آستان قدس رضوی: تفاوت میان نسخه‌ها

مرقد مطهر [[امام رضا|حضرت علی‌بن موسی‌الرضا]](ع) (148 یا 151-203ق/765 یا 768-718م)، هشتمین پیشوای [[شیعیان]]، در شهر [[مشهد]] مرکز استان [[خراسان]] واقع است. پیکر پاک امام‌رضا(ع) پس از شهادت در کنار قبر [[هارون‌الرشید]] (148-193ق/765-808م) که در خانه [[حَمیدبن قَحْطَبَه]] (159ق/775م) در دهی به نام [[سَناباد]] نزدیک [[نوغان]] از توابع [[طوس]] قرار داشت، به خاک سپرده شد. فاصله سناباد تا طوس را از 2 تا 4 فرسنگ گفته‌اند. اختلاف اقوال در این مورد، ظاهراً می‌بایست از توسعه سناباد و تبدیل تدریجی آن به شهر در دوره‌های مختلف ناشی شده باشد.

مشهور است که [[مأمون عباسی]] (د 218ق/833م) پیش از شهادت [[امام رضا (ع)|امام‌رضا(ع)]] قبه‌ای بر فراز گور [[هارون الرشید|هارون]] ساخته بود که امام(ع) نیز در زیر همان قبه به خاک سپرده شد. بنابراین نخستین بنای [[حرم رضوی|حرم مطهر رضوی]] را می‌توان همان بقعه هارونی به شمار آورد. اکنون نیز 2 متر از دیوار حرم که بنای آن منسوب به [[مأمون]] است، به جاست و بقیه بنا روی همان دیوار قرار دارد. پس از آن تا روزگار [[دیلمیان]]، نشانه‌ای حاکی از تجدید بنا یا مرمت [[حرم رضوی|حرم مطهر]] در دست نیست، ولی مسلم است که [[زیارت]] حرم در میان [[شیعیان]] رواج داشته است.

در قرن 4ق/10م [[سبکتکین]] غزنوی [[حرم رضوی|حرم مطهر]] را ویران کرد و زیارت آن را ممنوع ساخت، اما پسر او [[یمین‌الدوله محمود]] حرم را مرمت کرد و «بارگاهی نیک بپرداخت».<ref>احسن التقاسیم، 2/50</ref> بنابراین نظر که مرمت بنا را به [[سلطان‌محمود غزنوی]] نسبت می‌دهد، صحیح نیست. پس از وی [[عمیدالدوله فایق]] که [[بیهقی]] او را «خادم خاصه» نامیده، دست به تکمیل بقعه رضوی و آبادانی [[مشهد]] زد. آنگاه [[سوری‌بن مُعْتَزّ]] یا مُعِزّ، مشهور به صاحب دیوان که از سوی [[سلطان‌محمود]] بر [[خراسان]] حکومت داشت «و با ستمکاری، مردی نیکو صدقه و نماز بود و آثارهای خوش، وی را به طوس هست»،<ref>بیهقی، 413</ref> چیزهای دیگری بر حرم افزود و مناره‌ای برای آن بساخت «ودیهی خرید فاخر و بر آن [[وقف]] کرد»<ref>بیهقی، 413</ref> و اولین حصار را به دور شهر برافراشت. این بنا در حمله غُزها در 548ق/1153م دچار آسیب شد.

در روزگار [[سنجر سلجوقی]] (511-552ق/1117-1157م) [[شرف‌الدین ابوطاهربن سعدبن علی قمی]] پس از مرمت بنا، گنبدی نیز بر آن ساخت. کاشیهای 8 ضلعی بسیار نفیس معروف به «کاشیهای سنجری» که در ازاره حرم به کار رفته و اکنون در زیر قابهای بزرگ شیشه‌ای محافظت می‌شوند، از آثار [[تَرْکان زُمُرُّدملک]] دختر [[محمود سلجوقی]] است که پس از 557ق/1161م نصب شده است.

در روزگار [[خوارزمشاهیان]] نیز روضه رضوی مورد توجه بود و تزیینات نوینی بر آن افزوده شد؛ ازجمله 2 محراب کاشیِ چینی نمای و کاشیهای نفیس برجسته اطراف سردرِ پیش روی مبارک، از تزیینات [[علی‌بن محمد مُقْری]]، و کتیبه‌ای حاوی 2 بیت شعر فارسی از [[عبدالله‌بن محمودبن عبدالله]] در دیوار [[حرم مطهر]] که «سنه 612» بر ان کتابت شده، از آثار همین دوره است.

در 618ق/1221م با حمله تولی پسر [[چنگیز]] به روضه مقدس، بقعه رضوی دچار ویرانی شد، ولی به انهدام کامل نینجامید، زیرا کاشیهای سنجری ازاره حرم که پس از 557ق/1162م نصب شده است، هنوز در حرم وچود دارد.

در روزگار [[شاهرخ تیموری]] (حکومت: 807-850ق/1404-1146م) همسر او [[گوهرشادآغا]]، آثار ارزنده‌ای در حرم مطهر و اطراف آن پدید آورد. ازجمله 2 رواق «دارِالحُفّاظ» و «دارالسَّیاده» را بنا کرد و مسجدجامع معروف «[[مسجد گوهرشاد|گوهرشاد]]» را در 821ق/1418م زیر نظر معمار بزرگ، [[قوام‌الدین شیرازی]] ساخت. شاهرخ دومین حصار شهر [[مشهد]] را بنا کرد. [[سلطان‌حسین بایْقَرا]] (حکومت: 875-912ق/1470-1506م) که نامش در کتیبه سردرِ ایوان طلای «صحن عتیق» آمده است، به پایمردی وزیرش [[امیرعلیشیر نوایی]]، نیمی از [[صحن عتیق]] فعلی را که بعدها به وسیله [[شاه‌عباس صفوی]] توسعه یافت، بنا کرد. ایوان معروف به [[ایوان امیرعلیشیر]] هم در روزگار او ساخته شد.

صفویان نیز در توسعه و تکمیل آستان قدس آثار ارزنده‌ای برجای گذاشتند. طلاکاری گنبد [[سلطان‌ محمد خدابنده]] و ترمیم و طلاکاری مناره روزگار [[غزنویان]]، در زمان حکومت [[شاه‌طهماسب اول]] (حکومت: 930-984ق/1523-1576م) به انجام رسید و آخرین حصار شهر هم در روزگار او ساخته شد. [[شاه‌عباس اول]] (حکومت: 996-1038ق/1587-1628م) علاوه بر توسعه صحن عتیق، طلاکاری گنبد حرم را نیز که محتاج مرمت شده بود، طی سالهای 1010 تا 1016ق/1601 تا 1607 تجدید کرد. کتیبه گنبد به خط علیرضا عباسی بر این معنی تصریح دارد. شاه‌عباس همچنین تعدادی [[قرآن]] خطی منسوب به [[ائمه معصومین|ائمه اطهار(ع)]] تقدیم آستان قدس کرد و الماس درشتی را که ازبکها از آستانه قدس به غارت برده بودند و او آن را بازپس گرفته بود، به فتوای علما فروخت و با بهای آن املاک زیادی خرید و وقف کرد. [[شاه‌عباس دوم]] (حک: 996-1038ق/1587-1628م) علاوه بر توسعه صحن عتیق، طلاکاری گنبد حرم را نیز که محتاج مرمت شده بود، طی سالهای 1010 تا 1016ق/1601 تا 1607 تجدید کرد. شاه‌عباس دوم (حک: 1052-1077ق/1642-1666م) صحن عتیق را تعمیر و کاشی‌کاری کرد و [[شاه‌سلیمان]] (حک: 1077-1105ق/1642-1693م) گنبد مطهر را که بر اثر [[زلزله]] 1084ق/1673م شکاف برداشته بود ـ به تصریح کتیبه‌ای که بر آن نصب شده ـ مرمت کرد و چندین مدرسه ساخت. 2 بنای مهم آستان قدس، یکی [[رواقِ‌الله وردی‌خان]] و دیگری [[رواق حاتَم‌خانی]] نیز از ساخته‌های الله‌وردی‌خان و [[حاتم‌بیک اردوبادی]] از امیران بزرگ دولت صفوی است. ایوانی هم که در ضلع غربی «دارالضیافه» قرار دارد، از بناهای الله‌وردی‌خان است.

در روزگار [[افشاریان]]، [[نادرشاه]] (1100-1160ق/1688-1747م) به تصریح قصیده فارسی ندیم و کتیبه‌های نگاشته شده در سالهای 1145ق/1732م و 1146ق/1733م در ایوان طلای صحن عتیق، و به تصریح [[محمدکاظم مروی]] وزیر [[مرو]]، مناره دوره غزنویان و ایوان امیرعلیشیر را طلاکاری کرد و مناره دیگری در همان صحن برپا داشت و اشیائی زرین و گوهرنشان به آستان قدس تقدیم داشت. سقاخانه‌ای هم که در وسط «صحن عتیق» جای داشت، از بناهای نادری بود که سنگاب یکپارچه آن را به امر نادر از [[هرات]] آوردند و [[اسماعیل‌خان طلایی]] سقفی بر روی ستونهای مرمر برفراز آن بساخت و روی آن را با خشتهای طلا تزیین کرد. به امر نادر مسیر یک نهر آب را به زیر حوض هدایت کردند تا حوض همواره پرآب باشد. این سقاخانه با مختصر تغییراتی، اکنون نیز برجای است ابراهیم‌خان برادر نادر نیز «هر دو درِ صحن را تَنْکة نقره گرفت».<ref>مروی، 1/203</ref>