کاربر ناشناس
خراسان بزرگ: تفاوت میان نسخه‌ها
جز
بدون خلاصۀ ویرایش
imported>Fayaz جز (اصلاح←منابع) |
imported>Fayaz جزبدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{دیگر کاربردها|خراسان}} | {{دیگر کاربردها|خراسان}} | ||
[[پرونده:خراسان بزرگ.jpg|400px|بندانگشتی|نقشه خراسان بزرگ]] | [[پرونده:خراسان بزرگ.jpg|400px|بندانگشتی|نقشه خراسان بزرگ]] | ||
'''خراسان''' در | '''خراسان''' سرزمینی تاریخی در پیش و پس از ظهور اسلام است که شهرهای آن اینک منطبق بر قسمت هایی از مشرق [[ایران]]، غرب و شمال [[افغانستان]]، جنوب غرب [[ترکمنستان]] و جنوب [[ازبکستان]] است. خراسان بتدریج در نیمه دوم اولین قرن قمری، به سلطه مسلمانان درآمد. چهار ربع خراسان به مرکزیت [[مرو]]، [[بلخ]]، [[هرات]] و [[نیشابور]] بود که هر کدام از شهرهای بزرگ جهان اسلام به حساب می‌آمدند. | ||
خراسان از اواخر حکومت بنی‌امیه، به محل هجرت و فعالیت برخی علویان، فرقه‌های شیعیان و طرفداران آنان بدل گشت. شبکه خراسانی داعیان و پیروان [[عبدالله بن محمد حنفیه]] (درگذشت ۹۸ق) و قیام یحیی بن زید (۱۲۵ق)و قیام ابومسلم خراسانی (۱۲۹ق) از نخستین این حرکتها بود. | |||
==محدوده== | ==محدوده== | ||
خراسان | خراسان در زبان قدیم پارسی به معنای خاور (شرق) زمین است. خراسان در زمان [[ساسانیان]] و اوایل دوره اسلامی، اغلب به منطقه‌ای بزرگ اطلاق می‌شد که از شرق کویر لوت تا کوه‌های هند و از شمال قُهستان تا شمال ماوراءالنهر را شامل می‌شد. این محدوده در قرون میانی، از شمال به سواحل شمالی رود آمو (جیحون) در شمال و ارتفاعات مرکزی افغانستان در شرق می‌رسید. گاهی نیز رود آمو (جیحون) مرز خراسان با ماورءالنهر به حساب می‌آمد.<ref>لسترنج، جغرافیای تاریخی، ۱۳۶۴ش، ص۴۰۸.</ref> در برخی دوره‌ها، نام برخی از شهرها هم در نقشه خراسان و هم جزء [[ماوراءالنهر]] و [[خوارزم]] نوشته می‌شد.{{مدرک}} | ||
==پیش از اسلام== | ==پیش از اسلام== | ||
خراسان در زمان [[ساسانیان]] یکی از چهار ولایت بزرگ قلمرو آنان بود که اسپهبدی از مرو بر آن حکومت می‌کرد. تعدادی از حاکمان و شاهزادگان محلی آن منطقه، باج گزار ساسانیان بودند.{{مدرک}} | خراسان در زمان [[ساسانیان]] یکی از چهار ولایت بزرگ قلمرو آنان بود که اسپهبدی از مرو بر آن حکومت می‌کرد. تعدادی از حاکمان و شاهزادگان محلی آن منطقه، باج گزار ساسانیان بودند.{{مدرک}} در دورهٔ ساسانی، خراسان به چهار قسمت یا ربع تقسیم می‌شد و چهار مرزبان داشت.<ref>ر.ک:ابن خرداذبه، ص۱۸؛ لسترنج، ص۳۸۲</ref> هر ربع به نام کرسی آن معروف بود: [[نیشابور]]، [[مرو]]، [[هرات]] و [[بلخ]]<ref>ر.ک:اصطخری، ص۲۵۳ـ۲۵۴؛ ابن حوقل، ص۳۱۰؛ مقدسی، ص۲۹۴ـ۲۹۵؛ حمداللّه مستوفی، ص۱۴۷، ۱۵۱، ۱۵۵ـ۱۵۶</ref> | ||
==حاکمیت و هجرت مسلمانان== | |||
نبرد یزدگرد سوم، آخرین شاه ساسانی با اعراب مسلمان، باعث شد که سپاهیان مسلمان به خراسان برسند.<ref>غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، ۱۳۹۲ش، ص۱۵۱-۱۴۱.</ref> حاکمیت [[مسلمانان]] بر خراسان، در اواخر قرن اول، با انتصاب حاکمانی همچون [[زیاد بن ابیه]]، [[مُهلَّب بن ابی صُفرة]] و [[قُتیبة بن مسلم]] تقویت شد.{{مدرک}} بسیاری از قبایل عرب، اعم از اعراب شمالی یا قیسی (مثل [[بکر]] و [[تمیم]]) و اعراب جنوبی یا یمنی (مانند [[اَزْد]])، شروع به مهاجرت به [[نیشابور]]، [[طوس]]، [[مرو]] و [[هرات]] کرده و با ازدواج با زنان محلی، روابط و منافع محلی پیدا کردند. تا سال ۱۱۲ق، در خراسان چهل هزار [[مسلمان]] وجود داشت که بیشتر آنان عرب بودند.{{مدرک}} اما با این روند مهاجرت، رقابت‌ها و درگیری‌های قبیله‌ای [[عدنانیان|عدنانی]] ـ [[قحطانیان|قحطانی]] از [[شام]] و [[عراق]] به خراسان منتقل شد.{{مدرک}} | |||
[[پرونده:نقشه سرزمینهای خلافت شرقی در دوره عباسیان.jpg|بندانگشتی|محدوده خراسان و ولایات همسایه در زمان بنی عباس]] | [[پرونده:نقشه سرزمینهای خلافت شرقی در دوره عباسیان.jpg|بندانگشتی|محدوده خراسان و ولایات همسایه در زمان بنی عباس]] | ||
پس از موفقیت ابومسلم خراسانی در خراسان (۱۳۲-۱۲۹ق)که به سرکار آمدن بنی‌عباس منجر شد، [[برمکیان|خانوادهٔ برمکی]] از [[بلخ]]، جزو خراسانیانی بودند که در حکومت عباسیان بکار گرفته شدند.<ref>ر.ک:ذهبی، ج۷، ص۲۲۸ـ۲۲۹</ref> هم‌چنین [[طاهریان|طاهر بن حسین]]، معروف به ذوالیمین، [[مأمون عباسی|مأمون]] را در کشمکش با برادرش، [[امین عباسی|امین]] یاری داد و مامون، ۵ سال اول حکومت خود را در مرو گذراند. | |||
==حکومت‌های مستقل و نیمه مستقل== | ==حکومت‌های مستقل و نیمه مستقل== | ||
پس از رفتن [[مأمون]]، خلیفه عباسی از [[مرو]] به [[بغداد]] (۲۰۳ق)، طاهر بن حسین، | پس از رفتن [[مأمون]]، خلیفه عباسی از [[مرو]] به [[بغداد]] (۲۰۳ق)، طاهر بن حسین، حاکم خراسان شد و خاندان طاهری در آنجا حدود پنجاه سال با وفاداری به عباسیان خدمت کردند. طاهریان در مقام حاکم خراسان، محافظ قدرتمند اندیشه [[اهل سنت و جماعت|سنّی]] بودند و در برابر قیامها و شورشها جنگیدند.<ref>ر.ک:صدیقی، ص۵۴ـ ۵۵، ۲۹۴ـ۳۸۹</ref> خراسان تحت حاکمیت طاهریان رونق یافت.{{سخ}} | ||
[[یعقوب لیث]] در ۲۵۹ق موقع ورود به [[نیشابور]]، پایتخت [[طاهریان]]، این دولت را سرنگون کرد. خراسان تا یک دهه بعد، به علت کشمکشهای [[صفاریان]] با رهبران نظامی محلی، بر سر تسلط بر خراسان، دچار آشفتگی بود تا اینکه امیر [[سامانیان|سامانی]]، [[اسماعیل بن احمد]]، در ۲۸۷ق برادر یعقوب ([[عمروبن لیث]]) را شکست داد و خراسان یک قرن تحت حاکمیت [[سامانیان]] (ح ۲۶۱ـ۳۸۹) قرارگرفت.{{مدرک}}{{سخ}} | [[یعقوب لیث]] در ۲۵۹ق موقع ورود به [[نیشابور]]، پایتخت [[طاهریان]]، این دولت را سرنگون کرد. خراسان تا یک دهه بعد، به علت کشمکشهای [[صفاریان]] با رهبران نظامی محلی، بر سر تسلط بر خراسان، دچار آشفتگی بود تا اینکه امیر [[سامانیان|سامانی]]، [[اسماعیل بن احمد]]، در ۲۸۷ق برادر یعقوب ([[عمروبن لیث]]) را شکست داد و خراسان یک قرن تحت حاکمیت [[سامانیان]] (ح ۲۶۱ـ۳۸۹) قرارگرفت.{{مدرک}}{{سخ}} | ||
با اینکه [[سامانیان]] همچون [[طاهریان]]، در اصل فرمان بر خلافت و نگاهبان سنّت در سرزمین خود بودند، ولی فاصله دور پایتخت آنها، [[بخارا]] از [[بغداد]] به معنای فرمانروایی کردن ایشان همچون حاکمانی مستقل بود. خراسان همچنان مرکزی قدرتمند برای علوم کلامی و شرعی [[اهل سنّت]] به شمار می‌رفت.{{مدرک}}{{سخ}} | با اینکه [[سامانیان]] همچون [[طاهریان]]، در اصل فرمان بر خلافت و نگاهبان سنّت در سرزمین خود بودند، ولی فاصله دور پایتخت آنها، [[بخارا]] از [[بغداد]] به معنای فرمانروایی کردن ایشان همچون حاکمانی مستقل بود. خراسان همچنان مرکزی قدرتمند برای علوم کلامی و شرعی [[اهل سنّت]] به شمار می‌رفت.{{مدرک}}{{سخ}} | ||
| خط ۴۰: | خط ۳۶: | ||
[[پرونده:استان خراسان.png|بندانگشتی]] | [[پرونده:استان خراسان.png|بندانگشتی]] | ||
[[محمد شاه قاجار|محمدشاه]] در سال‌های ۱۲۵۳ق و ۱۲۵۴ق [[هرات]] را محاصره کرد ولی نتوانست آن را تصرف کند. بار دیگر در ۱۲۷۲ و ۱۲۷۳، به دنبال تصرف موقت هرات در عهد [[ناصرالدین شاه]]، جنگ کوتاهی بین [[ایران]] و [[انگلیس]] رخ داد. براساس معاهده [[پاریس]] که به این منازعه پایان داد، ایران از ادعاهای خود درباره [[هرات]] و دیگر مناطق افغانستان دست کشید و پس از آن، تلاشهای ایران برای تصاحب این نواحی شرقی خراسان یا غربی افغانستان متوقف شد، هرچند کشمکشها در مرزهای ایران و افغانستان در خراسان و [[سیستان]] تا اوایل قرن چهاردهم همچنان ادامه داشت.{{مدرک}} | [[محمد شاه قاجار|محمدشاه]] در سال‌های ۱۲۵۳ق و ۱۲۵۴ق [[هرات]] را محاصره کرد ولی نتوانست آن را تصرف کند. بار دیگر در ۱۲۷۲ و ۱۲۷۳، به دنبال تصرف موقت هرات در عهد [[ناصرالدین شاه]]، جنگ کوتاهی بین [[ایران]] و [[انگلیس]] رخ داد. براساس معاهده [[پاریس]] که به این منازعه پایان داد، ایران از ادعاهای خود درباره [[هرات]] و دیگر مناطق افغانستان دست کشید و پس از آن، تلاشهای ایران برای تصاحب این نواحی شرقی خراسان یا غربی افغانستان متوقف شد، هرچند کشمکشها در مرزهای ایران و افغانستان در خراسان و [[سیستان]] تا اوایل قرن چهاردهم همچنان ادامه داشت.{{مدرک}} | ||
==حضور و فعالیت شیعیان== | |||
خراسان در اواخر حکومت [[بنی امیه|بنی‌امیه]]، به محل مهاجرت، تجمع و فعالیت مخالفان بخصوص [[شیعه|شیعیان]] یا دوستداران [[اهل البیت علیهم السلام|اهل‌بیت]] تبدیل شد. [[عبدالله بن محمد حنفیه]] (درگذشته ۹۸ق) شبکه داعیان و پیروان خود را بر عراق و خراسان تمرکز داده بود.<ref>یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۹۷.</ref> [[قیام یحیی بن زید]] (۱۲۵ق) و قیام [[ابومسلم خراسانی|خراسانی]] (۱۲۹ق)، داعی بزرگ [[بنی عباس|بنی‌عباس]] در مناطقی از خراسان بوقوع پیوست.{{سخ}} | |||
[[امام رضا علیه السلام|امام رضا (ع)]] در زمان [[ولایتعهدی امام رضا(ع)|ولایتعهدی مامون]] (۲۰۱۳--۲۰۱ق) در [[مرو]]، یکی از شهرهای مشهور خراسان حضور داشت. طاهریان، اولین حاکمان نیمه مستقل خراسان، محافظ اندیشه [[اهل سنت و جماعت|سنّی]] بودند و در برابر قیامها و شورشهای علویان جنگیدند.<ref>ر.ک:صدیقی، ص۵۴ـ ۵۵، ۲۹۴ـ۳۸۹</ref> | |||
==تشکیل استان خراسان== | ==تشکیل استان خراسان== | ||
مرکزیت اداری [[استان خراسان]] از ۱۳۱۶ تا ۱۳۸۳ شهر [[مشهد]] بود و پس از آن، استان خراسان به سه استان [[خراسان رضوی]]، [[خراسان شمالی]] و [[خراسان جنوبی]] تقسیم شد.{{مدرک}} | مرکزیت اداری [[استان خراسان]] از ۱۳۱۶ تا ۱۳۸۳ شهر [[مشهد]] بود و پس از آن، استان خراسان به سه استان [[خراسان رضوی]]، [[خراسان شمالی]] و [[خراسان جنوبی]] تقسیم شد.{{مدرک}} | ||