وجوب دفع ضرر محتمل: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱۵: | خط ۱۵: | ||
===معقول بودن ایمان=== | ===معقول بودن ایمان=== | ||
با تاکید بر محتوای این قاعده، گفته شده است که ایمان به خدا و قیامت معقول‌تر از انکار آن است.<ref>پاکتچی و دیگران، مبانی و روش اندیشه علمی امام صادق (ع)، ۱۳۹۱ش، ص۸۹.</ref> در [[حدیث|روایتی]] از [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] نقل شده است که در مناظره با [[ابن ابی‌العوجاء]] یکی از ملحدان مشهور آن زمان، ذکر می‌کنند که اگر [[خدا]] و [[قیامت|قیامتی]] نباشد، [[مؤمن|مومنان]] به خدا و قیامت اهل نجاتند. در حالی که اگر خدا و قیامتی باشند مؤمنان نجات یافته و ملحدان هلاک خواهند شد.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۷۸.</ref> [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا (ع)]] نیز در نقلی به یکی از ملحدین چنین تذکر می‌دهند که اگر اعتقادات | با تاکید بر محتوای این قاعده، گفته شده است که ایمان به خدا و قیامت معقول‌تر از انکار آن است.<ref>پاکتچی و دیگران، مبانی و روش اندیشه علمی امام صادق (ع)، ۱۳۹۱ش، ص۸۹.</ref> در [[حدیث|روایتی]] از [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] نقل شده است که در مناظره با [[ابن ابی‌العوجاء]] یکی از ملحدان مشهور آن زمان، ذکر می‌کنند که اگر [[خدا]] و [[قیامت|قیامتی]] نباشد، [[مؤمن|مومنان]] به خدا و قیامت اهل نجاتند. در حالی که اگر خدا و قیامتی باشند مؤمنان نجات یافته و ملحدان هلاک خواهند شد.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۷۸.</ref> [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا (ع)]] نیز در نقلی به یکی از ملحدین چنین تذکر می‌دهند که اگر طبق باور ملحدان اعتقادات مومنان نادرست باشد، در آن صورت کارهایی همچون [[نماز]] و [[روزه]]، [[زکات]] و اقرار به وجود خدا ضرری به آن‌ها نخواهد رساند. چرا که به گفته ملحدان، [[مرگ]] نابودی است و حیاتی پی این دنیا نیست که اعمال نادرست موجب رنج و عذاب گردد. اما اگر سخن مومنان درست باشد -که این‌گونه نیز هست- آن‌ها اهل نجات خواهند بود و ملحدان هلاک خواهند شد.<ref>طبرسی، الاحتجاج، ۱۳۸۶ق، ج۲، ص۱۷۱؛ شریف شیرازی، الكشف الوافي في شرح أصول الكافي، ۱۴۳۰ق، ۳۹۷-۳۹۸.</ref> | ||
پاسکال (درگذشت: ۱۶۶۲م) فیلسوف [[فرانسه|فرانسوی]] نیز در استدلالی برای [[اثبات خدا|اثبات خداوند]] یا لزوم باور به وجود خدا از معقول بودن ایمان به خدا به دلیل احتمال ضرر شدید در فرض کفر بهره برده است.<ref>پاکتچی و دیگران، مبانی و روش اندیشه علمی امام صادق (ع)، ۱۳۹۱ش، ص۸۹؛ مروارید و مهدوی‌مهر، «بررسی تمایز ماهوی «برهان شرط‌بندی پاسکال» و «حدیث محاجّۀ امام علیه‌السلام و ابن أبی‌العوجاء» و نتایج فلسفی و کلامی آن»، ص۵۸-۵۹.</ref> در نظر او، انسان باید در زندگی بر وجود خداوند شرط‌بندی کند، زیرا اگر به وجود خدا ایمان داشته باشد و او واقعا وجود نداشته باشد، ضرر چندانی نکرده است. اما اگر به وجود خدا ایمان نداشته باشد و او وجود داشته باشد، ضرر زیادی متحمل خواهد شد. بنابراین، منطقی است که بر وجود خداوند شرط بندی کنیم.<ref>Pascal, Pensées,1900, p9</ref> | پاسکال (درگذشت: ۱۶۶۲م) فیلسوف [[فرانسه|فرانسوی]] نیز در استدلالی برای [[اثبات خدا|اثبات خداوند]] یا لزوم باور به وجود خدا از معقول بودن ایمان به خدا به دلیل احتمال ضرر شدید در فرض کفر بهره برده است.<ref>پاکتچی و دیگران، مبانی و روش اندیشه علمی امام صادق (ع)، ۱۳۹۱ش، ص۸۹؛ مروارید و مهدوی‌مهر، «بررسی تمایز ماهوی «برهان شرط‌بندی پاسکال» و «حدیث محاجّۀ امام علیه‌السلام و ابن أبی‌العوجاء» و نتایج فلسفی و کلامی آن»، ص۵۸-۵۹.</ref> در نظر او، انسان باید در زندگی بر وجود خداوند شرط‌بندی کند، زیرا اگر به وجود خدا ایمان داشته باشد و او واقعا وجود نداشته باشد، ضرر چندانی نکرده است. اما اگر به وجود خدا ایمان نداشته باشد و او وجود داشته باشد، ضرر زیادی متحمل خواهد شد. بنابراین، منطقی است که بر وجود خداوند شرط بندی کنیم.<ref>Pascal, Pensées,1900, p9</ref> | ||
| خط ۲۱: | خط ۲۱: | ||
==کارکردهای کلامی== | ==کارکردهای کلامی== | ||
قاعده دفع ضرر محتمل را از اصول بنیادین [[کلام اسلامی|علم کلام]] دانسته‌اند که از ارکان [[توحید]] بوده و بدون آن نظام اعتقادی شکل نمی‌گیرد.<ref>برنجکار و نصرتیان اهور، «کاربست عقل عملی در استنباط آموزه های کلامی با تکیه بر متون کلامی»، ص۱۷.</ref> [[متکلم|متکلمین]] مکاتب کلامی مختلفی همچون [[معتزله]]<ref>برای نمونه نگاه کنید به: قاضی عبدالجبار، المختصر فی أصول الدین، ۱۹۷۱م، ص۱۷۲.</ref> [[اشاعره]]<ref>برای نمونه نگاه کنید به: تفتازانی، شرح المقاصد، ۱۴۰۹ق، ج۵، ص۲۴۰.</ref> [[ماتریدیه]]<ref>برای نمونه نگاه کنید به: ماتریدی، التوحید، ۱۴۲۷ق، ص۱۰۱.</ref> و [[امامیه]]<ref>برای نمونه نگاه کنید به: سید مرتضی، الذخیره فی علم الکلام، ۱۴۱۱ق، ص۱۶۷؛ ابوالصلاح حلبی، تقریب المعارف، ۱۳۷۵ش، ص۶۵؛ حمصی رازی، المنقذ من التقلید، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۸۶.</ref> از این قاعده بهره برده‌اند. متکلمین در مباحثی بر اساس این قاعده استدلال کرده‌اند که به مواردی اشاره می‌شود: | قاعده دفع ضرر محتمل را از اصول بنیادین [[کلام اسلامی|علم کلام]] دانسته‌اند که از ارکان [[توحید]] بوده و بدون آن نظام اعتقادی شکل نمی‌گیرد.<ref>برنجکار و نصرتیان اهور، «کاربست عقل عملی در استنباط آموزه های کلامی با تکیه بر متون کلامی»، ص۱۷.</ref> [[متکلم|متکلمین]] مکاتب کلامی مختلفی همچون [[معتزله]]<ref>برای نمونه نگاه کنید به: قاضی عبدالجبار، المختصر فی أصول الدین، ۱۹۷۱م، ص۱۷۲.</ref> [[اشاعره]]<ref>برای نمونه نگاه کنید به: تفتازانی، شرح المقاصد، ۱۴۰۹ق، ج۵، ص۲۴۰.</ref> [[ماتریدیه]]<ref>برای نمونه نگاه کنید به: ماتریدی، التوحید، ۱۴۲۷ق، ص۱۰۱.</ref> و [[امامیه]]<ref>برای نمونه نگاه کنید به: سید مرتضی، الذخیره فی علم الکلام، ۱۴۱۱ق، ص۱۶۷؛ ابوالصلاح حلبی، تقریب المعارف، ۱۳۷۵ش، ص۶۵؛ حمصی رازی، المنقذ من التقلید، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۸۶.</ref> از این قاعده بهره برده‌اند. متکلمین در مباحثی بر اساس این قاعده استدلال کرده‌اند که به مواردی اشاره می‌شود: | ||
*'''[[وجوب نظر|ضرورت تحقیق در دین]]:''' تفکر و کسب معرفت مبتنی بر دلیل، در امور اعتقادی از نظر عقل، ضروری بوده و نمی‌توان در مسائل اعتقادی به صرف تقلید تکیه کرد؛ چرا که ممکن است با باورهای نادرست که بدون ارائه دلیل به‌دست آمده، ضرر بزرگ و قابل جبرانی | *'''[[وجوب نظر|ضرورت تحقیق در دین]]:''' تفکر و کسب معرفت مبتنی بر دلیل، در امور اعتقادی از نظر عقل، ضروری بوده و نمی‌توان در مسائل اعتقادی به صرف تقلید تکیه کرد؛ چرا که ممکن است با باورهای نادرست که بدون ارائه دلیل به‌دست آمده، ضرر بزرگ و قابل جبرانی برسد.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: سید مرتضی، الذخیره فی علم الکلام، ۱۴۱۱ق، ص۱۶۷؛ ابوالصلاح حلبی، تقریب المعارف، ۱۳۷۵ش، ص۶۵؛ ابن‌میثم بحرانی، قواعد المرام فی علم الکلام، ۱۴۰۶ق، ص۲۸؛ آل‌کاشف الغطاء، مبادی الایمان، داراضواء، ص۷۲.</ref> | ||
*'''وجوب توبه:''' [[توبه|توبه کردن]] و جبران گناه و خطا بر اساس این قاعده از نظر عقل واجب است، چرا که ممکن است در اثر این [[گناه]] خسارت زیادی | *'''وجوب توبه:''' [[توبه|توبه کردن]] و جبران گناه و خطا بر اساس این قاعده از نظر عقل واجب است، چرا که ممکن است در اثر این [[گناه]] خسارت زیادی برسد.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: حمصی رازی، المنقذ من التقلید، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۸۶؛ علامه حلی، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، ۱۳۶۳ش، ص۱۷۷؛ اعرجی، إشراق اللاهوت في نقد شرح الیاقوت، ۱۳۸۱ش، ص۴۲۶.</ref> | ||
*'''عدم اعتماد به قول غیر معصوم:''' نمی‌توان در مسائل دین به سخن افراد غیر معصوم اطمینان کرد، چرا که ممکن است سخن او خطا بوده و ضرر بزرگی را متوجه | *'''عدم اعتماد به قول غیر معصوم:''' نمی‌توان در مسائل دین به سخن افراد غیر معصوم اطمینان کرد، چرا که ممکن است سخن او خطا بوده و ضرر بزرگی را متوجه کند.<ref>علامه حلی، الالفین، ۱۴۰۹ق، ص۷۰ و ۹۰ و ۱۰۳ و ۱۰۷ و ۱۳۲.</ref> | ||
*'''ضرورت عصمت امام:''' [[امامت|امام]] باید [[عصمت|معصوم]] باشد، چرا که پیشوای غیر معصوم احتمال گمراه کردن و کشاندن به خسارت دارد.<ref>علامه حلی، الالفین، ۱۴۰۹ق، ص۲۳۳ و ۲۶۵.</ref> | *'''ضرورت عصمت امام:''' [[امامت|امام]] باید [[عصمت|معصوم]] باشد، چرا که پیشوای غیر معصوم احتمال گمراه کردن و کشاندن به خسارت دارد.<ref>علامه حلی، الالفین، ۱۴۰۹ق، ص۲۳۳ و ۲۶۵.</ref> | ||
*'''معقول نبودن انکار آخرت:''' حتی اگر کسی دلیلی برای پذیرش [[آخرت]] نداشته باشد باز انکار آن معقول نیست، چرا که با عدم باور به آخرت احتمال ضرر بسیار بزرگ و شقاوت در زندگی ابدی وجود دارد.<ref>غزالی، کیمیای سعادت، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۱۳-۱۱۵.</ref> | *'''معقول نبودن انکار آخرت:''' حتی اگر کسی دلیلی برای پذیرش [[آخرت]] نداشته باشد باز انکار آن معقول نیست، چرا که با عدم باور به آخرت احتمال ضرر بسیار بزرگ و شقاوت در زندگی ابدی وجود دارد.<ref>غزالی، کیمیای سعادت، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۱۳-۱۱۵.</ref> | ||
| خط ۳۲: | خط ۳۲: | ||
'''حکم به احتیاط:''' در مواردی از شک در حکم یا موضوع علمای اصولی با استفاده از این قاعده حکم به [[اصل احتیاط|احتیاط]] کرده‌اند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: شیخ انصاری، فرائد الاصول، جامعه مدرسین، ج۲، ص۴۵۳ و ۴۶۲ و ۵۱۲؛ حائری، درر الفوائد، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۴۲۷؛ نایینی، فوائد الاصول، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۲۱۵-۲۱۶.</ref> یکی از اختلافات میان اخباریان و اصولیان مسئله دلالت این قاعده بر احتیاط است. اخباریان بر این باورند که بر اساس این قاعده، قبل از بررسی ادله دینی اگر احتمال برود که شارع حکمی دارد باید احتیاط متناسب با آن را انجام داد.<ref>لطفی، «دفع ضرر محتمل»، ص۸۴۶.</ref> در صورتی که به عقیده اصولیان این قاعده صرفا ضرورت بررسی در مورد حکم احتمالی را ثابت می‌کند. [[قبح عقاب بلابیان]] در این مورد جریان دارد. چرا که اگر خداوند حکمی داشته و به [[تکلیف شرعی|مکلف]] نرسیده است، سزاوار نیست به خاطر آن مؤاخذه کند.<ref>لطفی، «دفع ضرر محتمل»، ص۸۴۶.</ref> | '''حکم به احتیاط:''' در مواردی از شک در حکم یا موضوع علمای اصولی با استفاده از این قاعده حکم به [[اصل احتیاط|احتیاط]] کرده‌اند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: شیخ انصاری، فرائد الاصول، جامعه مدرسین، ج۲، ص۴۵۳ و ۴۶۲ و ۵۱۲؛ حائری، درر الفوائد، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۴۲۷؛ نایینی، فوائد الاصول، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۲۱۵-۲۱۶.</ref> یکی از اختلافات میان اخباریان و اصولیان مسئله دلالت این قاعده بر احتیاط است. اخباریان بر این باورند که بر اساس این قاعده، قبل از بررسی ادله دینی اگر احتمال برود که شارع حکمی دارد باید احتیاط متناسب با آن را انجام داد.<ref>لطفی، «دفع ضرر محتمل»، ص۸۴۶.</ref> در صورتی که به عقیده اصولیان این قاعده صرفا ضرورت بررسی در مورد حکم احتمالی را ثابت می‌کند. [[قبح عقاب بلابیان]] در این مورد جریان دارد. چرا که اگر خداوند حکمی داشته و به [[تکلیف شرعی|مکلف]] نرسیده است، سزاوار نیست به خاطر آن مؤاخذه کند.<ref>لطفی، «دفع ضرر محتمل»، ص۸۴۶.</ref> | ||
'''[[حجیت خبر واحد]]:''' از دلایل عقلی حجیت خبر واحد ضرورت دفع ضرر محتمل است.<ref>شیخ انصاری، الفوائد الاصولیة، ۱۳۸۴ش، ص۶۱۲.</ref> از اصولیان شیعه افرادی چون [[علامه حلی]]<ref>علامه حلی، نهایة الوصول الی علم الاصول، ۱۴۲۵ق، ج۳، ص۴۰۵؛ علامه حلی، مبادی الوصول الی علم الاصول، ۱۴۰۴ق، ص۲۰۷؛ علامه حلی، تهذیب الوصول الی علم الاصول، ۱۳۸۰ش، ص۲۲۹-۲۳۰.</ref> و [[سید محمد طباطبایی مجاهد|طباطبایی مجاهد]]<ref>طباطبایی مجاهد، مفاتیح الاصول، ۱۲۹۶ق، ص۴۸۴.</ref> و برخی علمای اهل‌سنت<ref>برای نمونه نگاه کنید به: بصری، المعتمد فی اصول الفقه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۰۶-۱۰۷؛ کلوذانی، التمهید فی اصول الفقه، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۷۰؛ ابن‌عقیل، الواضح فی اصول الفقه، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۳۸۰؛ آمدی، الإحکام فی اصول الأحکام، ۱۴۰۲ق، ج۲، ص۵۱.</ref> به این قاعده استناد کرده و دفع احتمال ضرر ایجاد شده با خبر واحد را ضروری عقل می‌دانند. در مقابل برخی معتقدند که در امور دینی | '''[[حجیت خبر واحد]]:''' از دلایل عقلی حجیت خبر واحد ضرورت دفع ضرر محتمل است.<ref>شیخ انصاری، الفوائد الاصولیة، ۱۳۸۴ش، ص۶۱۲.</ref> از اصولیان شیعه افرادی چون [[علامه حلی]]<ref>علامه حلی، نهایة الوصول الی علم الاصول، ۱۴۲۵ق، ج۳، ص۴۰۵؛ علامه حلی، مبادی الوصول الی علم الاصول، ۱۴۰۴ق، ص۲۰۷؛ علامه حلی، تهذیب الوصول الی علم الاصول، ۱۳۸۰ش، ص۲۲۹-۲۳۰.</ref> و [[سید محمد طباطبایی مجاهد|طباطبایی مجاهد]]<ref>طباطبایی مجاهد، مفاتیح الاصول، ۱۲۹۶ق، ص۴۸۴.</ref> و برخی علمای اهل‌سنت<ref>برای نمونه نگاه کنید به: بصری، المعتمد فی اصول الفقه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۱۰۶-۱۰۷؛ کلوذانی، التمهید فی اصول الفقه، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۷۰؛ ابن‌عقیل، الواضح فی اصول الفقه، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۳۸۰؛ آمدی، الإحکام فی اصول الأحکام، ۱۴۰۲ق، ج۲، ص۵۱.</ref> به این قاعده استناد کرده و دفع احتمال ضرر ایجاد شده با خبر واحد را ضروری عقل می‌دانند. در مقابل برخی معتقدند که در امور دینی حکم خداوند باید معلوم باشد و با خبر واحد نیز علم حاصل نمی‌شود تا ضرر احتمالی مطرح باشد.<ref>سید مرتضی، الذریعة الی اصول الشریعة، ۱۳۷۶ش، ج۲، ص۵۴۹-۵۵۰؛ شیخ طوسی، العدة فی اصول الفقه، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۰۷.</ref> | ||
'''[[حجیت مطلق ظنون]]:''' بر این قاعده استناد کرده‌اند که هرگونه ظنی نسبت به حکم خداوند حاصل گردد حجت است چرا که احتمال ضرر در عمل نکردن به آن می‌رود و دفع ضرر را عقل واجب می‌داند.<ref>قزوینی، تعلیقة علی معالم الاصول، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۲۷۵؛ شیخ انصاری، فرائد الاصول، جامعه مدرسین، ج۱، ص۱۷۵.</ref> [[میرزای قمی]] (درگذشت: [[سال ۱۲۳۱ هجری قمری|۱۲۳۱ق]]) بر این باور است که این قاعده صرفا حجیت خبر واحد معتبر را ثابت نمی‌کند. وی آن را دلیلی بر حجیت مطلق ظنون می‌داند.<ref>میرزای قمی، القوانین المحکمة فی الاصول، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۴۳۶-۴۳۷.</ref> | '''[[حجیت مطلق ظنون]]:''' بر این قاعده استناد کرده‌اند که هرگونه ظنی نسبت به حکم خداوند حاصل گردد حجت است چرا که احتمال ضرر در عمل نکردن به آن می‌رود و دفع ضرر را عقل واجب می‌داند.<ref>قزوینی، تعلیقة علی معالم الاصول، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۲۷۵؛ شیخ انصاری، فرائد الاصول، جامعه مدرسین، ج۱، ص۱۷۵.</ref> [[میرزای قمی]] (درگذشت: [[سال ۱۲۳۱ هجری قمری|۱۲۳۱ق]]) بر این باور است که این قاعده صرفا حجیت خبر واحد معتبر را ثابت نمی‌کند. وی آن را دلیلی بر حجیت مطلق ظنون می‌داند.<ref>میرزای قمی، القوانین المحکمة فی الاصول، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۴۳۶-۴۳۷.</ref> | ||