آیه میثاق: تفاوت میان نسخه‌ها

'''آیه میثاق''' یا '''آیه ذر''' ([[سوره اعراف|اعراف]]: ۱۷۲) از پیمان [[خدا|خداوند]] با انسان‌ها مبنی بر اعتقاد به [[ربوبیت]] و [[توحید|وحدانیت]] خداوند سخن می‌گوید. به این پیمان، [[عهد الست|عَهد اَلَست]] و محل گرفتن این پیمان را [[عالم ذر|عالم ذَر]] می‌گویند. هدف این آیه [[اتمام‌حجت]] با بندگان خدا است تا در [[قیامت|روز قیامت]]، [[غفلت]] و پیروی از گذشتگان را بهانه برای [[شرک|شرک‌ورزی]] نیاورند. آیه میثاق را از [[محکم و متشابه|آیات متشابه]] دانسته‌اند.

دو رویکرد کلی در ارتباط با [[تفسیر قرآن|تفسیر]] آیه میثاق وجود دارد؛ عده‌ای از مفسران پیمان را واقعیت خارجی می‌دانند که در عالمی دیگر قبل از به دنیا آمدن انسان‌ها، اقرار بر ربوبیت خداوند از تمام افراد بشر گرفته شده است. در مقابل برخی دیگر آن را از باب تمثیل و بیانی مجازی به معنای شهادت عقلی انسان بر ربوبیت خدا دانسته و بر این باورند که فطرت پاک و به دور از هواهای نفسانی مؤید وحدانیت ربوبی پروردگار است.

در [[تفسیر روایی|تفاسیر روایی]] حدود چهل روایت به مضمون آیه میثاق پرداخته‌اند. بنابر این احادیث در پیمان الست تمامی افعال انسان‌ها مشخص شده است.

[[آیه]] ۱۷۲ [[سوره اعراف]] را آیه میثاق، آیه اخذ میثاق<ref>جمعی از محققان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۱۸۳.</ref> و آیه ذر<ref> طیب حسینی، دانشنامه علوم قرآنی، ۱۳۹۶ش، ص۸۳.</ref> گفته‌اند؛ زیرا به پیمان و میثاقی گرفته شده از انسان‌ها،<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۴، ص۷۶۵.</ref> مبنی بر [[ربوبیت]]<ref>طیب حسینی، دانشنامه علوم قرآنی، ۱۳۹۶ش، ص۸۳.</ref> و یا [[توحید|وحدانیت]] خداوند،<ref>جوادی آملی، «بررسی آیه میثاق»، شماره ۵۹، آذر و دی ۱۳۶۵.</ref> اشاره دارد. در این آیه از [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر اسلام(ص)]] خواسته شده، یاد‌آور میثاق میان انسان‌ها با خداوند باشد که تنها او را پروردگار خویش بدانند و در [[قیامت|روز قیامت]] هیچ توجیهی از آنها پذیرفته نخواهد شد شاید این پیمان زمینه بازگشت آنها را فراهم سازد.<ref> طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۴، ص۷۶۵.</ref> به این پیمان، [[عهد الست|پیمان اَلَست]] و به عالمی که پیمان در آن صورت گرفته، [[عالم ذر|عالم ذَر]] گفته می‌شود.<ref>قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۳، ص۲۱۶.</ref>  

[[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]] در [[المیزان فی تفسیر القرآن (کتاب)|تفسیر المیزان]]، آیه میثاق را به سبب برخورداری از نظم و اسلوب و نیز به جهت محتوا، دقیق‌ترین آیه قرآنی می‌داند؛<ref> طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۸، ص۳۲۰.</ref> البته ابهاماتی مانند چگونگی میثاق خداوند با انسان‌ها و مکان آن وجود دارد که سبب اختلاف مفسران شده است.<ref> طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۴، ص۷۶۵.</ref> بعضی آیه میثاق را جزو [[محکم و متشابه|آیات متشابه قرآن]] دانسته‌اند.<ref> آب‌یاری، بررسی تطبیقی آیه میثاق از نظر استاد شهید مطهری و آیت‌الله جوادی آملی، ۱۳۹۴ش، ص۲۴.</ref> ابهامات پیرامون عالم ذر که مهم‌ترین پشتوانه قرآنی آن، آیه میثاق است<ref>مغنیه، التفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۳، ص۴۱۸؛ جعفری، تفسیر کوثر، ۱۳۷۶ش، ج۴، ص۲۶۵.</ref> بر سختی درک درست این آیه افزوده تا جایی‌که احادیث تفسیری در مورد آیه میثاق گاه متناقض است.<ref>آب‌یاری، بررسی تطبیقی آیه میثاق از نظر استاد شهید مطهری و آیت‌الله جوادی آملی، ۱۳۹۴ش، ص۲۴.</ref>

هدف آیه میثاق، [[اتمام‌حجت]] با تمامی بندگان خدا بوده<ref>رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۷، ص۲۹۱؛ جوادی آملی، بررسی آیه میثاق، ۱۳۶۵ش، شماره۵۹.</ref> و هیچ راهی را برای احتجاج و بهانه آوردن در قیامت باقی نمی‌گذارد؛ از این‌رو با وجود این پیمان، انسان‌ها نمی‌توانند با بهانه‌هایی همچون [[غفلت]] و پیروی از گذشتگان پروردگار را از یاد ببرند.<ref>جوادی آملی، بررسی آیه میثاق، ۱۳۶۵ش، شماره ۶۰.</ref> خداوند در [[قیامت|روز قیامت]] به استنادِ پیمان نخستین، بندگان را بازخواست خواهد کرد.<ref>رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۷، ص۲۹۱.</ref>

در تفسیر آیه میثاق و به‌ویژه در تبیین میثاق خداوند با بندگان، دو رویکرد کلی میان [[تفسیر قرآن|مفسران]] وجود دارد. عده‌ای با رویکردهای حدیثی و قصص‌نگاری در تلاشند تا به این پیمان رنگی واقعی بدهند؛ از این‌رو معتقدند، در عالمی دیگر قبل از به دنیا آمدن انسان‌ها، اقرار بر ربوبیت خداوند از تمام افراد بشر گرفته شده است<ref>خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۶-۱۰۷.</ref> و به خارج شدن تمامی انسان‌ها از نخستین انسان به شکل ذراتی کوچک و سپس اقرار به ربوبیت خداوند، خبر داده‌اند؛<ref>ابن‌سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۷۲-۷۳؛ صنعانی، تفسیر عبدالرزاق، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۲۶؛ طبرانی، التفسیر الکبیر، ۱۰۰۸م، ج۳، ص۲۱۳.</ref> چنان‌که برخی همین عالم و اماکنی چون کنار [[عرفات]]<ref>طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۹، ص۷۵؛ ابن جوزی، زاد المسیر، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۱۶۷. </ref> و یا سرزمین [[هند]]<ref>طبرانی، التفسیر الکبیر، ۱۰۰۸م، ج۳، ص۲۱۳، به نقل از دیگران.</ref> را مکان اخذ پیمان می‌دانند؛ اما در مقابل، مفسران [[شیعه]] و گاه [[معتزله]] چنین پیمانی را بر بیانی مجازی حمل کرده‌اند.<ref> نگاه کنید به خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۶-۱۰۷.</ref>

تفسیر آیه بر میثاقی معنوی، به شکل‌های مختلفی در بیان مفسران مورد بحث قرار گرفته است. برخی میثاق خداوندی را شهادت عقلی انسان بر [[ربوبیت|ربوبیت خداوند]] می‌دانند<ref>زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۷۶؛ طبرسی، جوامع الجامع، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۴۸۲.</ref> و عده‌ای فطرت پاک و به دور از هواهای نفسانی را مؤید وحدانیت ربوبی پروردگار دانسته‌اند؛<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۷، ص۴.</ref> بدین‌گونه که انسان‌ها با استعداد فطری که خداوند در وجودشان به امانت گذاشته است، قادر خواهند بود با [[تزکیه|تهذیب نفس]]، صحنه میثاق الهی را در پیش روی خود مشاهده کنند.<ref>آب‌یاری، «بررسی تطبیقی آیه میثاق از نظر استاد شهید مطهری و آیت‌الله جوادی آملی»، ص۲۴.</ref> بر همین اساس است که مفسران، فطری بودن معارف دینی را از آیه برداشت کرده و آن را پاسخی به معاندان و [[شرک|مشرکان]] می‌دانند.<ref>آب‌یاری، «بررسی تطبیقی آیه میثاق از نظر استاد شهید مطهری و آیت‌الله جوادی آملی»، ص۵.</ref> از سویی برخی مفسران بر این اعتقادند که ساحت ملکوتی آدمی که همزمان با ساحت دنیایی اوست محل اخذ میثاق خداوند است.<ref> سلطان علیشاه، بیان السعادة، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۱۶؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۸، ص۳۲۰؛ حسینی همدانی، انوار درخشان در تفسیر قرآن، ۱۴۰۴ق، ج۷، ص۱۱۳.</ref>  

گروه سومی از مفسران این پیمان را ترکیبی از تمثیل و واقعیت می‌دانند<ref>مفید، المسائل السرویه، ۱۴۱۲ق، صص۴۰-۳۹.</ref> و احتمالا باور عارفان به اخذ چنین پیمانی در عالم ازل<ref>میبدی، کشف الاسرار، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۷۹۳.</ref> در همین راستا است.

در تفاسیر روایی [[البرهان فی تفسیر القرآن (کتاب)|البرهان]] و [[تفسیر نور الثقلین (کتاب)|نور الثقلین]]، حدود چهل روایت به مضمون آیه میثاق ([[عالم ذر]]) پرداخته است.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۷، ص۹.</ref> بنا بر این احادیث در [[عهد الست|پیمان الست]] تمامی افعال انسان‌ها مشخص شده است؛<ref>برای نمونه نگاه کنید به: سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۱۴۱.</ref> اما در عین حال برخی از مفسران بر این اعتقادند که آیه مذکور مساوی با [[جبر و اختیار|جَبر]] نخواهد بود.<ref>آب‌یاری، «بررسی تطبیقی آیه میثاق از نظر استاد شهید مطهری و آیت‌الله جوادی آملی»، ص۲۵.</ref>