امام علی علیه‌السلام: تفاوت میان نسخه‌ها

===سیره عبادی===

[[پرونده:تابلوی پناه (یتیم نوازی).jpg|بندانگشتی|تابلوی پناه (یتیم نوازی امام علی(ع) اثر [[استاد فرشچیان]])]]

از دید امام علی(ع)، گفتار و رفتار بی اخلاص، هیچ ارزش و اعتباری ندارد.<ref>آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۱۳۶۶، ص ۱۹۷.</ref> برخورد حضرت علی با [[عمرو بن عبدود]] در [[جنگ احزاب]] یکی از نمونه‌های اخلاص ایشان است؛ پس از آنکه علی(ع) بر عمرو دست یافت، عمرو به سوی امام آب دهان انداخت. امام برای آنکه از روی خشم عمرو را نکشته باشد، او را رها کرد و پس از آنکه خشمش فرونشست، برگشت و او را کشت.<ref>ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۵ق، ج۱، ص۳۸۱.</ref>

در سیره عبادی علی(ع) نماز اهمیت ویژه‌ای دارد؛ تا آنجا که وی پیشتازی خود در اقامه نماز در کنار پیامبر را از امتیازات خویش دانسته است.<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص ۱۱۸.</ref> نمازهای حضرت علی بسیار طولانی بود<ref>ابن طاووس، فلاح السائل،۱۴۰۶ق، ص ۱۰۹.</ref> و به نماز شب اهتمام داشت.<ref>ابن شهر آشوب، المناقب، ۱۳۷۵ق، ج۲، ص ۱۲۳.</ref>امام صادق(ع) در روایتی می فرماید که امام علی(ع) در آخر عمرش در هر شبانه روز هزار رکعت نماز می گزارد. <ref>الشيخ حرّ العاملي، وسائل الشيعة، ج۵، ص۱۷۷.</ref>

===سیره خانوادگی===

امام علی در مورد رابطه خود با همسرش [[حضرت زهرا(س)]] می‌گوید: «به خدا سوگند! هیچ‌گاه فاطمه را به اکراه به کاری وانداشتم و او را ناراحت نکردم و خشمگین نساختم تا خداوند او را نزد خویش برد و او نیز هیچ زمان مرا ناراحت و خشمگین نکرد و از دستور من سرپیچی ننمود و هر گاه به او نگاه می‌کردم همه ناراحتی‌ها و اندوه‌ها و غم‌هایم را از یاد می‌بردم».<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص ۳۱.</ref> علی(ع) در کارهای خانه به فاطمه کمک می‌کرد.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۱۲۳.</ref> [[شیخ صدوق]] پس از نقل خبری که بیانگر اختلافی میان علی و فاطمه است که منجر به میانجیگری پیامبر(ص) بر ای اصلاح میان آن دو شده است می‌نویسد: این روایت قابل اعتماد نیست و به آن اعتقاد ندارم زیرا علی سیدالوصیین است و فاطمه سرور زنان جهان و هر دو در [[حسن خلق]] پیرو پیامبر هستند و  هیچ سخنی میانشان رد و بدل نشده که نیاز به اصلاح توسط رسول خدا باشد.<ref>صدوق، به نقل از: مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۳، صص۱۴۶-۱۴۷</ref>{{یاد|ليس هذا الخبر عندي بمعتمد ، ولاهولي بمعتقد في هذه العلة لان عليا وفاطمة  ماكاناليقع بينهماكلام يحتاج رسول الله  إلى الاصلاح بينهما ، لانه سيد الوصيين ، وهي سيدة نساء العالمين ، مقتديان بنبي الله في حسن الخلق.}}

بنابر آنچه از امام علی نقل شده، فرزندان حقوقی دارند که باید رعایت شود. وی می‌فرماید: «حق فرزند بر پدر آن است که بر او نامی نیک بگذارد. ادب نیکو و پسندیده بیاموزد و قرآن را به او آموزش دهد...».<ref>نهج البلاغه، حکمت ۳۰۰.</ref> وی در مورد چگونگی تربیت کودکان فرمود: «هر کس کودکی دارد، کودکی کند».<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۵، ص ۲۰۳.</ref> سفارش امام علی(ع) به والدین این بوده که در تربیت فرزندان، موقعیت زمانی کودکان و فاصله میان دو نسل را در نظر داشته باشند.<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲۰، ص ۲۶۷.</ref>

از نظر امام علی(ع)، خویشاوندان جایگاه مهمی در زندگی افراد دارند. به نظر وی هیچ‌کس از خویشان و بستگان خود بی‌نیاز نیست که از وی با زبان و دست دفاع کند. خویشاوندان بزرگ‌ترین گروه از مردم هستند که از انسان پشتیبانی می‌کنند و ناراحتی او را از بین می‌برند و هنگامی که حادثه‌ای برای شخص پیش آید، آنها پرعاطفه‌ترین مردم‌اند.<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۳۹.</ref>

===سیره حکومتی===

{{جعبه نقل قول| عنوان = | نقل‌قول = ابونوار کرباس فروش می‌گوید:{{-}}'''«علی بن ابی‌طالب به همراه برده‌اش نزد من آمد و دو پیراهن کرباس خرید. سپس به برده‌اش گفت: «هر کدام را می‌خواهی بردار»؛ برده یکی را برداشت. سپس علی پیراهن دیگر را برداشت و پوشید.»'''|تاریخ بایگانی| منبع = <small>ابن حنبل، فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب(ع)، ص۱۲۹.</small>| تراز = چپ| عرض =۳۰۰px | اندازه خط = 4px|رنگ پس‌زمینه =#B0E0E6| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = چپ}}

امام علی(ع) در نخستین روزهای خلافتش، در برابر سنت خلفا -که بیت‌المال را بر اساس سوابق افراد در جنگ‌های صدر اسلام و یا سبقت در [[ایمان]] و مانند آن تقسیم می‌کردند- ایستاد و این عدم مساوات در تقسیم بیت‌المال را خلاف دستور قرآن برشمرد.<ref>محمودی، نهج السعادة، مؤسسة الاعلمی، ج۱، ص۲۲۴؛ مفید، الاختصاص، ۱۴۳۰ق، ص۱۵۱.</ref> وی [[عمار یاسر]] و [[ابوالهیثم بن تیهان]] را مسئول بیت‌المال کرد و به آنها کتباً دستور داد که عرب و عجم و هر مسلمان از هر تیره و تبار که باشد، در سهم بیت‌المال یکسان‌اند.<ref>حسینی دشتی، معارف و معاریف، ۱۳۷۹، ج۷، ص۴۵۷.</ref> همچنین وقتی خلافت را به دست گرفت، تمام زمین‌هایی را که [[عثمان بن عفان|عثمان]] به افراد مختلف واگذار نموده بود، مال خدا خواند و دستور بازگرداندن آنها به بیت‌المال را صادر نمود.<ref>مسعودی، اثبات الوصیه، ص۱۵۸.</ref>

{{جعبه نقل قول| عنوان =| نقل‌قول = '''امیرالمؤمنین علیه السلام''':{{سخ}}

[[سوگند]] به خدا! اگر شب را بر روى خارهاى «سعدان» بيدار بسر برم! و يا در غُل‌ها و زنجيرها بسته و كشيده شوم، برايم محبوب‌تر است از اين كه [[خدا]] و [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|رسولش]] را  [[قیامت| روزقيامت]] در حالى ملاقات كنم كه به بعضى از بندگان ستم كرده و چيزى از اموال دنيا را غصب نموده باشم. چگونه به كسى ستم روا دارم، آن هم براى جسمى كه تار و پودش به سرعت به سوى كهنگى پيش مى‌رود (و از هم مى‌پاشد) و مدّت‌هاى طولانى در ميان خاک‌ها مى‌ماند. | منبع = '''منبع:''' مکارم شیرازی، نهج البلاغه با ترجمه فارسی روان،  ص۵۴۱| تراز = چپ| عرض = ۲۵۰px|رنگ حاشیه= #۶۶۷۷۸۸|حاشیه= ۵px|اندازه خط = ۱۵px|رنگ پس‌زمینه =#F4FFF4| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = چپ}}

نگاه امام علی(ع) به حکومت به عنوان ابزاری برای اقامه حق و دفع باطل بود وا گر این هدف مهم و مقدس در پرتو حکومت برایش میسر نمی شد  هیچ دلبستگی به حکومت نداشت وچنین حکومتی کمترین ارزش را نیز برایش نداشت ابن عباس نقل می کند که در منزل «ذى قار» بر اميرمؤمنان وارد شدم در حالى كه مشغول وصله نمودن كفش خود بود!به من فرمود: «قيمت اين كفش چقدر است؟» گفتم: «بهايى ندارد!» فرمود: «به خدا سوگند همين كفش بى ارزش برايم از حكومت بر شما محبوب‌تر است، مگر اين‌كه با اين حكومت حقّى را بپا دارم و يا باطلى را دفع نمايم»  <ref>مكارم شيرازى، ناصر، نهج البلاغه با ترجمه فارسى روان،۱۳۸۴ش، ج۱،ص۸۸.</ref>

علی(ع) در [[بیت المال]] سخت‌گیری می‌کرد، چنانچه وقتی دخترش گردنبند مرواریدی را از [[علی بن ابی رافع]]، کلیددار بیت‌المال، به‌صورت امانت گرفت، هم دخترش و هم علی بن ابی رافع را به‌شدت بازخواست کرد.<ref>طبری، تاریخ طبری، ج۳، جزء ۶، ص۹۰.</ref> در جریان دیگری نیز به یکی از یارانش که درخواست مالی خاص از وی کرده بود، تذکر داده و او را از درخواستی بیش از حق خود منع نمود.<ref>ثقفی، الغارات، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۴۵.</ref>

امام علی(ع) در کار دین، اجرای دقیق قانون و شیوه صحیح حکومت‌داری، بسیار جدی و بی‌اغماض بود و همین عامل او را برای برخی تحمل‌ناپذیر کرده بود. وی در این راه حتی به نزدیک‌ترین یاران خویش نیز سخت‌گیری می‌کرد؛ مثلاً در جریانی به [[قنبر]] دستور داد که مردی را [[حد]] بزند. قنبر تحت تأثیر احساسات، سه تازیانه اضافه زد. علی(ع) آن مرد را وادار کرد به جبران آن سه تازیانه، قنبر را تازیانه بزند.<ref>قمی، سفینة البحار، ج۲، ص۱۶۷.</ref> همچنین در نهج البلاغه آمده است که یکی از توانگران [[بصره]]، [[عثمان بن حنیف]]، فرماندار بصره را مهمان کرد و غذاهای رنگارنگ در سفره گذاشت و نیازمندان به آن ضیافت راه نداشتند. وقتی گزارش این ضیافت به گوش علی(ع) رسید، فوراً نامه‌ای به عثمان بن حنیف نوشت و او را به‌خاطر رفتن به چنین محفلی سرزنش کرده و او را به پیروی از راه و روش زاهدانه خویش دعوت نمود.{{ببینید|نامه امیرالمؤمنین به عثمان بن حنیف}}<ref>نهج البلاغه، نامه ۴۵.</ref>

از نظر امام علی(ع) حق زمامدار بر مردم و حق مردم بر زمامدار بزرگ‌ترین حقی است که خداوند قرار داده و کاملاً دوسویه است<ref name="nahj-kh207">نهج البلاغه، خطبه ۲۰۷.</ref> و رعایت حقوق متقابل زمامدار و مردم ثمرات فراوانی دارد؛ از جمله عزت یافتن حق، استوار شدن پایه‌های دین، آشکار شدن نشانه‌های عدالت و اجرا شدن سنت‌های پیامبر اسلام(ص)<ref name="nahj-kh207"/> امام علی(ع) برای شخصیت و حقوق مردم ارزش بسیاری قائل بود و این امر در نامه‌هایی که به مأموران دولتی فرستاده، کاملاً آشکار است. در دستورالعملی که برای مأمورین جمع‌آوری [[خراج]] نوشته است، آنان را به رفتار عادلانه و منصفانه و صبر و حوصله در برخورد با مردم سفارش کرده است.<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۱.</ref> همچنین هنگامی که امام علی(ع) [[مالک اشتر]] را به استانداری [[مصر]] منصوب کرد، او را به مهربانی و خوش‌رفتاری با همه مردم، چه مسلمان و چه غیرمسلمان، و برخورد انسانی با آنان دعوت نمود.<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>امام علی(ع) در یکی از سخنانش محورهای اصلی حقوق متقابل مردم و حاکم را اینگونه بیان کرده است:اى مردم! مرا بر شما، و شما را بر من حقّى است، امّا حقّ شما آن است كه از خير خواهى شما دريغ نورزم و [[بیت المال]] شما را در راه شما صرف كنم، و شما را تعليم دهم تا از جهل و نادانى نجات يابيد و تربيتتان كنم، تا فرا گيريد.و امّا حقّ من بر شما اين است كه در بيعت خويش با من وفادار باشيد و در آشكار و نهان خيرخواهى را از دست ندهيد. هر وقت شما را بخوانم اجابت نماييد و هر گاه فرمان دادم اطاعت كنيد. <ref>مكارم شيرازى، ناصر، نهج البلاغه با ترجمه فارسى روان، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۹۳.</ref>

از آنجا که هدف امیرالمؤمنین(ع) از حکومت اقامه حق و دفع باطل و گسترش عدالت بود. در برابر هر عاملی که این هدف را تهدید کرد ایستادگی

نمود.  او به هیچ وجه اجازه نداد که متملقان بتوانند با ادبیات تملق آلودشان مسر درست حکومت علوی را به انحراف بکشانند.و تصریح می‌کرد که اصلاً چنین ادبیاتی را دوست ندارد. یکبار پس از خطبه‌ای که حضرت در باره حقوق متقابل حاکم و مردم ایراد کرد یکی ازاصحابش با سخنانی طولانی اعلام آمادگی و اظهار تسلیم و فرمانبرداری کرد امام علی(ع) در پاسخش فرمود: سزاوار است آن کس که جلال خداوند در نظرش بزرگ و مقام او در قلبش پر عظمت است همه چيز- به خاطر آن عظمت- جز خداوند در نظرش کوچک جلوه كند. امام(ع) درادامه سخنش افزود: بدانيد از بدترين حالات زمامداران در پیشگاه صالحان این است که گمان برده شود آنها فریفته تفاخر گشته و کارشان شکل برترى جویى به خود گرفته، '''من از این ناراحتم که حتّى به ذهن شما خطور کند که مدح و ستایش را دوست دارم؛ از شنیدن آن لذّت مى‌برم. من- بحمد الله- چنین نیستم''' و اگر (فرضاً) دوست هم مى‌داشتم، به خاطر خضوع در برابر ذات پر عظمت و کبریایى خدا- که از همه کس به ثنا و ستايش سزاوارتر است- آن را ترک گفتم.امام(ع) سخنش را این‌گونه ادامه داد: گاهى مردم ستودن افراد را به خاطر مجاهده‌ها و تلاش‌هايشان لازم مى‌شمرند (و اين براى مردم بى عيب است، امّا من از شما مى‌خواهم) '''مرا با سخنان جالب خود نستایید''' (و این كه مى‌بینید در راه اجراى فرمان خداوند تلاش مى‌کنم) براى این است که مى‌خواهم خود را از مسؤولیت حقوقى كه بر گردنم هست خارج سازم؛ حقوقى كه خداوند و شما بر گردنم داريد و هنوز كاملًا از انجام آنها فراغت نیافته‌ام و واجباتى كه به جاى نیاورده و باید به مرحله اجرا گذارم<ref>. مکارم شیرازی، نهج البلاغه با ترجمه فارسى روان، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۵۲۳.</ref>

===سیره اقتصادی===

در شرح نهج البلاغه آمده است که امیر المومنین(ع) با دستانش کار می‌کرد، زمین را آماده می‌کرد، درخت خرما می‌کاشت، آبیاری می‌کرد و همه این‌ها را خود انجام می‌داد.<ref>شرح نهج البلاغه، ج۱۵، ص ۱۴۷.</ref> از دیدگاه امام علی(ع) ارزشِ حرکت برای جهاد در راه خدا، بیشتر از ارزشِ تلاش در راه کسب روزی برای خانواده نیست.<ref>السرائر، ج۲، ص ۲۲۸.</ref>در روایتی از امام صادق(ع) است که امام علی(ع) هزار برده را با تلاش و کار  و دسترنج خویش آزاد کرد. <ref>الشيخ الكليني، الكافي، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۷۴.</ref>

===سخنان امام علی(ع)===

در زمان حیات امام علی(ع)، مردم سخنان، خطبه‌ها و برخی از اشعار وی را به خاطر سپردند و سینه به سینه نقل کردند و بعدها برخی از عالمان مسلمان، چه شیعه و چه سنی، به گردآوری آنها اقدام نموده و مجموعه‌هایی از این گفتارها را به صورت کتاب درآوردند.<ref>حسینی، مصادر نهج البلاغه و أسانیده، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۳.</ref>

[[پرونده:تصویر نسخه قرن6 نهج البلاغه.gif|250px|بندانگشتی|تصویری از نسخه قدیمی نهج البلاغه نگاشته شده در سال ۵۴۴ق.]]

مشهورترین اثر گردآوری شده از سخنان و نوشته‌های امام علی(ع)، کتاب [[نهج البلاغه]] است که [[سید رضی]] از علمای [[قرن چهارم هجری]] آنها را جمع‌آوری کرده است. نهج البلاغه، پس از [[قرآن]]، مقدس‌ترین متن دینی [[شیعه]] و برجسته‌ترین متن ادبی عرب است.<ref>«[https://hawzah.net/fa/Article/View/45467/%D8%B3%D8%B1-%D8%AF%D9%84%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%86 گنجینه معارف سر دلبران]»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه.</ref> این کتاب در سه بخش خطبه‌ها و نامه‌ها و گزیده‌ای از سخنان کوتاه امام علی(ع) است که در موقعیت‌های گوناگون بیان فرموده یا برای افراد مختلف نوشته شده است:

برخی از شرح‌های نهج البلاغه، عبارتند از:  [[مصباح السالکین (کتاب)|شرح ابن میثم بحرانی]]،  [[شرح نهج البلاغه (ابن‌ابی‌الحدید)|شرح ابن ابی الحدید معتزلی]]، [[شرح محمد عبده]]، [[شرح محمدتقی جعفری]]، [[شرح فخر رازی]]، [[منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه (خویی)|منهاج البراعه]] [[خویی]] و شرح نهج البلاغه از محمدباقر نواب لاهیجانی.<ref>ضمیری، ص۳۶۵-۳۶۷.</ref> با توجه به اینکه «نهج البلاغه»، برگزیده سخنان امام(ع) است و نه همه آنها، از‌این‌رو، برخی از محققان در پی گردآوری همه سخنان وی برآمده‌اند که این کتاب‌ها اصطلاحاً [[نهج البلاغه#مستدرکات|مستدرکات نهج البلاغه]] نامیده می‌شوند.

[[غرر الحکم و درر الکلم]] به همت عبدالواحد بن محمد تمیمی آمِدی، از علمای [[قرن پنجم هجری]] جمع‌آوری شده است. در غرر الحکم بیش از ده هزار سخن از امام(ع) به صورت الفبایی در موضوعات اعتقادی، عبادی، اخلاقی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، گرد آمده است.<ref>ضمیری، ص۳۷۵.</ref>

* امثال الامام علی بن ابی‌طالب، سخنان و نامه‌های امام علی(ع) در کتاب صفین، نوشته نصر بن مزاحم.

{{اصلی|دیوان امام علی(ع)}}

اشعار منسوب به امام علی(ع) در یک دیوان گردآوری شده که بارها توسط ناشران مختلف منتشر شده است.<ref>رجوع کنید به: [http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do سایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران].</ref>

===مکتوبات===

در منابع شیعه و برخی از منابع اهل سنت، به نوشته‌هایی از امام علی(ع) اشاره شده است:

[[جفر و جامعه|جَفْر و جامعه]]، عنوان دو کتاب حدیثی به املای پیامبر اکرم(ص) و نگارش حضرت علی(ع) است.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۳۹؛ صفار قمی‌، بصائر الدرجات، ص۱۴۲-۱۴۶.</ref> این دو کتاب از [[ودایع امامت]] و از منابع علم امام به شمار آمده است.<ref>عاملی‌، حقیقة الجفرعند الشیعة، ص‌۱۲۵-۱۳۳.</ref> محتوای کتاب جفر، ذکر حوادث آینده تا روز [[قیامت]] است‌.<ref>مجلسی‌، بحار الانوار، ج‌۵۱، ص‌۲۲۰.</ref> بنا بر روایتی از [[امام کاظم]](ع)، جز [[نبی]] و وصی نبی‌، کسی نمی‌تواند در آن بنگرد و نگریستن در آن از امتیازات اوصیای پیامبر(ص) است‌.<ref>صفار قمی‌، ص‌۱۵۸-۱۵۹.</ref> کتاب جامعه نیز دربردارنده اخبار گذشته و آینده تا روز قیامت و تأویل همه آیات و همچنین نام اوصیا از خاندان پیامبر(ص) است و آنچه بر آنها می‌گذرد. کتاب جامعه را افرادی دیده‌اند.<ref>کلینی‌، الکافی، ج‌۱، ص‌۲۳۹.</ref>

[[مصحف فاطمه(س)|مُصْحَف فاطمه(س)]]، کتابی است که فرشته الهی، مطالب آن را برای [[حضرت فاطمه(س)]] بیان کرده و [[امام علی(ع)]] آنها را نوشته است.<ref>صفار قمی، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۱۵۲.</ref> مطالب این کتاب، شامل جایگاه [[پیامبر(ص)]] در [[بهشت]] و اخبار و رویدادهای آینده است.<ref>صفار قمی، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ص۱۵۶- ۱۵۷.</ref> این کتاب نزد [[امامان شیعه]] بوده و بین آنان دست به دست می‌شده است و دیگران بدین کتاب دسترسی نداشته‌ و ندارند. این کتاب اکنون در دست [[امام زمان(عج)]] است.<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج۲۱، ص۱۲۶؛ مهدوی راد، مصحف فاطمه، ص۸۳-۸۴.</ref>