 100 در 130 متر (بدون محاسبه زيربناي مدخل) با صحنى وسيع (70 ئ 70 متر) (بلر، مشتمل بر طاقگان در هر ضلع و ايوانى در مركز هر طاقگان. ايوان جنوبى با دو مناره باريك و بلند به ارتفاع 48 متر[۴] كه در هر جبهه آن پيشنمای گنبدي عظيم با 52 متر ارتفاع از سطح زمين و 25 متر قطر خارجى، شبستان را تشكيل مىدهد. (515 گنبد دو پوسته پيازي با 14 متر اختلاف ارتفاع ميان دو پوستة بيرونى و درونى، بر روي گريو استوانهاي سوار شده كه خود بر مرحلة انتقالى 16 ضلعى قرار گرفته است. در دو جانب شبستان مسجد كه خود محراب و منبري رفيع در آن قرار دارد، دو شبستان زمستانى مستطيل شكل واقع است كه هر يك به 8 فضا با طاق قوسى روي ستونهاي سنگى تقسيم مىشود. دو ايوان شرقى و غربى به خلاف شيوههاي مرسوم در مساجد ايران به اطاقهاي گنبددار منتهى مىگردند كه احتمالاً از طرح مسجد جامع تيموري سمرقند، معروف به بىبى خانم، اقتباس شده است. ايوان شمالى مسجد از طريق دهليزی به ورودي اصلى كه بر روي ميدان باز مىشود، متصل است. در سمت شمال شرقى آن دهليزي طاقدار به صحن كوچكى راه دارد كه مختص آبريزگاه است.
ویژگی های ساختمانی
مسجد امام اصفهان با تكیه بر تجربیات گذشتگان در طرح بنا و تزیینات، بهنهایت اوج تحول معماری مساجد در ایران نایل میآید. با آنكه برنگاره (= پلان) آن براساس مساجد ۴ ایوانی رایج در ایران، و اسلوب بنایی و شكلهای معماری آن اساساً دنبالهرو نمونههای گذشته (از جمله مسجد جامع اصفهان) است، نمونه بارزی از تدابیر معماران در تركیبهای نوینِ برگرفته از سنتهای كهن معماری ایران به شمار میآید. از جمله ابداعات این بنا، الحاق دو مدرسه ناصری و سلیمانیه در جبهههای جنوب شرقی و جنوب غربی به صحن مسجد است كه هر یك به شكل مستطیلی با طاقگان به دور صحنها و ایوانهای كوچكتر به موازات شبستان مسجد قرار دارند.[۵] افزون بر آن، با وجود عظمت و گستردگی سطح و ارتفاع بنا و پیچیدگی برنگاره مسجد، تناسب اجزاء ساختمان دقیقاً رعایت، و قرینهسازی در حد اعلا حفظ شده است.
از دیگر تدابیر معماران و طراحان بنای مسجد، رابطه آن با میدان است. ناهماهنگی محورهای میدان با دو مسجد واقع در دو ضلع آن (امام و شیخ لطفالله) چند تن از محققان را به تعمق واداشته است. ظاهراً برنامهریزی و نخستین مرحله اجرای طرح میدان در ۹۹۹ یا ۱۰۰۰ق، یعنی حدود ۲۰ سال پیش از شروع ساختمان مسجد امام بوده است.[۶][۷] ظاهرا میدان در این مرحله صرفاً برای «چوگان بازی و اسب تازی» مسطح شده بوده و از اینرو، نیازی به برابری محور آن با قبله نداشت.[۸] مرحله دوم احداث میدان مربوط به سالهای ۱۰۱۱ و ۱۰۱۲ق/۱۶۰۲ و ۱۶۰۳م است كه شامل بنای سر در قیصریه (بازارخان) و بازارهای اطراف میدان و مسجد شیخ لطف الله و عمارت دو طبقهای در جهت غربی میدان بود كه بعداً به ساختمان ۵ طبقه عالی قاپو تغییر یافت.[۹] بر این اساس تصمیم به بنای دو مسجد در این میدان مدتی پس از طرح و نخستین اجرای آن گرفته شده است و در نتیجه، محورهای داخلی مساجد با محور میدان برابری نمیكند.
گنبد
یکی از ویژگی های خاص این مسجد گنبد آن است. این گنبد در حدود ۴۰۰ سال پیش به گونهای طراحی شده که در زیر و نزدیک به مرکز آن، حتی کمترین صدا با وضوح و شدت بالا انعکاس مییابد. این وِیژگی گنبد مسجد در گذشته به دلیل عدم وجود دستگاه های صوتی و … برای اذان گفتن و سخنرانی ها بسیار مورد استفاده قرار میگرفته است. این ویژگی منحصر به فرد بوده و در دیگر آثار باستانی ایران به چشم نمی خورد؛ که نشان دهنده دانش بالای سازندگان و معماران این گنبد از مسائل فیزیکی و ریاضی مربوط به پژواک صوت دارد.
نمای مسجد
چنانچه گفته شد محور مسجد برابر محور میدان اصلی نیست. محور ميدان با 4 جهت اصلى مقارن است و به موازات يكى از شاهراههاي عمده و قديمى شهر قرار دارد. ورودي مسجد با بَرِ ميدان هماهنگ شده، در حالىكه بخش داخلى آن، براي تصحيح جهت قبله، 45 درجه به سمت جنوب غربى مىگردد. براي رفع ناهماهنگى اين دو محور، طراحان مسجد ميان ورودي آن و ايوان شمالى، دهليز مورّبى جاي دادهاند كه در عمل گردش محور مسجد پس از ورود به ساختمان تأثيري در خود آگاه بيننده نمىگذارد و فرد وارد شونده به مسجد بدون اینکه متوجه گردش 45 درجه ای خود شود، خود را رو به روی قبله می یابد.
نبوغ معماران در تنظیم نمای بیرونی
از ديگر نكات قابل توجه در طرح مسجد، نبوغ معماران آن است. در محاسبه نمای ساختمان از ديدگاه ميدان، رابطه ديد ميان بلندترين بخشهاي مسجد - يعنى ايوان سر در ورودي و گنبد ايوان مقابل قبله - توسط منارههايى كه جفت اول آن با ارتفاع كمتر، گويى انعكاس جفت دوم است، چنان برقرار شده كه از ديدگاه ميدان نهتنها احجام درونى ساختمان مشخص شده، بلكه ژرفانمايى استثنايى نيز پديد آورده است.
کاشی کاری ها
بخش عمده شكوه و زيبايى مسجد امام اصفهان برآيند تزيينات كاشى كاری آن است كه تمامى سطوح نمايان خارجى و كليه سطوح داخلى از بالاي ازارههاي مرمري را شامل مىشود. شاهكار كاشىكاری مسجد در سر در ورودی مشهود است. طرحهای اسليمى متنوع و كتيبهها با كاشیهای معرق اعلا نمای ورودی را مىپوشاند. ابزار طنابى با كاشى آبىرنگ از دو گلدان نقش برجسته مرمرين برخاسته، قوس ايوان را تزيين مىكند. نيم گنبد ورودی با ردههای مقرنس كاشى كاری از بالای حاشيه كتيبه اصلى كه پايهگذاری مسجد را اعلام مىدارد، منشأ مىگيرد. در هر طرف درِ ورودی قاببند تزيينى با طرحهای ترنج و اسليمى بر كاشى مرغوب اجرا شده است. برخلاف كاشیهای معرق ورودی مسجد، تزيينات ديگر بخشهای ساختمان از كاشیهای خشتى ۷ رنگ است كه در آنها درجات مختلف رنگ آبى بر ديگر رنگها ارجحيت يافته، به استثنای شبستانها كه با كاشیهايى بيشتر به رنگ زرد و سبز در مرمتهای بعد از صفويه پوشيده شده است. كيفيت مصالح و نحوه اجرای كاشیهای ۷ رنگ مسجد از كاشیهای معرق ايوان ورودی پایینتر است. شايد سبب آن هزينه گزاف، و عجلهای بوده است كه برای به پايان بردن تزيين چنين بنای وسيعى داشتهاند.
اهداف بنا
عظمت و شكوه مسجد و طرز قرار گرفتن آن در ضلع جنوبی میدان، گنبدخانه مسجد امام اصفهان حاكی از اهمیت فوقالعاده آن است. از تحقیقات رابرت مكچزنی برمیآید كه طرحریزی قیصریه، میدان نقش جهان و مغازههای اطراف آن بدین هدف بوده است كه محور بازرگانی شهر را - كه در بهار ۱۰۰۶ق/۱۵۹۸م رسماً به پایتختی برگزیده شده بود - از محله میدان كهنه و بازار قدیم به مركز جدید منتقل كنند و در نهایت پایههای اقتصادی عمده اصفهان (و كلاً ایران صفوی) را در انحصار دستگاه حكومتی و شاه عباس درآورند.[۱۰]
برای رقابت با میدان كهنه كه مركزیت آن اساساً مدیون مسجد جامع اصفهان بود و قدمت آن حداقل به زمان سلجوقیان میرسید، احداث مسجدیی عظیم برای جلب جماعت به میدان نقش جهان ضروری مینمود و با ساختن مسجد جامعی در جبهه جنوبی میدان طبعاً عبور و مرور مردم ازدیاد مییافت.
خرید خانه های مسکونی و پیرزنی که خانه اش را نمی فروخت!
در آغاز برنامهریزی بنای مسجد، محوطه موردنیاز، چنانكه در مآخذ مشهود است، خانههای مسكونی بوده،[۱۱][۱۲][۱۳] و تلاش برای خرید زمینهای این بخش از شهر طبق موازین شرعی، نشانهای از كوشش برای ایجاد جامعی نو در كنار میدان جدید شهر است.
به گزارش منجم در روز جمعه ۱۵ صفر ۱۰۲۰ شاه عباس برای آنكه به هنگام آغاز ساختمان مسجد وسایل كار آماده باشد، ۲ هزار تومان برای تهیه مصالح بنا و دستمزد استادكاران از بنا و سنگ تراش و سنگبر پرداخت،[۱۴] اما مشكل خرید خانه پیرزنی كه در میان زمین مسجد واقع شده بود و وی در امتناع از فروختن آن مجدّ بود، كار آغاز بنا را به تأخیر انداخت. استاد بدیع الزمان تونی كه بهخدمت اشرف به امر معماری مشغول بود، حقیقت طرح مسجد و خانه پیرزن را به عرض رسانید و شاه عباس او را مأمور جلب رضای پیرزن كرد و وی نیز از عهده این كار برآمد.[۱۵]
مكچزنی برپایه همین گزارش گمان دارد كه طرح (پلان) مسجد به دست بدیعالزمان تهیه شده است و اگر نام او را در مآخذ دورة شاه عباس یا در كتیبههای مسجد نمییابیم، شاید به سبب از دست رفتن موقعیت مطلوب او در تشكیلات اداری شاه عباس پس از اتمام بنای مسجد بوده است.[۱۶]
شروع ساخت مسجد
پايهريزی مسجد سرانجام در 23 صفر 1020 آغاز گرديد و برحسب اتفاق مقارن با شروع بنا، معدن سنگ مرمري در حوالى اصفهان (اردستان) كشف شد.[۱۷] كه از سنگهاي مرغوب آن برای ساختمان مسجد بهره گرفتند.[۱۸]
در كتيبهای به خط محمدرضا امامى واقع در ذيل كتيبه اصلى سر در مسجد، نام محب على بيك لله به عنوان سركار بيوتات سلطنتى و مشرِفِ بنا، و استاد علىاكبر اصفهانى به عنوان معمار و مهندس گنجانده شده است.[۱۹]
موقوفات مسجد
از سوی شاه عباس محب علی بیك به عنوان متولی اوقاف مسجد تعیین شد و او نیز ۱۴ فقره ملك به موقوفات مسجد هبه كرد.[۲۰] نوشتهاند كه وقفنامة مسجد امام كه در آن درآمد ۴۸ ملك واقع در شهر اصفهان و حوالی آن وقف نگهداری و مخارج مسجد شده بود، در كتیبهای سنگی در مسجد منقور بود كه اكنون از آن اثری باقی نیست. رونوشت خلاصهای از این وقفنامه توسط شیخ بهاءالدین عاملی تهیه شده بوده كه جزئیات و شرایط موقوفات مسجد در آن به ثبت رسیده بوده است.[۲۱]
مرمت و نگاهداری
در پی زلزله ۲۳ ربیعالا¸خر ۱۲۶۰ق/۱۲ مة ۱۸۴۴م،[۲۲] منارههای ایوان جنوبی از بدنه جدا شد و در خود ایوان نیز شكافهای عمیق پدید آمد. سبب این ویرانیها در حقیقت زلزله نبود، بلكه علت واقعی آن ضعف زیرسازی و فشار منارهها و طاق ایوان و در نتیجه نشست بنا، ناشی از شتاب در كار ساختمان مسجد بود و زلزله آن را آشكار ساخت. در ۱۲۶۱ق به فرمان محمدشاه قاجار بدون آنكه هیچگونه تعمیر اساسی صورت گیرد، تنها كاشیهای فرو ریخته را تعویض، و كتیبهای حاكی از تعمیر مسجد به نام او بر پیشانی ایوان نصب كردند.[۲۳] در بهار ۱۳۱۰ش/۱۹۳۲م، كاشیهای نصب شده در ۱۲۶۱ق فرو ریخت و شكافهای پوشانده شده با گستردگی بیشتر نمودار شد و بنا در خطر فروپاشی قرار گرفت.[۲۴] كار مرمت ایوان و مهار كردن منارهها با كلافهای آهنی و متصل ساختن آنها بهیكدیگر در ۱۳۱۶ش بهدست استادحسین معارفی، معمار ابنیة تاریخی اصفهان، انجام پذیرفت.[۲۵] در سالهای بعد نیز مرمتهای اساسی در دیگر بخشهای مسجد از جمله در ایوانهای شرقی و غربی، سر در و جلوخان و هشتی ورودی، مدرسهها و... صورت گرفت.[۲۶][۲۷][۲۸]
پانویس
- ↑ هنرفر، ۴۲۷، ۴۲۹؛ گدار، II(1)/109-112
- ↑ هنرفر، ۴۳۳- ۴۳۴
- ↑ همو، ۴۵۰، ۴۵۴- ۴۵۵
- ↑ کریم نیکزاد امیرحسینی، ابنیه تاریخی اصفهان، ج۱، ص۹۸
- ↑ لطفالله هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ج۱، ص۴۵۴-۴۵۷
- ↑ محمود افوشتهای نطنزی، نقاوة الاثار فی ذکر الاخیار، ج۱، ص۳۷۶-۳۷۷
- ↑ محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، ج۱، ص۱۱۳
- ↑ همان
- ↑ محمد منجم یزدی، نمای مسجد امام اصفهان، ۲۳۶-۲۳۷
- ↑ ص ، ۱۱۹
- ↑ محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، ج۱، ص۴۱۱-۴۱۲
- ↑ ژان شاردن، سفرنامه، ج۱، ص۶۸، بخش اصفهان
- ↑ عالمآرایعباسی، اسکندربیکمنشی، بهکوششایرج افشار، ج۲، ص۸۳۱
- ↑ منجم یزدی، تاریخ عباسی، ج۱، ص۴۱۱
- ↑ همو، ۴۱۲
- ↑ ص ۱۲۳
- ↑ ژان شاردن، سفرنامه، ج۱، ص۶۹، بخش اصفهان
- ↑ عالمآرایعباسی اسکندربیک منشی، بهکوششایرج افشار، ج۲، ص۸۳۱
- ↑ لطفالله هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ج۱، ص۴۲۹-۴۳۰
- ↑ سپنتا، عبدالحسین، تاریخچه اوقاف اصفهان
- ↑ همو، ۴۹-۵۶
- ↑ ن ن و چ پ ملویل امبرسز، تاریخ زمین لرزههای ایران، ج۱، ص۱۸۸
- ↑ نك: گدار،.(II(1)/115
- ↑ همانجا
- ↑ محمدتقی مصطفوی، «تلاش در راه خدمت به آثار ملی و امید به آینده»، ج۳، ص۴۰۸
- ↑ کریم نیکزاد امیرحسینی، ابنیه تاریخی اصفهان، صص ۱۰۸-۱۱۱
- ↑ پرویز ورجاوند، «چگونه مسجد شاه از انهدام نجات یافت»، صص ۶-۹
- ↑ لطفالله هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان
منابع
- اسكندربیكمنشی، عالمآرایعباسی، بهكوششایرج افشار،تهران،۱۳۵۰ش.
- افوشتهای نطنزی، محمود، نقاوة الاثار فی ذكر الاخیار، به كوشش احسان اشراقی، تهران، ۱۳۵۰ش.
- امبرسز، ن. ن. و چ. پ. ملویل، تاریخ زمین لرزههای ایران، ترجمة ابوالحسن رده، تهران، ۱۳۷۰ش.
- سپنتا، عبدالحسین، تاریخچة اوقاف اصفهان، اصفهان، ۱۳۴۶ش.
- شاردن، ژان، سفرنامه، بخش اصفهان، ترجمة حسین عریضی، تهران، ۱۳۶۲ش.
- مشكوتی، نصرتالله، «بهمناسبت اتمام تعمیر سر در و جلوخان مسجدشاه اصفهان»، تعلیم و تربیت، تهران، ۱۳۱۷ش.
- مصطفوی، محمدتقی، «تلاش در راه خدمت به آثار ملی و امید به آینده»، گزارشهای باستان شناسی، تهران، ۱۳۳۴ش.
- منجم یزدی، محمد، تاریخ عباسی، به كوشش سیفالله وحیدنیا، تهران، ۱۳۶۶ش.
- نیكزاد امیرحسینی، كریم، ابنیة تاریخی اصفهان، اصفهان، ۱۳۳۵ش.
- ورجاوند، پرویز، «چگونه مسجد شاه از انهدام نجات یافت...»، هنر و مردم، تهران، ۱۳۵۵ش.
- هنرفر، لطفالله، گنجینة آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، ۱۳۴۴ش.
منابع انگلیسی
- Blair, Sh. S. and J. M. Bloom, The Art and Architecture of Islam 1250-1800, New Haven/London, 1994.
- Godard, A., X Masdjid- E -Sh ? h n , P th ? r- E - ) r ? n, Haarlem, 1937.
- McChesney, R. D., X Four Sources on Shah Abbas's Building of Isfahan n , Muqarnas, Leiden, 1988, vol. V; Papadopoulo , A., L'Islam et l'art musulman , Paris , 1976.
- Wilber, D., X Aspects of the Safavid Ensemble at Isfahan n , Iranian Studies, Harvard, 1974, vol. VII(1).