ولایتعهدی امام رضا(ع): تفاوت میان نسخه‌ها

برخی از اهداف مأمون از این اقدام را چنین شمرده‌اند: ایمن شدن از خطر امام و زیر نظر گرفتن او، خاموش کردن انقلاب [[علویان|علوی‌ها]]، استفاده از امام برای مشروعیت بخشیدن به خلافت خود و راضی کردن اهل [[خراسان بزرگ|خراسان]]. در مقابل، برخی معتقدند [[فضل بن سهل|فضل بن سَهل]] نقشه ولیعهدی امام را طراحی کرد تا به وسیله آن به پادشاهی [[ایران]] برسد. با این حال می‌گویند امام(ع) توانست با سیاست‌ها و فعالیت‌های خود، آنان را از دست‌یابی به اهدافشان ناکام گذارد.

به نظر برخی محققان، [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا(ع)]] در دوران حساس خلافت [[مأمون عباسی|مأمون]]، با پذیرش ولایتعهدی و انجام فعالیت‌هایی در آن هنگام، توانست به صورت غیرمستقیم مسیر جامعه را هدایت کند؛ چراکه در آن دوران، [[بنی‌عباس|خلافت عباسی]] اوضاع نابسامانی داشت و قیام‌های متعدد [[علویان]] و وجود برخی فرقه‌های ضاله زمینه انحطاط جامعه را فراهم کرده بود.<ref>اکبری، و براتی، «نقش امام رضا(ع) در وحدت دینی و انسجام اسلامی در عصر عباسی»، ص۴۵.</ref>

به گفته [[ابوالفرج اصفهانی|ابوالفَرَج اصفهانی]] در [[مقاتل الطالبیین (کتاب)|مقاتل الطالبیین]] و [[شیخ صدوق]] در [[عیون اخبار الرضا (کتاب)|کتاب عیون اخبار الرضا(ع)]]، ولایتعهدی امام رضا به خواست مأمون انجام شد؛ چراکه او قسم خورده بود هنگامی که بر برادرش [[امین عباسی|امین]] پیروز شود، [[خلافت]] را به امام رضا بسپارد.<ref>ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، دار المعرفه، ص۴۵۴؛ شیخ صدوق، عيون أخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۶۶.</ref> با کشته شدن امین و به خلافت رسیدن مأمون، [[فضل بن سهل]] وزیر مأمون، عهد او با خدا را یادآوری کرد و مأمون اقدامات لازم برای آن کار را انجام داد.<ref>بیهقی، تاریخ بیهقی، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۱۹۰.</ref>

برخی نویسندگان اهداف دیگری را نیز برای این اقدام مأمون ذکر کرده‌اند.<ref>عاملی، الحیاة السیاسیة للامام الرضا(ع)، ۱۴۰۳ق، ص۲۵۴-۲۶۰.</ref> [[سید جعفر مرتضی عاملی]]، تاریخ‌پژوه شیعه معتقد است با توجه به مشکلاتی که مأمون در حکومت با آنها روبه‌رو بود، انتخاب امام به ولیعهدی بر نبوغ سیاسی و آگاهی وی از مشکلات حکومت دلالت دارد.<ref>عاملی، الحیاة السیاسیة للامام الرضا(ع)، ۱۴۰۳ق، ص۲۰۷.</ref> با این حال، می گویند امام رضا(ع) با سیاست‌ها و موضع‌گیری‌هایش، مأمون را از دست‌یابی به اهدافش ناکام گذاشت.<ref>افتخاری، امام رضا(ع)، مأمون و موضوع ولایتعهدی، ۱۳۹۸ش، ص۱۰۴.</ref>

به گفته سید جعفر مرتضی عاملی، گزارش‌هایی که بر رضایت نداشتن امام به ولایتعهدی دلالت دارد، [[تواتر|متواتر]] است.<ref>عاملی، الحیاة السیاسیة للامام الرضا(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۸۶.</ref> مطابق آنچه در [[مناقب آل ابی‌طالب (کتاب)|کتاب مناقب]] ذکر شده،‌ [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا(ع)]] از بی‌نتیجه بودن ولایتعهدی خود خبر داده است.<ref>ابن‌شهر‌آشوب، المناقب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۳۶۵.</ref> بر اساس این گزارش، پس از پذیرش ولایتعهدی، امام در حضور [[مأمون عباسی|مأمون]] و فضل بن سهل، سندی را بر ولایتعهدی خود نوشت و از جمله مسائلی که در آن بیان کرد، این بود که [[جفر|جَفْر]] و [[کتاب علی(ع)|جامعه]] برخلاف ولایتعهدی‌اش دلالت دارند.<ref>ابن‌شهر‌آشوب، المناقب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۳۶۵.</ref>

امام رضا(ع) برای ناکام گذاشتن مأمون در طرح ولایتعهدی او، در موقعیت‌های مختلفی با آن مقابله کرد.<ref>امینی، نگاهی به زندگی و ولایتعهدی امام رضا، ۱۳۹۵ش، ص۱۰۲-۱۰۳.</ref> از جمله کارهای امام می‌توان به این موارد اشاره کرد: دستور امام به گریه کردن خانواده هنگام خداحافظی‌اش در مدینه،<ref>مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۲۶ق، ص۲۱۱.</ref> وداع با قبر پیامبر،<ref>شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۲۱۷.</ref> دخالت نکردن در هیچ کار حکومتی، تبدیل کردن مرکز حکومت به پایگاه تبلیغ [[شیعه]] و مناظره کردن با سران ادیان و مذاهب مختلف.<ref>امینی، نگاهی به زندگی و ولایتعهدی امام رضا، ۱۳۹۵ش، ص۱۰۳-۱۰۶.</ref>

{{مسیر حرکت امام رضا}}

به‌گزارش [[تاریخ یعقوبی (کتاب)|تاریخ یعقوبی]]، به دستور مأمون، [[رجاء بن ابی‌ضحاک|رجاء بن ابی‌ضَحّاک]] (خویشاوند [[فضل بن سهل]]) مأمور شد امام رضا(ع) را از [[مدینه]] به [[خراسان بزرگ|خراسان]] آورد.<ref>یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۴۴۸.</ref> البته به باور [[شیخ مفید]]، فرستاده مأمون [[عیسی بن یزید جلودی|عیسی جَلودی]] بوده است.<ref>شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۵۹.</ref> مأمون مسیر مشخصی برای سفر امام رضا به مرو انتخاب کرد تا آن حضرت از مراکز شیعه‌نشین عبور نکند؛ زیرا از اجتماع شیعیان بر گرد امام می‌ترسید.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۱ش، ج۱۸، ص۱۲۴.</ref> او به طور خاص دستور داد امام را از مسیر [[کوفه]] نبرند؛ بلکه از راه [[بصره]] و [[خوزستان]] و [[فارس]]، به [[نیشابور]] منتقل کنند.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۱ش، ج۱۸، ص۱۲۴.</ref> مسیر حرکت، طبق کتاب [[اطلس شیعه (کتاب)|اطلس شیعه]]، چنین بوده است: [[مدینه]]، [[نقره]]، [[هوسجه]]، [[نباج]]، [[حفر ابوموسی]]، [[بصره]]، [[اهواز]]، [[بهبهان|بِهبهان]]، [[اصطخر]]، [[ابرقوه]]، [[ده‌شیر]] (فراشاه)، [[یزد]]، [[خرانق]]، [[رباط پشت بام]]، [[نیشابور]]، [[قدمگاه]]، [[ده‌سرخ]]، [[طوس]]، [[سرخس]]، [[مرو|مَرْو]].<ref>جعفریان، اطلس الشیعه، ۲۰۱۵م، ص۱۰۲.</ref> گفته شده زمان حرکت امام آخر [[سال ۲۰۰ هجری قمری|سال ۲۰۰ق]] بوده است.<ref>نوبختی، فرق الشیعه، ۱۴۰۴ق، ص۸۷؛ اشعری قمی، المقالات و الفرق، ۱۳۶۰ش، ص۹۵.</ref> می‌گویند مهم‌ترین و مستندترین حادثه در طول مسیر، در [[نیشابور]] اتفاق افتاد که امام رضا(ع) در آنجا [[حدیث]] معروف به [[حدیث سلسلةالذهب|سِلسِلَةُ الذَّهَب]] را ایراد کرد.<ref>فضل‌الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا، ۱۳۷۷ش، ص۱۳۳.</ref>

[[پرونده:سکه ولایتعهدی امام رضا.jpg|250px|بندانگشتی|چپ|<small>سکه ولایتعهدی [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا(ع)]] که به دستور [[مأمون]] ضرب شد. بر روی سکه عبارت زیر به [[خط کوفی]] درج شده است:</small> «لله، محمدرسول الله، المأمون خلیفة الله، مما أمر به الأمیر الرضا ولی عهد المسلمین علی بن موسی بن علی بن ابی طالب، ذوالریاستین.]]

مأمون دوشنبه [[۷ رمضان|هفتم]]<ref>یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۴۴۸.</ref> یا پنجم<ref>شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۲۴۵.</ref> یا دوم رمضانِ<ref>طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۵۵۴.</ref> [[سال ۲۰۱ هجری قمری]] از مردم، برای ولیعهدی امام رضا(ع) بیعت گرفت و مردم را به جای لباس سیاه که نشانه [[بنی‌عباس|عباسیان]] بود<ref>عرفان منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا، ۱۳۷۴ش، ص۱۶۸.</ref> سبزپوش کرد (رنگ سبز نماد [[علویان|علوی‌ها]] بود)<ref>عرفان منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا، ۱۳۷۴ش، ص۱۶۸.</ref> و فرمان آن را به نواحی مختلف نوشت.<ref>یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۴۴۸.</ref>

حکم ولایتعهدی امام، به خط مأمون، در سندی نوشته شد و امام نیز در پشت آن سند، مطالبی نوشت.<ref>اربلی، کشف الغمه، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۳۳۳.</ref> [[علی بن عیسی اربلی|علی بن عیسی اِربِلی]]، مؤلف [[کشف الغمة فی معرفة الائمة (کتاب)|کتاب کَشْفُ الغُمّه]] در سال ۶۷۰ق آن عهدنامه را با خط مأمون و امام دیده و آن را در کتاب خود، کشف الغمه ثبت کرده است.<ref>اربلی، کشف الغمه، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۳۳۳.</ref>

به گزارش [[احمد بن ابی‌یعقوب|یعقوبی]]، [[اسماعیل بن جعفر بن سلیمان]] که از سوی مأمون حاکم [[بصره]] شده بود، از بیعت با امام رضا(ع) سر باز زد و مأمون، [[عیسی بن یزید جلودی|عیسی بن یزید جَلودی]] را به سوی او روانه کرد و او از بصره گریخت.<ref>یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۴۴۸-۴۴۹.</ref> او نوشته است عیسی بن یزید جلودی، از طرف مأمون، مأمور رساندن فرمان بیعت به [[مکه]] بود.<ref>یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۴۴۹.</ref> وی با پارچه‌های سبز وارد مکه شد و از مردم برای امام رضا(ع) بیعت گرفت.<ref>یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۴۴۹.</ref> [[شیخ صدوق]] گزارش کرده که عیسی جلودی، بعد‌ها از مخالفان سرسخت ولایتعهدی امام رضا(ع) شد و مأمون او را به‌دلیل بیعت‌نکردن با امام رضا(ع) به زندان انداخت.<ref>شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۵۰.</ref> علی بن ابی‌عمران و ابویونس از دیگران مخالفان ولایتعهدی امام رضا شمرده شده‌اند.<ref>شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۵۰.</ref>

برخی از پیامدهای ولایتعهدی امام رضا چنین بیان شده است:

[[پرونده:ولایتعهدی.jpg|200px|بندانگشتی|کتاب «امام رضا(ع) مأمون و موضوع ولایتعهدی» به قلم سید غنی افتخاری]]

درباره ولایتعهدی امام رضا(ع) کتاب‌های مستقلی نگارش شده که برخی به این شرح است:

{{پانوشت}}

{{منابع}}

* اشعری قمی، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۰ش.

{{پایان}}

{{امام رضا}}