فیض الدموع (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

'''فيض الدموع و عبرة المستهام''' [[مقتل|مقتلی]] به زبان فارسی نوشته [[محمد ابراهیم نواب تهرانی|محمد ابراهيم نواب تهرانی]] ملقب به [[بدايع نگار]] در دوران [[قاجاریه|قاجاريه]] . این اثر با نثری ساده و به فارسیِ فصیح و بلیغ ماجرای عاشورا را بازگفته است. ماجرای کتاب با تولد [[امام حسین]](ع) آغاز و با بازگشت کاروان اسرا به [[مدینه]] پایان یافته است. نویسنده به تفصیل به وقایع عاشورا پرداخته و از منابع [[شیعه|شیعی]] به‌ویژه ''[[لهوف]]'' [[سید بن طاووس]] بسیار نقل کرده است تا آنجا که برخی ''فیض الدموع'' را ترجمه ''اللهوف'' دانسته‌اند. عنوان کتاب به معنای ريزش اشک ها و اشک محزون و دلشكسته است.

ميرزا محمد ابراهيم بن محمد مهدى نواب تهرانى رازى منشى بدايع‏‌نگار ملقّب به نواب دارالخلافه و معروف به آقا ابراهيم در حدود 1241 ق. متولد شد. از وى آثار بسياری در زمينه‏‌های تاريخى ‏و مذهبى باقى مانده كه برخى از آنها چاپ شده است‏. محمد ابراهيم نواب تهرانى‏ به سال 1299ق در [[تهران]] درگذشت و در [[نجف اشرف]] به خاک سپرده شد.

== انگيزه نگارش‏ ==

انگيزه مؤلف در تالیف کتاب، به گفته او، برطرف کردن مشکل عدم دسترسی عموم مردم به كتابى موثق و صحيح به فارسی شيوا و بليغ است. وی تلويحاً گويندگان و راويانی را كه در بيان حوادث زندگانی امام حسين(ع) صداقت را ارج نمی‌نهند، به نقد كشيده و سخنوران كم‌اطلاع و ناآشنا به آيين فصاحت و بلاغت را که به گفته او عوام‌پروری می‌‏كنند، نكوهش می‌كند. او کوشیده تا مقتلی بنگارد كه هم خالی از نقايص يادشده و هم دربرگيرنده نثری فصيح، صناعات سخن و علم معانی باشد.

بدايع‏‌نگار در پايان كتاب، علت تسميه آن را چنين می‌‏نويسد:

::«و چون اين حديث مولم و واقعه جانسوز بدين جاى رسيد و با نازكى بيان و طراز صدق اين مايه لطف سياقت و جمال بلاغت يافت و از فيوضات قدس و سبحات انوار، گويى رشحى بدان درآميخت؛ زبان و بنان را ديگر باز طاقت تقرير و توان تحرير نماند و دمع فائض و خاطر هائم آن را «فيض الدموع و عبرة المستهام» (ريزش اشكها و اشک محزون و دل‏شكسته) خواند و حقّا كه مطالعت آن از ديده خارا اشک زايد و آشفتگان پريشان را غيرت و حيرت افزايد.»<ref>فیض الدموع، ص 20.</ref>

در مقدمه کتاب درباره شیوه نگارش سبکی فیض الدموع آمده است: «نثر بدايع‏‌نگار، نثر مرسل ساده و در برخى عبارات مسجّع ساده از انواع نثر فارسى است و تكلّف و تصنعى در نثر او نيست. سخن‏‌آرايى و نغز گفتارى در تزيين نثر او فراوان است. استخوان‌بندى عبارات، استوار و خوش نقش است. حُسن تأليف، تناسب كلمات، شيوايى و رسايى گفتار، زيبايى نثر او را باز مى‏‌نمايد. روانى و سلاست، كلام وى را مطبوع و دل‏‌انگيز كرده است. ضعف تأليف، غرابت، اغلاق و ايجاز مخل و كلمات نامأنوس و ناخوش آهنگ در گزينش او جاى ندارد. هيچ‌‏گونه تنافرى در ميان عبارات و الفاظ ديده نمى‌‏شود. افعال منسوخه در مجموع كتاب انگشت‌‏شمار است. از افعال تركيبى به تناسب زمان خويش بهره گرفته و ساختار قديمى آن را حفظ كرده است.»

صنايع لفظى و معنوى بديع به خوبى در كتاب فيض الدموع بكار رفته است و در انشاى فارسى به بلاغت، سرآمد سخنان عصر اخير است.<ref>فیض الدموع، ص 69.</ref>

== محتواى كتاب‏ ==

مقدمه اين كتاب، داراى سه بخش است.

* نخست: بررسى زمينه‌‏هاى نهضت حسينى.

* دوم: شرح حال مؤلف و معرفى آثار او، به همراه نمونه‌‏هايى از نثر بدايع‏‌نگار در تأليفاتش به عنوان يک نويسنده اديب.

* سوم: گزارشى از سير تطور نثر فارسى و بررسى سبک‏ شناسى و بيان ارزش ادبى فيض الدموع به عنوان يک اثر جاويد با نثر شيوا و شيرين كه يادآور نثر فارسى قرن چهارم و پنجم هجرى است.<ref>فیض الدموع، ص 13.</ref>

فيض الدموع مانند ساير مقاتل، با بيان تولد امام حسين(ع) و ذكر فضايل او و آنگاه مرگ [[معاویه|معاويه]] و سلطنت [[یزید بن معاویه|يزيد]] آغاز می شود و دربرگيرنده مقتل مسلم و ديگر [[شهدای کربلا|شهدای كربلا]] و نيز غارت خيام امام و اسارت خاندان او در [[کوفه|كوفه]] و [[شام]] و خطبه هاي [[حضرت زینب سلام الله علیها|حضرت زينب]] و [[امام سجاد]] (ع)در مجلس يزيد است.<ref>کتاب شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات علوم اسلامی نور </ref>

{{ستون-شروع|3}}

* تولّد امام حسين (ع)

* فضايل امام حسين (ع)

* [[پیامبر(ص)|پيامبر(ص)]] و شهادت امام حسين (ع)

* مرگ معاويه و بيعت خواستن يزيد از امام (ع)

* حركت امام از مكّه به سوى [[عراق]]‏

* امام در راه عراق‏

* سرزمين [[كربلا]]

* غارت خيمه‏‌ها

* خطبه حضرت زينب (س) در كوفه‏

* خطبه [[فاطمه دختر امام حسين]] (ع)

* باخبر شدن مردم مدينه‏

* اهل بيت در مسير شام‏

* اهل بيت در شام‏

* بازگشت به مدينه.<ref>فهرست کتاب.</ref>‏

== اهميّت و اعتبار علمى كتاب‏ ==

فيض الدموع يک متن ادبى به زبان فارسى فاخر است. اثرى است حماسى و مستند به اسناد معتبر تاريخى. بر اساس تحقيقاتى كه شده تاكنون كتابى فارسى با ويژگی‌هاى ياد شده، چنين شيوا و مستند به منابع دست اول تأليف نشده است. سيف اللّه نواب در مقدمه چاپ دوم مى‏‌نويسد:

::به طورى كه مشاهده مى‏‌شود، مورّخين اسلامى و متتبّعين غربى، وقايع عاشورا را هر يک با سبكى مخصوص تقرير و انتشار داده‏‌اند و يادداشتهاى مورّخين خارجى هم كه بعضى تفصيل داده‌‏اند، مراتبى را متذكّر مى‌‏شوند كه در نظر مطالعه كننده تاريخ، قابل بحث و تحقيق است، لكن مرحوم محمد ابراهيم نوّاب در فحص و تحقيق اخبار مراقبت نموده است كه در كليات واقعه صرف وقت شده و جريانات از روى صحت تقسيم‌‏بندى شده باشد.».<ref>فیض الدموع، ص 23.</ref>

مؤلف از منابع معتبر در حد امكان بهره برده و دقت كافى در ضبط روايات و نقل صحيح آنها نموده است. هر چند به [[علم رجال]] و [[درايه]] عالم و [[اجتهاد|مجتهد]] نبوده، امّا در حسن انتخاب و دقت تأليف، سليقه شايسته‌‏اى به خرج داده است.

بيشترين منابع وی [[لهوف]] [[سيد بن طاووس]] است به گونه‌‏اى كه عده‌‏اى مانند [[آقا بزرگ]] در [[الذریعة الی تصانیف الشیعة (کتاب)|الذريعة]] و [[احمد منزوی]] در فهرست نسخه‌‏های فارسی، فيض الدموع را ترجمه لهوف دانسته‌‏اند در حالی که كه لهوف يكی از منابع اين كتاب است كه در جاهای مختلف از آن نام برده شده است. از ديگر منابع اين كتاب، [[بحارالانوار]]، [[مناقب آل ابی طالب (کتاب)|مناقب]] [[ابن شهر آشوب]] و [[مقاتل الطالبیین (کتاب)|مقاتل الطالبیين]] [[ابوالفرج اصفهانی]] است كه مؤلف از آنها در چند جای كتاب خود ياد كرده است. وی به [[مقتل الحسین (ابومخنف)|مقتل الحسين]] [[ابومخنف]] نيز اعتماد كرده است.

فيض الدموع به رغم آنكه در دوران [[قاجاریه|قاجار]] نوشته شده ولی با ساير مقاتل اين دوره متفاوت است و دارای نثری زيبا و محتوايى ارزشمند است.<ref>فیض الدموع، ص 23 و 24.</ref>

زمان دقيق تأليف فيض الدموع روشن نيست ولى مسلّم است كه اين اثر دو بار بوسیله ميرزا محمدرضا كلهر كتابت و تحرير شده است؛ بار اول در سال 1283ش كه فاقد مقدمه خطّاط و نيز هيچ‏‌گونه حواشى و توضيحاتى در آن نيست و 130 صفحه است. بار دوم در سال 1286ش با مقدمه كلهر از روى نسخه قبلى كتابت شده است و 165 صفحه است.

اصل خطى نسخه اول در كتابخانه سلطنتى (كاخ گلستان) به شماره 1080 نگهدارى مى‏‌شود ولى نسخه خطى دوم يافت نشد.

كاتب در مقدمه خود كه بر تحرير دوم فيض الدموع نوشته و نيز در پايان كتاب، پس از فراغت از آن به سال 1286ش تصريح مى‌‏كند كه گويا همان سال، توسط خود مؤلف و به تشويق اعتضاد السلطنه در دارالطباعه [[تهران]] به زينت طبع در قطع رقعى آراسته شد.<ref>فیض الدموع، ص 21.</ref>

اين كتاب توسط اكبر ايرانی قمی تصحيح و تحقيق شده و همراه با مقدمه‌‏اى به چاپ رسيده است.

{{پانویس|2}}

* بدایع نگار، محمدابراهیم، فیض الدموع، قم، هجرت، 1384 ش.

*کتاب شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات رایانه ای علوم اسلامی نور.