حدیث: تفاوت میان نسخه‌ها

[[شهید ثانی]]، به‌علت آن‌که در دورهٔ او کتاب‌های دینی به‌مقدار کافی وجود نداشت، نوشتن حدیث را [[واجب عینی]] می‌دانست.<ref>شهید ثانی، منیة المرید، ۱۴۰۹ق، ص۳۳۹.</ref>

[[پرونده:Tahzib ol ahkaam.jpg|180px|بندانگشتی|[[تهذیب الاحکام (کتاب)|تهذیب‌الاحکام]]، اثر شیخ طوسی، از [[کتب اربعه]] حدیثی شیعه]]

به‌گفته مجید معارف، در کتاب تاریخ عمومی حدیث، حدیث شیعه فرازونشیب‌های بسیاری را پشت‌سر گذاشته است. او این تحولات را به دو دوره متقدمان و متأخران تقسیم کرده است: دوره متقدمان پنج قرن نخست قمری را شامل می‌شود. در این دوره، [[امامان شیعه]] احادیث را صادر کرند و اصحابشان نوشتند و دانشمندان بعدی، دسته‌بندی کردند تا این‌که «محدثان سه‌گانه اول»، یعنی [[محمد بن یعقوب کلینی|کُلینی]] (درگذشت [[سال ۳۲۹ هجری قمری|۳۲۹ق]])، [[شیخ صدوق]] (۳۰۵-۳۸۱ق) و [[شیخ طوسی]] (۳۸۵-۴۶۰ق) آن‌ها را در کتب اَربعه جای دادند.<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۲۰۲.</ref>

دوره متأخران از ابتدای قرن ششم تا دوره معاصر است و در آن «مجامع تکمیلی» حدیثی شیعه شکل گرفتند. دوره متأخران، درواقع، طبقه‌بندی، تکمیل و تحلیل آثار متقدمان است.<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۲۰۲.</ref>  

دوره متقدمان خود به به چهار مقطع تقسیم می‌شود:

در این دوره به جهت، وجود سیاست منع حدیث و فشار سیاسی برضد شیعیان و سیاست [[تقیه]] امامان، حدیث رونق چندانی نداشت.<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۲۰۷-۲۰۹.</ref> با این حال، کتاب‌هایی در این دوره نوشته شد که از آن جمله، [[کتاب علی(ع)|کتابُ علی]] است.<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۲۱۳.</ref> این کتاب را نخستین کتاب حدیثی شیعه می‌دانند.<ref>فضلی، اصول‌الحدیث، ۱۴۲۰ق، ص۴۶.</ref> [[نهج البلاغه|نهج‌البلاغه]] که در آن زمان به‌صورت کتاب‌هایی با عنوان‌های «خُطَبُ امیرِالمؤمنین» یا «خُطَبُ علی» در دست شیعیان بود<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۲۱۶-۲۱۷.</ref> و [[صحیفه سجادیه]] از دیگر کتاب‌های حدیثی این دوره‌اند.<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۲۲۱.</ref>

این دوره نقشی مهم در شکل‌گیری حدیث شیعه دارد و آثار حدیثی ارزشمندی در آن تدوین شده است.<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۲۲۷.</ref> این زمان، عصر تدوین علوم و و رفع ممنوعیت نگارش حدیث بود. [[امام محمد باقر علیه‌السلام|امام باقر(ع)]] و [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] با استفاده از این موقعیت، با برپایی مجالس عمومی، تدریس در منزل، دیدارها و مناظره‌ها و مجالس خصوصیِ تدریس [[فقه]] و [[حدیث]]، تأثیر بسیاری بر شکل‌گیری فقه و حدیث شیعه گذاشتند.<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۲۲۸-۲۳۴.</ref> یکی از مهم‌ترین دستاوردهای این دوره را تدوین اصول چهارصدگانه حدیثی می‌دانند که به [[اصول اربعمائه|اصول اَربَعَمِائَه]] معروف‌اند.<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۲۵۵.</ref> اصل به کتاب حدیثی‌ای می‌گویند که نویسندهٔ آن احادیث را مستقیماً یا با یک واسطه، از [[عصمت|معصوم]] شنیده و نوشته است.<ref>فضلی، اصول‌الحدیث، ۱۴۲۰ق، ص۴۷.</ref>

در این دوره، خلفا امامان را محدود می‌کردند و بر شیعیان فشار می‌آوردند.<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۳۰۷.</ref> ازاین‌رو احادیثی بسیار کمتری نسبت به دوره قبل، از امامان صادر شد.<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۳۱۰.</ref> در این دوره به تنظیم کتاب‌های حدیثی قبل توجه شد و محدثانْ اصول و روایات به‌جامانده از دوره قبل را برحسب موضوعات فقهی تبویب و کتاب‌های مفصل‌تری تدوین کردند.<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۳۴۸-۳۵۰.</ref>

در این دوره به‌جهت فعال‌بودن تدریس حدیث در مراکز علمی، این نیاز به وجود آمد که کتاب‌های جامع‌تری در زمینه حدیث نوشته شود. این مسئله سبب به وجود آمدن [[جامع حدیثی|جوامع حدیثی]] شد که برخی همه موضوعات دینی از جمله فقه و عقاید را در بر می‌گرفت، مانند الکافی نوشته کلینی و برخی به صورت تخصصی شامل فقه یا [[کلام اسلامی|عقاید]] می‌شد؛ مانند کتاب‌های [[التوحید (کتاب)|توحید]]، [[عیون اخبار الرضا (کتاب)|عیون اخبار الرضا]] و [[کمال الدین و تمام النعمة (کتاب)|کمال‌الدین]] از شیخ صدوق و [[کتاب الغیبة (ابهام‌زدایی)|الغیبه]] و [[الامالی (شیخ طوسی)|امالی]] از شیخ طوسی.<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۳۵۵.</ref> کتب اربعه حدیثی شیعه در این دوره تألیف شد.<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۳۵۵.</ref> این کتاب‌ها که مهم‌ترین جوامع روایی شیعه امامی‌اند عبارت‌اند از: [[الکافی (کتاب)|الکافی]] نوشته [[محمد بن یعقوب کلینی|کُلینی]] (درگذشت: [[سال ۳۲۹ هجری قمری|۳۲۹ق]])، [[من لایحضره الفقیه (کتاب)|مَن لایَحضُرُه الفقیه]] نوشته [[شیخ صدوق]] (۳۰۵ـ۳۸۱ق)، و [[تهذیب الاحکام (کتاب)|تهذیب‌الاحکام]] و [[الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار (کتاب)|اِستِبصار]] نوشته [[شیخ طوسی]] (۳۸۵ـ۴۶۰ق).<ref>مؤدب، تاریخ حدیث، ۱۳۸۸ش، ص۸۶.</ref>

ابتدای این دوره، یعنی از قرن ششم تا قرن یازدهم قمری، تألیف کتاب‌های حدیثی دچار رکود شد؛ اما از قرن یازدهم، با ظهور [[محمدمحسن فیض کاشانی|فیض کاشانی]] (۱۰۰۷ـ۱۰۹۱ق)، [[محمدباقر مجلسی|علامه مجلسی]] (۱۰۳۷ـ۱۱۱۰ق)  و [[شیخ حر عاملی|حرِّ عامِلی]] (۱۰۳۳ـ۱۱۰۴ق) تدوین کتاب‌های حدیثی رونق گرفت. مهم‌ترین [[جامع حدیثی|مجامع حدیثی]] این دوره عبارت‌اند از: [[الوافی (کتاب)|الوافی]] نوشته فیض کاشانی، [[بحار الانوار (کتاب)|بحارالانوار]] نوشته علامه مجلسی و [[وسائل الشیعة (کتاب)|وسایل‌الشیعه]] نوشته حرِّ عامِلی.<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۴۰۰-۴۰۲.</ref> در دوره معاصر، یعنی صد سال اخیر هم عالمانی به جمع‌آوری، دسته‌بندی و گزینش روایات صحیح پرداختند. مهم‌ترین کتاب‌های این دوره به این شرح است: [[مستدرک الوسائل (کتاب)|مُستَدرَک‌ُالوَسايل]]، [[سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار (کتاب)|سَفینةُالبحار]]، [[جامع احادیث الشیعه (کتاب)|جامعُ اَحادیثِ الشَّیعه]]، آثارُالصّادقین، [[میزان الحکمه (کتاب)|میزان‌ُالحکمه]] و [[الحیاة (کتاب)|اَلْحیاة]].<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۴۳۴-۴۳۹.</ref>

===تاریخ تدوین حدیث در اهل‌سنت===

[[عبدالهادی فضلی]] تاریخ حدیث اهل‌سنت را به سه مرحله تقسیم کرده است:

*مرحله مُسندها: مسندها کتاب‌هایی‌اند که در آن‌ها تنها احادیث پیامبر(ص) آمده است.<ref>فضلی، اصول‌الحدیث، ۱۴۲۰ق، ص۴۳.</ref> از آخر قرن دوم، برخی از پیشوایان اهل‌سنت به تألیف مسند مشغول شدند. [[مسند احمد بن حنبل (کتاب)|مُسند احمد بن حنبل]] از کتاب‌های این دوره است.<ref> فضلی، اصول‌الحدیث، ۱۴۲۰ق، ص۴۳-۴۴.</ref>

==روش‌های حدیث‌نگاری==

{{همچنین| خبر واحد|حدیث متواتر}}

خبر متواتر را هم در دو قسمِ لفظی و معنوی جای می‌دهند: متواتر لفظی آن است که مضمونی را با الفاظ و عبارات یکسان روایت کنند؛ مانند حدیث [[خطبه غدیر|«مَن کُنتُ مولاه فهذا علی مولاه»]]. متواتر معنوی آن است که مضمونی مشترک، با عبارات و الفاظ گوناگون نقل شود؛<ref>سبحانی، اصول الحدیث و احکامه، دار احیاء التراث العربی، ص۳۵.</ref> مانند احادیث مربوط به [[ظهور امام زمان|ظهور مهدی(ع)]] که الفاظشان مختلف است و به حد تواتر نمی‌رسد؛ اما مضمون مشترکشان در خصوص ظهور مهدی متواتر است.<ref>فضلی، اصول‌الحدیث، ۱۴۲۰ق، ص۸۰.</ref>

{{اصلی|حدیث معتبر}}

بحث از حجیت و اعتبار احادیث، مسئله‌ای است در حوزه دانش [[اصول فقه|اصول‌فقه]].<ref> فضلی، اصول‌الحدیث، ۱۴۲۰ق، ص۸۱.</ref> به‌گفته عبدالهادی فضلی، اصولیان در خصوص حجیت حدیث متواتر، از‌ آنجا که یقین‌آور است، اتفاق‌نظر دارند.<ref> فضلی، اصول‌الحدیث، ۱۴۲۰ق، ص۸۱-۸۲؛ برای نمونه نگاه کنید به شیخ انصاری، فرائدالاصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۲۳۸؛ آخوند خراسانی، کفایةالاصول، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۳۱۱.</ref> اصولیان همچنین حجیت خبر واحدی را که همراه با قرائن علم‌آور باشد، می‌پذیرند و تردیدی در آن ندارند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به شیخ انصاری، فرائدالاصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۲۳۸؛ آخوند خراسانی، کفایةالاصول، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۳۱۱؛ مظفر، اصول‌الفقه، ۱۴۳۰ق، ج۳، ص۷۲.</ref> اما درباره خبر واحدی که همراه با قرائن علم‌آور نباشد، اختلاف‌نظر فراوان دارند:<ref>مظفر، اصول‌الفقه، ۱۴۳۰ق، ج۳، ص۷۲؛ فضلی، اصول‌الحدیث، ۱۴۲۰ق، ص۸۸.</ref>

به برخی از اخباریان نسبت می‌دهند که همه اخبار واحدی را که در کتب معتبر حدیثی شیعه آمده باشد، معتبر می‌دانند.<ref>شیخ انصاری، فرائدالأصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۲۴۰-۲۴۱.</ref> کسانی علاوه بر این شرط، معیار مخالف نبودن حدیث با مشهور را مطرح کرده‌اند.<ref>شیخ انصاری، فرائدالأصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۲۴۱.</ref> جمعی دیگر می‌گویند حدیثی را می‌پذیریم که راویانش عادل باشند.<ref>شیخ انصاری، فرائدالأصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۲۴۱.</ref> به‌گزارش عبدالهادی فضلی، دیدگاه بیشتر عالمان شیعه این است که خبر واحدی حجیت دارد که سلسله راویان آن [[ثقه]] باشند.<ref>فضلی، اصول‌الحدیث، ۱۴۲۰ق، ص۸۹-۹۰.</ref>

به‌گزارش شوکانی، [[مجتهد|فقیه]] سنی (درگذشت: ۱۲۵۰ق)، عالمان [[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]] نیز در حجیت خبر متواتر حرفی ندارند و آن را علم‌آور می‌دانند؛<ref>شوکانی، ارشادالفحول، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م، ج۱، ص۱۲۸.</ref> اما درباره حجیت خبر واحد صحیح<ref>شوکانی، ارشادالفحول، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م، ج۱، ص۱۳۷.</ref> اختلاف دارند. بیشترشان ازجمله، [[احمد بن حنبل]]<ref>شوکانی، ارشادالفحول، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م، ج۱، ص۱۳۳.</ref> بر این باورند که معتبر است.<ref>شوکانی، ارشادالفحول، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م، ج۱، ص۱۳۴.</ref> برخی دیگر همچون نَظّام می‌گویند اعتبار ندارد، مگر‌ آن‌که قرینه‌ای خارج از خود حدیث باعث شود به صدق آن یقین پیدا کنیم.<ref>شوکانی، ارشادالفحول، ج۱، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م، ص۱۳۴-۱۳۵.</ref>

{{اصلی|اسناد}}

منظور از اِسناد این است که تمام سلسلهٔ راویان حدیث تا معصوم ذکر شود؛ به عبارت دیگر، سند حدیث بیان شود.<ref>طباطبایی، مسندنویسی در تاریخ حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۳۰-۳۱.</ref> اِسناد حدیث یا ذکر سند آن، ازآن‌رو اهمیت دارد که یکی از ابزارهای شناخت اعتبار حدیث است.<ref>طباطبایی، مسندنویسی در تاریخ حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۳۱.</ref> می‌گویند به همین جهت، [[امامان شیعه]] و نیز عالمان اهل‌سنت همیشه بر نوشتن سند احادیث سفارش کرده‌اند.<ref>طباطبایی، مسندنویسی در تاریخ حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۳۱-۳۲.</ref>

{{اصلی|جعل حدیث}}

جعل حدیث، به‌معنای آن است که حدیثی را بسازیم و آن را به [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] یا امام معصوم نسبت دهیم.<ref>نگه کنید به مامقانی، مقباس الهداية، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۲۹۲؛ شهید ثانی، شرح البداية فی علم الدراية، بی‎تا، ج۱، ص۱۵۵</ref> حدیثی را که به این شکل ساخته می‌شود «[[حدیث موضوع]]» نیز می‌خوانند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به مامقانی، مقباس‌الهدایة، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۲۹۲؛ شهید ثانی، شرح البدایة فی علم الدرایة، بی‎تا، ج۱، ص۱۵۵.</ref> می‌گویند جعل حدیث بیشتر در موضوعات [[کلام اسلامی|اعتقادی]]، [[اخلاق|اخلاقی]]، تاریخی، پزشکی، فضایل و [[دعا|ادعیه]]، روی می‌داده است.<ref>رفیعی، درسنامه وضع حدیث، ۱۳۸۴ش، ص۱۶۳.</ref>

{{اصلی|علوم حدیث}}

گفته‌اند از همان قرن‌های نخستین اسلامی، علوم مختلفی درباره حدیث به وجود آمده که در آن‌ها، احادیث را از جنبه‌هایی مانند متن و سندشان بررسی می‌کنند.<ref>معارف، تاریخ عمومی حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۱۸۴-۱۸۵.</ref> برخی از این علوم به شرح زیر است:

برای مثال، سنایی در شعر زیر به دو حدیث [[حدیث باب مدینة العلم|اَنَا مدینة العلم]] و [[حدیث ثقلین|ثَقَلَین]] اشاره کرده است:

}}

مولوی نیز این‌گونه از  حدیث [[خطبه غدیر|«مَن کُنتُ مَولاهُ فهذا علیٌ مَولاه»]]، در شعرش یاد کرده است:

سعدی نیز با اشاره به [[لا فتی الا علی|حدیث لا فَتیٰ اِلّا علی]] (جوانمردی جز علی نیست) سروده است:

از احادیث در آثار هنری هم استفاده شده است. برای مثال حسن روح‌الامین در سال [[سال ۱۳۹۶ هجری شمسی|۱۳۹۶ش]] تابلویی را با محتوای [[لا فتی الا علی|حدیث لا فَتیٰ اِلّا علی]] طراحی کرد.<ref>[http://www.iribnews.ir/fa/news/1791101/ «رونمایی از تابلو لا فتی الا علی»].</ref> همچنین [[جورج سمعان جرداق|جرج جُرْداق]] می‌گوید: «من در خانواده‌ای مسیحی بزرگ شده‌ام. پدرم سنگ‌تراش بود. سنگی را به سردر خانه‌مان آویخته بود که روی آن سنگ این جمله حک شده بود: «لا فَتیٰ اَلّا علی لا سَیفَ اِلّا ذوالفَقار».<ref>[https://hawzah.net/fa/Magazine/View/4227/7021/85112/ «آن روز که یک مسیحی عاشق علی علیه السلام شد»].</ref>

غلام‌حسین امیرخانی، خوش‌نویس هم [[حدیث باب مدینة العلم|حدیث اَنَا مدینةُ العلم]] را به‌ [[خط نستعلیق]]، کتابت کرده است.<ref>[https://www.jahannews.com/gallery/421048/1/ «خوشنویسی/أَنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا»].</ref>

{{پانوشت}}

{{یادداشت‌ها}}

{{منابع}}

* آخوند خراسانی، کفایةالاصول، قم، مؤسسه آل‌البیت، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.