حزب بعث عراق: تفاوت میان نسخه‌ها

حزب بعث عراق در ۹ آوریل ۲۰۰۳م/[[سال ۱۳۸۲ هجری شمسی|۱۳۸۲ش]] با تهاجم قوای غربی به رهبری [[ایالات متحده آمریکا]] و [[بریتانیا]] از قدرت کنار زده شد و دولت موقت ائتلاف غربی در ماه می همان سال، این حزب را غیر قانونی و ممنوع اعلام کرد. [[صدام حسین]] رهبر وقت بعث به اتهام قتل عام شیعیان در [[دجیل]] و جنایت علیه بشریت در ۲۰۰۶م/[[سال ۱۳۸۵ هجری شمسی|۱۳۸۵ش]] محاکمه و در ۳۰ دسامبر همان سال، همزمان با [[عید قربان]] به‌دار آویخته شد. رهبری حزب منحله بعث عراق را پس از صدام، عزت ابراهیم الدوری به عهده گرفت و افسران پیشین بعثی نقش کلیدی در تشکیلات [[داعش]] بازی کردند.

جنبش بعث از تأثیرگذارترین جریان‌های سیاسی [[خاورمیانه]] در نیمه دوم قرن بیستم معرفی شده که در [[سوریه]] و [[عراق]] قدرت سیاسی را به‌دست گرفت.<ref>Cabana, The Ba'th Party in Iraq: from its beginning through today, 1993, p21, Parker, Ba’ath Party archives at the Hoover Institution reveal brutality of Saddam Hussein’s authoritarian regime, 2018</ref> با این‌که حزب بعث یک جریان سیاسی سکولار تعریف شده اما در عمل رفتار فرقه‌گرایانه داشته است.<ref>Reuters, Saddam Hussein, rise and fall of a strongman, 2007</ref> اقلیت [[اهل سنت و جماعت|سنی]] عراق در رژیم بعث، با انحصار قدرت به سرکوب کامل [[شیعه|شیعیان]] و کردها پرداخت.<ref>دکمجیان، جنبش‌های اسلامی معاصر در جهان عرب، ۱۳۸۸ش، ص۲۲۷.</ref> بر اساس گزارش منابع خبری، افسران سابق بعثی، در جریان‌های تروریستی مثل [[داعش]] و القاعده نیز نقش برجسته بازی کردند.<ref>EUAA, Former Baath party members, 2019.</ref> حکمرانی اقلیت [[علویان سوریه|علوی]] که در سوریه موجب تحریک احساسات اهل سنت گردید<ref>دکمجیان، جنبش‌های اسلامی معاصر در جهان عرب، ۱۳۸۸ش، ص۲۰۰.</ref> و حمایت کشورهای منطقه از داعش و دیگر گروه‌های تندور سنی در جریان جنگ سوریه (۲۰۱۲-۲۰۱۷م) در همین راستا تفسیر شده است. همچنین دولت‌های حزب بعث در سوریه و عراق در تحولات منطقه‌ای تأثیرگذار بوده‌اند. دولت سوریه یکی از محورهای عربی در جنگ‌های اعراب و [[اسرائیل]] به شمار می‌رود<ref>Britannica, Arab-Israeli wars</ref> و دولت بعثی عراق، عامل اصلی جنگ‌ [[ایران]] و عراق ۱۹۸۰-۱۹۸۸م و اشغال [[کویت]] در دوم اوت ۱۹۹۰م و به دنبال آن جنگ خلیج فارس ۱۹۹۰-۱۹۹۱م محسوب می‌شود.<ref>Timeline: Saddam’s life, Aljazeera website, 2006</ref>

through today, 1993, p41</ref> در ادامه حزب بعث و دیگر احزاب مخالف دولت وقت عراق «جبهه متحد ملی» را ایجاد کردند که انقلاب ۱۴ژوئیه ۱۹۵۸م را به پیروزی رساندند.<ref>AlJazeera, The Iraqi Baath Party</ref> الرکابی رهبر وقت حزب بعث، در کابینه افسران آزاد به‌رهبری [[عبدالکریم قاسم]] به وزارت توسعه رسید.<ref>Cabana, The Ba'th Party in Iraq: from its beginning through today, 1993, p41</ref>  

حزب بعث در اکتبر ۱۹۵۹م/۱۳۳۸ش عملیات نافرجام ترور قاسم را اجرا کرد<ref>Countrystudies, The Bath Party</ref> و در نوامبر همان سال منحل و رهبران آن متواری گردیدند.<ref>Cabana, The Ba'th Party in Iraq: from its beginning through today, 1993, p42</ref>

==تأثیر سیاست‌های حزب بعث بر شیعیان==

نظام سیاسی [[عراق]] تحت رهبری حزب بعث چهار ویژگی سیاسی و رفتاری داشت که همه را در راستای تضعیف [[شیعه|شیعیان]] محسوب کرده‌اند:

دکمجیان پژوهشگر مسایل [[خاورمیانه]]، معتقد است که سیاست‌های چهارگانه حزب بعث، موجب بیگانگی رهبران، بازرگانان و مردم عادی شیعه از رژیم بعثی گردید.<ref>دکمجیان، جنبش‌های اسلامی معاصر در جهان عرب، ۱۳۸۸ش، ص۲۲۸.</ref> رویکرد غیرمذهبی رژیم، باعث شد که حکومت بعث از نظر شیعیان [[کافر]] تلقی گردد. وحدت‌طلبی عربی بعث، نگرانی شیعیان [[عراق]] را تحریک می‌کرد؛ زیرا این سیاست شیعیان عراق را در اقلیت قرار خواهد می‌داد.<ref>دکمجیان، جنبش‌های اسلامی معاصر در جهان عرب، ۱۳۸۸ش، ص۲۲۸.</ref> برنامه حزب بعث برای جلوگیری از سقوط به‌معنای قلع و قمع دشمنان رژیم بود و شیعیان هدف طبیعی حزب بعث تلقی می‌گردید. از این‌رو برخلاف شعار سکولاریستی حزب بعث، گرایش فرقه‌ای سنی‌گرایی در آن پر رنگ بود.<ref>دکمجیان، جنبش‌های اسلامی معاصر در جهان عرب، ۱۳۸۸ش، ص۲۲۸.</ref> با وجود حضور برخی از شیعیان در حزب بعث، ولی تکریت‌گرایی حزب باعث شده بود مناصب عالی و قدرتمند در دست تکریتی‌ها و اطرافیان صدام حسین متمرکز شود.<ref>دکمجیان، جنبش‌های اسلامی معاصر در جهان عرب، ۱۳۸۸ش، ص۲۲۸.</ref> این در حالی است که در دوران ۳۸ ساله پادشاهی خاندان سنی مذهب هاشمی، به شیعیان نیز سهمی در رهبری حکومت داده شده بود. گزارش شده است که از ۲۳ نخست‌وزیر آن دوره، چهار نفر از جمله محمدالصدر، فاضل جمالی و صالح جبر شیعه بودند.<ref>دکمجیان، جنبش‌های اسلامی معاصر در جهان عرب، ۱۳۸۸ش، ص۲۲۶-۲۲۸.</ref>

Children 2018.Britannica, Iran-Iraq War</ref>

{{اصلی|حزب سوسیالیستی عربی بعث}}

جنبش بعث در اوایل دهه ۱۹۴۰م توسط دو روشنفکر [[سوریه|سوری]] به‌نام مِیشِل عَفلَق (مسیحی ارتدکس) و صلاح‌الدین بِیطار (مسلمان سنی) و با همکاری زکی ارسوزی (مسلمان علوی) پایه‌گذاری گردید.<ref> Harvard Divinity School, Ba'ath Party in Syria, </ref> اولین کنگره حزب بعث در هفتم آوریل ۱۹۴۷م در [[دمشق]] برگزار شد.<ref>Harvard Divinity School, Ba'ath Party in Syria</ref> پس از ادغام با حزب سوسیالیست عربی به رهبری اکرم حورانی در ۱۹۵۲م به‌ حزب عربی سوسیالیستی بعث (ASBP)، تغییر نام داد.<ref>Isaac, The Ba‘th of Syria and Iraq</ref>  

«وحدت، آزادی و سوسیالیسم» شعار حزب بعث است.<ref>«حزب البعث العربی الاشتراکی السوری»، وبگاه شبکه الجزیره.</ref>

اصول فلسفه سیاسی بعث عبارتند از ملی‌گرایی (پان عربیسم) سکولاریسم، سوسیالیسم و نظامی‌گری.<ref>Harvard Divinity School, Ba'ath Party in Syria.</ref> خوانش بنیاگذاران بعث از سوسیالیسم با قرائت رایج در غرب متفاوت است.<ref>Isaac, The Ba‘th of Syria and Iraq</ref> از دید رهبران حزب بعث، کشورهای عربی، مناطقی از پیکره واحد ملت عرب هستند.<ref>Countrystudies, The Baath Party</ref> ارسوزی می گفت: «عرب‌ها یک ملت هستند و کشور عربی، میهنی غیرقابل تقسیم است.»<ref>«بررسی اندیشه های زکی ارسوزی: پدر معنوی حزب بعث عربی»، وبگاه انجمن جامعه‌شناسی ایران.</ref>  

===ساختار===

ساختار اولیه حزب بعث در اولین گنگره ملی آن در ۱۹۴۷م به تصویب رسید.<ref>Cabana, The Ba'th Party in Iraq: from its beginning through today, p29</ref> گفته می‌شود که ساختار حزب بعث سلسله مراتبی و متأثر از الگوی لینینستی و بسیار متمرکز است، <ref>Collelo, Syria a country study, 1987, p201</ref>  

==سقوط دولت بعثی عراق==

[[پرونده:Saddam statue torn down.jpg|بندانگشتی|300px|نمایی از سقوط مجمسه صدام حسین در میدان فردوس (۹ آوریل ۲۰۰۳م)]]

جورج بوشِ پسر، رییس جمهور وقت [[ایالات متحده آمریکا]] در ۱۷ مارس ۲۰۰۳م یک ضرب الاجل ۴۸ ساعته برای صدام حسین و فرزندانش تعیین کرد تا [[عراق]] را ترک کنند و در غیر آن صورت با حمله تمام عیار نظامی امریکا مواجه خواهد شد. رهبری حکومت عراق این ضرب الاجل را نادیده گرفت.<ref>Saddam Hussein: Crimes and Punishment, NPR website, 2006</ref> ساعت ۸ شب ۱۹ مارس (چهارشنبه)، مهلت تعیین شده پایان یافت و اندکی پس از آن جنگی شروع شد که آمریکا آن را ««جنگ آزادی عراق» نامید.<ref>الزبیدی و دیگران، عراق در جستجوی آینده، ۱۳۹۵ش، ص۱۵۷.</ref> قوای نظامی ایالات متحده امریکا، [[بریتانیا]] و دیگر متحدین غربی‌اش تهاجم همه جانبه علیه دولت عراق را آغاز کردند و سه هفته بعد از آن در ۹ آوریل مجسمه [[صدام حسین]] از میدان فردوس [[بغداد]] به زیر کشیده شد و رژیم بعثی در عراق شکست خورد<ref>The Iraq War, CFR website</ref> خود صدام پس از دستگیری به اتهام قتل عام شیعیان در [[دجیل]] و جنایت علیه بشریت در ۲۰۰۶م از سوی دادگاه گناهکار شناخته شده در ۳۰ دسامبر همان سال، همزمان با عید قربان به‌دار آویخته شد.<ref>Aljazeera, Timeline: Saddam’s life, 2006</ref> رهبری حزب منحله بعث عراق را پس از صدام، عزت ابراهیم الدوری به عهده گرفت.<ref>The Iraq War, CFR website</ref>

{{جعبه نقل قول

|عنوان= حیدر العبادی نخست وزیر وقت عراق:

دولت موقت ائتلاف به رهبری [[یالات متحده آمریکا|آمریکا]] پس از شکست قوای عراقی در ۲۰۰۳م/[[۱۳۸۲ش]] فعالیت حزب بعث را غیر قانونی معرفی کرده هر نوع فعالیت سیاسی و دولتی اعضای ارشد آن را نیز ممنوع اعلام کرد.<ref>Iraq passes bill banning the Baath party, The new Arab website, 2016</ref> از این اقدام به‌عنوان بعث‌زدایی تعبیر شده است.<ref>Zinn, Consequences of Iraqi De-Baathification, 2016.</ref>پارلمان [[عراق]] در ژوئیه ۲۰۱۶م لایحه‌ای را تصویب کرد که بر اساس آن فعالیت حزب بعث در عراق ممنوع گردید.<ref>Iraq passes bill banning the Baath party, The new Arab</ref> با این وجود اسناد حکایت از آن دارد که اعضای بلند پایه حزب بعث به‌رهبری [[عزت ابراهیم الدوری]]، گروه‌های مخفی را برای جنگ پارتیزانی با قوای غربی و دولت عراق ساماندهی کردند.<ref>Iraq passes bill banning the Baath party, The new Arab website, 2016, Izzat Ibrahim al-Douri obituary, Theguardian, 2020</ref>

گزارش شده است که مقامات سابق حزب بعث از ۲۰۱۱م به بعد کادرهای حرفه‌ای [[داعش]] یا دولت اسلامی در عراق و [[سوریه]] را تشکیل دادند.<ref>Baathist officials now constitute the professional cadre of the Islamic State group in Syria and Iraq.</ref> رأی پارلمان عراق به ممنوعیت حزب بعث نیز پس از آن صادر شد که سلسله حملات انتحاری داعش در مدت کوتاهی منجر به مرگ ۲۵۰ نفر غیر نظامی گردید.<ref>Iraqi parliament votes to ban the Baath party, middleeasteye </ref> آژانس اتحادیه اروپا در امور پناهندگی گزارش داده است که افسران رژیم سابق [[صدام حسین]]، سه بخش مهم اطلاعاتی، نظامی و مالی در تشکیلات داعش را مدیریت می‌کردند.<ref>EUAA, Former Baath party members, 2019.</ref>

البته گزارش‌های وجود دارد که پیش از ظهور داعش در دوره نخست‌وزیری نوری مالکی (۲۰۰۶-۲۰۱۴م) نیز بقایای حزب بعث عراق «جنبش اعتراض اهل سنت» را ایجاد و در استان [[الانبار]] اقدام به تحرکاتی ضد دولتی کرده بودند.<ref>ذوالفقاری و نورمحمدی، «تحلیل پیامدی جنبش‌های مردمی منطقه خاورمیانه از منظر گسترش شکاف مذهبی شیعه و سنی»، ص۱۲۷.</ref>

به‌گزارش رویترز، بیش از سه دهه سلطه مطلق العنان حزب بعث تنش‌های فرقه‌ای بین اکثریت [[شیعه]] و اقلیت [[سنی]] را نیز تشدید کرد.<ref>Reuters, Saddam Hussein, rise and fall of a strongman, 2007.</ref> به‌گفته برخی از پژوهشگران، انحصار قدرت از سوی اقلیت سنی در دوره حاکمیت بعث موجب شده است که نوعی زیاده‌خواهی در این گروه اجتماعی شکل بگیرد و در دوره پسا [[صدام حسین|صدام]] یکی از موانع اصلی موفقیت دولت- ملت‌سازی بر اساس نظم دموکراتیک باشد.<ref>زارعان و دیگران، «موانع پیش روی روند دولت‌سازی در عراق»، ص۱۱۲.</ref> از جانبی هم کارشناسان مسایل عراق، روند تند بعث‌زدایی را که دولت موقت ائتلاف (از ۲۱ آوریل ۲۰۰۳ تا ۲۸ ژوئیه ۲۰۰۴م) به‌رهبری [[ایالات متحده آمریکا|آمریکا]] و متحدینش از ۲۰۰۳م آغاز کرد، یکی از عوامل گسترش نا امنی و مقابله اهل سنت با دولت مرکزی عراق دانسته‌اند.<ref>Sissons, & Al-Saiedi, Iraq’s de-Baathification still haunts the country, 2013.</ref> از دید ناظران بعث‌گرایی و بعث‌زدایی دو پدیده‌ای متضاد بودند که کارکرد همسو در تعمیق گسل‌های اجتماعی، نفرت فرقه‌ای و بحران سیاسی عراق داشته‌اند.<ref>Sissons, & Al-Saiedi, Iraq’s de-Baathification still haunts the country, 2013.</ref> بیگانگی و حسن نفرت مذهبی بین شیعه و سنی باعث گردید که [[القاعده]] و بعدا داعش در مناطق سنی نشین عراق بستر مناسب پیدا کند و [[عراق]] به‌جنگ داخلی کشیده شود. انفجار و تخریب [[حرمین عسکریین]] در [[سامرا]] در ۲۲ فوریه ۲۰۰۶م سر آغاز این جنگ داخلی محسوب می‌شود.<ref>Zinn, Consequences of Iraqi De-Baathification, 2016.</ref>

{{پانوشت}}

{{منابع}}

*«حزب البعث العربی الاشتراکی السوری»، وبگاه شبکه الجزیره، تاریخ درج مطلب: ۳ سپتامبر ۲۰۱۱م، تاریخ بازدید: ۶ مارس ۲۰۲۳م.