آستان قدس رضوی: تفاوت میان نسخه‌ها

کتابخانه آستان قدس، گنجینه‌ای عظیم و نفیس از [[قرآن|قرآنها]] و کتابهای خطی است که در طی چند قرن در آنجا گرد آمده و غالب آنها کمیاب و برخی منحصربه‌فرد است. افزون بر این، تعداد زیادی مرقعات گرانبهای خطی از آثار اساتید بزرگ خط در کتابخانه نگهداری می‌شود. تعداد قرآنهای نفیس خطی به [[خط کوفی]] و [[خط نسخ|نسخ]] و [[خط ثلث|ثلث]] 290‘2 نسخه است که نفیس‌ترینِ آنها در گنجینه [[قرآن]] نگهداری می‌شود. بسیاری از این قرآنها مُذَهَّب، و در تعدادی از آنها تمام آیات با آب‌ طلا نوشته شده است.

درباره کتابخانه آستان قدس و تاریخ پیدایش آن آگاهی دقیقی در دست نیست. باتوجه به قراین تاریخی، محلی برای نگهداری قرآنها و کتابهای وقفی در آستان قدس وجود داشته است. این معنی را از نام و احوال برخی از واقفان کتاب، در وقف نامه‌های مرقوم در پشت برخی کتابها و [[قرآن|قرآنها]] می‌توان دریافت. کهنترین نسخه‌های موجود، قرآنی است که در 393ق/1003م وقف شده است. همچنین جزواتی هست که واقف آن [[ابوالبرکات علی‌بن حسین]] بوده و در 421ق/1030م وقف شده است. غیر از اینها می‌توان از قرآنی مربوط به قرن 5ق/11م که توسط [[شَهْرْسِتّی]] دختر [[امیرابوالعباس خسرو]] پسر [[رکن‌الدوله دیلمی]] وقف شده، یاد کرد. پس از آن به مرور زمان، قرآنها و کتابهایی در آستان قدس گرد آمده و بدیهی است که در جایی نگهداری می‌شده است. مثلاً در زاویه جنوبی ایوانِ امیرعلیشیر جایی بوده به نام «قرآن‌خانه» که قرآنهای خطی را در آنجا نگاه می‌داشته‌اند. در وقف‌نامه کتاب [[غایه‌الوصول]] (825ق/1422م) جمله «خزانه‌الکتب» به چشم می‌خورد. از همین‌جا معلوم می‌شود که در قرن 9ق/15م کتابخانه‌ای در آستان قدس بوده است. با حمله [[ازبک|ازبکها]] در 998ق/1590م، کتابخانه نیز دستخوش چپاول شد و بسیاری از قرآنها و کتابهای نفیس آن از میان رفت.

[[شاه‌عباس]] با گردآوری کتابهای باقی‌مانده و آنچه خود او یا [[شیخ بهائی|شیخ‌بهایی]] وقف کرد، کتابخانه جدید را پدید آورد و مدیری برای آن تعیین کرد.

در روزگار [[افشاریان]] این کتابخانه دایر و مورد استفاده بود. [[نادرشاه]] نیز کتابهایی وقف کتابخانه کرد. در طومارِ علی‌شاه اسامی کارکنان کتابخانه (در آن زمان) با ذکر شغل و حقوقشان آمده است.

در روزگار [[قاجاریان]] نیز کتابخانه مورد توجه و استفاده بوده است. در 1342-1344ش بناهای قدیمی واقع در ضلع شرقی موزه را جمع کردند. و به جای آن تالاری برای موزه در 3 طبقه بنا نهادند، این ساختمان از جنوب به صحن موزه، و از غرب به کتابخانه پیوسته، و ضلع شمالی آن پشت ساختمانهای صحن جدید واقع بود که از آن راهی به صحن جدید گشوده بودند. این ساختمان را بعداً برچیدند و فضای آن را به محوطة صحن امام افزودند.

در 1353ش در ضلع شرقی صحن امام، ساختمان جدیدی برای کتابخانه، خزانه و موزه با بیش از 000‘10 مـ 2 زیربنا در 5 طبقه ساخته شد. 2 طبقه این بنا پایینتر از سطح زمین و 3 طبقه دیگر بالاتر از سطح زمین است. هر طبقه از آن دارای 000‘2 مـ 2 زیربناست. یکی از 2 طبقة زیرین به خزانه آستانه، و دیگری به مخزن کتابهای خطی و تالار نمایشگاه اختصاص یافته است. دیوارهای این 2 قسمت دارای درهای ایمنی ویژه و دیوارهای بتونی است. در طبقة هم‌کف، تالار موزه واقع است. طبقه اول دارای 2 سالن مطالعه مجزا برای آقایان و بانوان است. این بخش نیز دارای بالابَرِ ویژة کتاب و خدمات لازم است. در طبقه دوم، مخزن کتاب واقع است، و بخشی از آن نیز به سازمان اداری کتابخانه اختصاص داده شده است. در سراسر این ساختمان، تجهیزات ویژه‌ای برای نگاهداری کتاب و اشیاء نفیس موزه مانند تأسیسات ایمنی، تلویزیون مداربسته، وسایل آتش‌ نشانی و دستگاههای تهویه و حرارت مرکزی و دستگاه ویژه تنظیم حرارت برای محیط نفیس نیز تدابیری به کار رفته است. این قرآنها و کتابها در ویترینهای گوناگون قرار گرفته است تا در معرض دید باشد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تصمیم گرفته شد ساختمان جدیدی برای کتابخانه که به صورت روزافزونی توسعه می‌یابد احداث گردد. به همین منظور ساختن کتابخانه جدیدی در حدفاصل مقابل خیابانهای طبرسی و بالاخیابان، واقع در ضلع شمالی فلکه حضرت، در زمینی به مساحت 000‘12 م، با 3 طبقه ساختمان آغاز گردید. این کتابخانه گنجایش یک میلیون کتاب را خواهد داشت.

تعداد کتب آستان قدس مطابق آمار 1364ش از این قرار است:

*تعداد کتابهای چاپی 000‘149 جلد

*تعداد کتابهای خطی 070‘15 جلد

*تعداد قرآنهای نفیس خطی 290‘2 جلد

*تعداد جزوات خطی 750‘8 جلد

*تعداد کتابهای کتابخانه‌های وابسته 000‘15 جلد

*تعداد کل کتابهای آستان قدس رضوی 110‘190 جلد.

[[کتابخانه ملک]] در [[تهران]] و [[کتابخانه وزیری]] در [[یزد]]، از سوی [[حاج‌حسین‌آقاملک]] و [[حاج‌سیدعلی‌محمد]] وزیری بانیان آنها، وقف کتابخانه آستان قدس شده و تحت نظر آن، اداره می‌شود. کتابخانه مرکزی آستان قدس نیز دارای 2 شعبه به نامهای [[کتابخانه مسجدالرضا]] موسوم به شعبات 1 و 2 کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی است. علاوه بر اینها [[کتابخانه مروج یزد]] و [[کتابخانه نائین]] از کتابخانه‌های تابع کتابخانه مرکزی آستان قدس به شمار می‌روند.

یکی از مراکز وابسته به کتابخانه گنجینه [[قرآن]] است. در 1342ش، قرآنهایی را که از حیث خط و تذهیب و ترصیع و جلد و و سایر امتیازات، منحصربه‌فرد بود، در یک‌جا به نام گنجینه قرآن گرد آوردند و برای هریک کارت شناسایی تهیه کردند. کهنترین قرآن خطی این گنجینه را [[ابوالقاسم منصوربن محمدبن کثیر]] وزیر و صاحب دیوان [[سلطان‌محمود غزنوی]] در [[ربیع‌الاول]] 393ق/ژانویه 1003م وقف حرم رضوی کرده است. جدیدترین قرآن خطی نیز قرآنی است به خط نسخ از قرن 9ق/15م با عبارت «[[بایْسُنْقُربن شاهرخ‌بن تیمور گورکان]]» که در 1347ش وقف آستان قدس شده و از نظر خط و تذهیب و ترصیع بسیار نفیس است. تعداد قرآنهایی که در این گنجینه گرد آمده بیش از 200 نسخه است.

در موزه آستان قدس نیز اشیاء بسیار نفیس و غالباً بی‌همتایی نگهداری می‌شود که در طی قرون مختلف در خزانه رضوی گرد آمده است. اشیاء موزه شامل سکّه‌های نفیس از دوره‌های قبل از اسلام و پس از آن، جواهرات گرانبها، قالیچه‌های نفیس، شمشیرها و خنجرهای مرصّع متعلق به امیران و حاکمان دوره‌های مختلف، منبر، سنگاب، شمعدان، چلچراغ و بسیاری اشیاء دیگر است که اکنون همگی طبقه‌بندی شده و در معرض دید عموم قرار دارند. درآمد موزه صرف خرید کتاب برای کتابخانه می‌شود.

غیر از موزه مرکزی آستان قدس، [[موزه ملک‌آباد]] در محل کاخ شاه سابق، وابسته به آستان قدس که هم‌اکنون دایر است و نیز [[موزه مردم‌شناسی]] که تا این تاریخ افتتاح نشده است، هردو، از موزه‌های تابع آستان قدس و تشکیلات اداری آن به شمار می‌روند.

این دانشگاه پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی]]، توسط آستان قدس در کنار بست طبرسی نزدیک ایوان عباسی احداث شد. دانشگاه مزبور که اینک دایر است به جای مدرسه قدیم [[مدرسه میرزا جعفر|میرزاجعفر]]، به انضمام [[مدرسه خیرات‌خان]] و چند ساختمان اطراف آن بنا گردید. دانشگاه علوم اسلامی دارای 22 کلاس درس، 250 اتاق خواب، مسجد، رختشویخانه، آبدارخانه، فروشگاه، سلف سرویس و سالن اجتماعات است. سطح این دانشگاه در مجموع به 000‘22 متر مربع می‌رسد.

این مؤسسه در 1364ش به منظور تحقیق در زمینه معارف اسلامی، مطالعات اجتماعی، زبانهای خارجی، نشر کتاب و مجلات ادواری، با همکاری استادان دانشگاه و [[حوزه علمیّه]] تأسیس شد. این مؤسسه در بلوار [[محمد منتظری|شهید منتظری]] (تلوزیون) واقع است.

این تشکیلات در 1362ش تأسیس شد و هدف از تأسیس آن، تألیف و ترجمه و تصحیح و نشر کتب و آثار مربوط به معارف اسلامی و تحقیقات نوین در علوم و فنون مختلف است. این مؤسسه در خیابان کوه‌سنگی [[مشهد]] واقع است.

مراد از موقوفات آستان قدس، اموال و املاکی است که خرید و فروش «اصل» آنها موقوف شده و منافع و درآمدهای حاصل از آن به مصارف تعیین شده در وقف نامه‌ها می‌رسد. اسنادِ وقفِ بسیاری از اموال منقول و غیرمنقول که از روزگاران کهن وقف حرم رضوی شده باقی است و خود دارای ارزش تاریخی فراوان است. بسیاری از موقوفات از سوی ثروتمندان یا امیران و حاکمان وقت برای کمک به زائران یا مستمندانی که مجاور و معتکف حرم بوده‌اند، وقف شده است، یا خود زائران به فراخور حال خویش اموالی نیاز کرده‌اند. اسناد بسیاری از این موقوفات در حملات متعدد [[مغول]] و [[ازبک]] و [[افغان]] به [[مشهد]] از میان رفته و آنچه باقی است بیشتر مربوط به اوقاف روزگار [[صفوی]] به این سوی است. نام همه املاکی هم که وقف آستان بوده و بعداً تصاحب شده و از میان رفته، باقی است.

در روزگار [[نادرشاه]]، املاک آستانه مدتی از سوی دیوان وی ضبط شد، ولی سپس برادرزاده‌اش [[عادل‌شاه]] (علی‌شاه) موقوفات ضبط شده را به اضافه «یک‌صد زوج زراعتی از املاکِ مزروعیِ ابتیاعی و انتقالی خود و دولت» را مجدداً به آستانه بازگرداند و صورتی از رَقَبات موقوفه را در «طومارِ علی‌شاه» تنظیم کرد که اکنون در کتابخانه محفوظ است.

در روزگار [[ناصرالدین‌شاه]]، [[عضدالملک]] نایب‌التولیه وقت نیز فهرستی از املاک و مستغلات موقوفة آستان قدس را تنظیم کرد. این طومار در همان وقت به امضای امنای آستان قدس و علمای وقت رسید. از سوی ناصرالدین‌شاه نیز فرمانی در این مورد صادر شد که در کتابخانه آستانه محفوظ است. در این میان گاهی بر اثر حوادث نامطلوب سیاسی و ضعف متولیان و یا سودجویی متصدیان، منافع و عواید حاصله از اوقاف یا خود املاک موقوفه تصرف می‌شده یا از حَیّز انتفاع ساقط می‌گردیده است. در طومارِ علی‌شاهی و طومارِ موقوفاتِ [[عضدالملک]] به این معنی تصریح شده است و اساساً منظور از صورت‌برداری از رقبات موقوفه نیز تلاش در جلوگیری از وقوع چنین پیش‌آمدها بوده است. در چند دهه اخیر موقوفات آستان قدس تدریجاً به ثبت داده شده و برای همه آنها اسناد مالکیت به نام آستان قدس صادر گردیده است.

موقوفات غیرمنقول آستان قدس علاوه بر املاک کشاورزی، شامل بازار، سرا، زمین، کارخانه، بیمارستان، حمام، باغ، کاریز، دکان و منزل نیز می‌شود. بخش عمده این موقوفات در [[مشهد]] و شهرهای [[خراسان]]، و بقیه در [[تهران]]، [[قزوین]]، [[رشت]]، [[مازندران]]، [[آذربایجان]]، [[کرمان]]، [[اصفهان]] و [[شیراز]] است. مصرف موقوفات اغلب از سوی وقف‌کنندگان معلوم شده است. برخی نیز به صورت مطلق [[وقف]] شده است تا به صلاح‌دید متولی وقت به مصرف برسد. املاکی که وقف‌نامه آنها از میان رفته، جزو این‌گونه موقوفات به شمار می‌آید. در بخش دیگری از موقوفات، واقفان، مصرف قسمتی از آنها را معین کرده و قسمتی را در اختیار تولیت آستان قدس نهاده‌اند.

از چگونگی تولیت و تشکیلات اداری آستان قدس در ادوار پیش از طهماسب اول صفوی (920-984ق/1514-1576م) اطلاعات چندانی در دست نیست. از برخی قراین و آثار برمی‌آید که حرم مطهر از قدیم دارای خادم و مباشر بوده است. همچنین [[علی بن عیسی اربلی|اربلی]] (د 683ق/1284م) در [[کشف‌الغمه]] از زنی یاد می‌کند که در روزگار [[سامانیان]] مباشرت بقعه مبارکه را برعهده داشته است.

پیش از روزگار صفوی، اداره بقعه رضوی برعهده [[نقیبان]] که بیشتر از سادات و علما بوده‌اند، قرار داشته است. [[خواندمیر]] از «[[سید|سادات]] عظام و نقباء کرام روضه مقدسه رضویّه» سخن می‌گوید و نام چند تن از آنان را برمی‌شمارد. اولین کسی که به عنوان نقیب [[مشهد]] از او یاد شده، [[میرزا بَدرالدین نقیب]] (قرن 8ق/14م) معاصر [[سلطان‌محمد خدابنده]] ([[اُولْجایْتو]]) است که شهر [[مشهد]] را از تعرض و دستبرد «یَساوَر» محفوظ داشت. در ایام [[شاهرخ تیموری]] نیز نقیب مشهد، [[علاءالدوله علی حمیدی]] علوی مشهدی رضوی نام داشت که [[گوهرشاد]] در وقف‌نامه خود، تولیت «بقاع متبرکه و اوقاف مذکوره [[مسجد گوهرشاد]] را به او واگذاشت.

اداره آستان قدس به وسیله نقیبان، تا تصرف [[مشهد]] توسط [[طهماسب صفوی]] ادامه داشت. پس از آن شاه‌طهماسب با وقف املاکی بر آستان قدس، متولی خاصی غیر از نقیبان از جانب خود معین کرد. نخستین نایب التولیه آستان قدس در ایام وی، [[امیرابوالولی]] پسر [[میرشاه محمود انجوی شیراز]]ی «سیدِ فاضلِ فقیهِ متعصبِ در [[تشیع]]» بود.<ref>اسکندربیگ، 1/148</ref> در روزگار صفویان گاه دو تن به نیابت تولیت منصوب می‌شدند. متصدیان جزء در دستگاه اداری آستان قدس در آن ایام عبارت بودند از تنی چند [[خادم]]، [[فراش]] و قاری که به ترتیب تحت ریاست خادم‌باشی، سرکشیک و صدرالحُفّاظ انجام وظیفه می‌کردند. عده‌ای نیز به عنوان متصدیان دفتری و مباشران املاک، به کار مشغول بودند. خادمان و کارکنان آستان قدس دارای مقرری بودند و هر سال مبلغی نقد و مقداری غله از محل درآمد موقوفات دریافت می‌کردند.

در روزگار [[نادرشاه]] که موقوفات آستانه ضبط شد، فقط آنچه زائران به داخل ضریح می‌ریختند به خادمان داده می‌شد و تعداد خدام نیز از 5 تن به 3 تن کاهش یافت. در طومارِ علی‌شاهی مراتب و وظایف متولی و کارکنان اعم از ناظر، سرکشیک، کلیددار، مهردار، مدرس، خادم‌باشی، نایب‌الزیاره، صدرالحّفّاظ، امام، [[خطیب]]، [[واعظ]] و دیگران آمده است. در مورد «اخراجات» موقوفات آستانه نیز فرمانهای جامعی اعم از تأمین روشنایی، اطعام فقرا، معالجة بیماران، نظارت و مرمت ابنیه، و حقوق کارکنان به تفصیل صادر شده است.

محاسبات مالی آستان قدس که به شیوه محاسبات دیوانی قدیم یعنی سیاق‌نویسی بوده است. تا اواسط دوره [[قاجار|قاجاریان]] به همین روش، در پایان هرسال صورت جامعی از درآمد و هزینه یکساله به وسیله مستوفیان با ذکر جزئیات تنظیم می‌شد و به امضاء و مهر نایب‌التولیه وقت می‌رسید. از اواسط دوره قاجاریان به علت خرید و فروش منصب نیابت تولیت، و فساد متولیان، اداره آستان قدس دچار اختلال شد و رشته کارها از هم گسیخت تا جایی که پاره‌ای از املاک کشاورزی و مستغلات آستانه را تصرف کردند و به تملک خود در آوردند. در 1305ش آیین‌نامه‌ای برای اداره آستان قدس وضع گردید که تا 1328ش نافذ بود. در این سال آیین‌نامه جدیدی در 9 فصل و 76 ماده تدوین شد و در 1340ش 2 ماده به آن الحاق گشت. در 1354ش، کارکنان آستانه مشمول طرح طبقه‌بندی مشاغل شدند و هرکدام در گروه مناسب جای گرفتند. با این اقدام، هر نوع ترفیع و انتقال و استخدام، براساس ضوابط و مقررات مدون انجام می‌شود. در همین سال آیین‌نامه‌های اداری و مالی جدیدی برای آستان قدس تدوین شد و امور اداری آستانه براساس آیین‌نامه‌های مزبور به جریان افتاد.