بقعه خدیجه‌خاتون

بقعه خديجه خاتون، نام مشترک دو بقعه در اطراف شهر قم است. بقعه مشهور، منسوب به خديجه خاتون، از فرزندان امام جعفر صادق (ع) است. این بقعه در روستای خدیجه خاتون، در ۳۵ كيلومترى جنوب شهر قم قرار دارد. بقعه ديگرى منسوب به خدیجه فرزند امام کاظم (ع) است که در بخش قنوات قم، در ده كيلومترى شرق قم واقع شده است.

شخص دفن‌شده در امامزاده

براساس كتيبه‌اى در بنا، اين بقعه منسوب به خديجه خاتون، يكى از فرزندان امام جعفر صادق (ع) است.

فيض قمى به دليل اینکه نام خديجه در ميان دختران آن امام(ع) و سادات مهاجر به قم تا قرن چهارم هجری قمری موجود نبود و نیز ذكر خاتون در دنباله نام خديجه، كه واژه‌هاى مغولی است، شخص مدفون در بقعه را فرزند بلافصل امام ندانسته و معتقد است وى در قرن ششم يا قرن هفتم مى‌زيسته و از نوادگان علی بن حسن العلوی العریضی از خاندان علی بن جعفر بوده است.

موقعیت و تاریخچه ساخت

اين بقعه در قبرستان روستای خدیجه خاتون در 35 كيلومترى جنوب شهر قم قرار دارد و در واقع تنها اثر ارزشمند باقی مانده از قرن هشتم در خارج از شهر قم است.

بنابر كتيبه سراسرى بنا در داخل ضلع شمالی و كتيبه ديگرى در زيرگوشوارها، اين بقعه در 770 به دستور غیاث الدین امیرمحمد، از فرمانروايان مستقل قم، ساخته و سپس تجديد بنا شده است. بنابر كتيبه ديگرى كه از زيرگوشوار شمال غربى آغاز می شود، استادكاران اين بنا درويش على طاهر و درويش ابراهيم بن حسن حلاج و على بن محمد ابوشجاع، هنرمند برجسته قرن هشتم، بوده‌اند.

بر دو سوى بدنه جنوبی بنا، پنج بيت شعر بر روى ده قطعه كاشى با زمينه لاجوردى نوشته شده كه در آن، نام سازنده ضريح چوبی، اسكندر، و تاريخ محرّم 1321 آمده است.

اين بقعه به سبب ارزشهاى تاريخى، هنرى و مذهبى در 1378ش، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسيد.

خصوصیات ظاهری

گچبری سوره حمد بقعه خدیجه خاتون

• بنا از داخل، مربع شكل با اضلاع 5ر5 متر است و دو صُفّه در شرق و غرب آن، با دهانه 3 متر و عمق 25ر1 متر، قرار دارد.
• براى تغيير بنا از حالت چهارضلعى به هشت ضلعى، گوشوارهايی در زوايا ايجاد شده كه آن را به هشت گوشه و سپس شانزده ضلع با چهار نورگير در جهات اصلى تبديل كرده است كه آهيانه گنبد با بلندى حدود يازده متر از سطح زمين در بالاى آن قرار دارد. گنبد دو پوسته رُك همانند منشورى شانزده تَرْك است.
• نماى داخلى بنا، مانند ديگر آثار علی بن محمد ابوشجاع، با ملاط‌سازى گچى، نقوش مهرى، آرايه هاى گياهى، اسليمى، كتيبه هایی با خطوط كوفی، بنايى، ثلث، مشبكهاى گچى، شمسه‌ها و ترنج‌ها تزيين شده است.
• اين بنا از جمله برجهاى آرامگاهى است كه از نقشه عمومى هشت ضلعى از دوره ایلخانیان (حك: 654ـ750) پيروى مى‌كند.

بقعه‌ی هم‌نام در قنوات

بقعه ديگرى نيز در بخش قنوات قم، در مسير جاده قم ـ سراجه در ده كيلومترى شرق قم، واقع شده است كه امامزاده خديجه خاتون ناميده مى شود. به استناد لوح سنگى موجود در ايوان بنا ـ كه فاقد تاريخ است ـ بناى فعلى احتمالا در دوران قاجار به همت حاجى بخش علی بن جعفر آقاقمی احداث شده است. كتيبه مذكور، مدفونان در بنا را شاهزاده عبداللّه و عبدالرحمان و زينب خاتون، فاطمه خاتون، خديجه خاتون، مريم خاتون و رقيه خاتون، همگى فرزندان امام موسی بن جعفر(ع)، معرفى كرده است.

برخی ویژگی‌ها

• بقعه بنايی است هشت ضلعى از خارج و داخل، كه داراى شش صُفّه در اضلاع و ايوانى در جانب شرقى است. تمام جدار داخلى بقعه سفيدكارى شده و شامل تزيينات گچبرى و كاشى كارى است.
• از آثار قديم باقى مانده در بنا لوحهاى خشتى با روكش كاشى روى مزار متعلق به قرن هفتم و هشتم بود.
• در 1379ش، لوح مزار جديدى از سنگ مرمر جايگزين لوح تاريخى يادشده گرديد و قطعاتى اندك از لوح قديم به اداره ميراث فرهنگى قم منتقل شد.
• اين بقعه در 1380ش در فهرست آثار ملى كشور به ثبت رسيد.

جستارهای وابسته

• امام صادق (ع)
• قم
• امامزاده

منابع

• ناصر پازوكى طرودى و عبدالكريم شادمهر، آثار ثبت شده ايران در فهرست آثار ملى: از 24/6/1310 تا 24/6/ 1384، تهران 1384ش.
• كاظم عرب، «گزارش و تحقيق و معرفى هفت بناى تاريخى و ارزشمند قم بازمانده از قرن هشتم هجرى»، اثر، ش 33ـ34، بهار و تابستان 1381ش.
• عباس فيض قمى، كتاب گنجينه آثار قم، قم 1349ـ1350ش.
• حسين مدرسى طباطبائى، تربت پاكان: آثار و بناهاى قديم محدوده كنونى دارالمؤمنين قم، قم، 1355ش.
• محمدحسين ناصرالشريعه، تاريخ قم، چاپ على دوانى، تهران، 1383ش.
• دونالد نيوتن ويلبر، معمارى اسلامى ايران در دوره ايلخانان، ترجمه عبداللّه فريار، تهران، 1365ش.

پیوند به بیرون

• این مقاله با تلخیص از دانشنامه جهان اسلام اخذ شده است.
• راسخون؛ مروری بر خصوصیات معماری و تزئینات بناهای آرامگاهی قم در دوره ایلخانی، با نگاهی ویژه بر معماری و تزئینات بنای امامزاده خدیجه خاتون(س) شهر قم