تنبیه الخواطر و نزهة النواظر (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

کتابی به عربی تألیف وَرّام بن ابی فراس حلّی ، فقیه و محدّث امامی قرن ششم و آغاز قرن هفتم . شیخ ابوالحسین ورّام بن ابی فراس بن حمدان مالکی نخعی در حلّه ، که تا چند قرن پس از وی مرکز تشیع و فقاهت بود، به دنیا آمد. از تاریخ ولادت وی اطلاعی در دست نیست . بسیاری از شرح حال نویسان او را عرب نژاد و از نسل مالک اشتر، صحابی حضرت علی، دانسته اند <ref>برای نمونه رجوع کنید به الفهرست، ص 128ـ129؛ امل الامل، قسم 2، ص 338؛ اعیان الشیعة، ج 4، ص 621</ref>  

ولی بنا به تحقیقات مصطفی جواد <ref>جاوان القبیلة الکردیة المنسیة و مشاهیرالجاوانیین، ص 84 ـ 121</ref>، نیاکان وی از موالیانِ کرد بنی اشتر بودند که در سال 66 همراه مختار ثقفی قیام کردند. ورّام از خاندانی بلندپایه بود که برخی از امیران از آن برخاسته بودند <ref>مستدرکات اعیان الشیعة، ج 1، ص 249</ref>. او نیز به امیریِ لشکر رسید ولی پس از چندی از همه مناصب خود دست کشید و راه زهد و عبادت و درس و بحث را در پیش گرفت <ref>لسان المیزان، ج 6، ص 218؛ مستدرکات اعیان الشیعة، ج 1، ص 249</ref>.  

وی در دوم محرّم 605 در حلّه وفات یافت <ref>ال‍ک‍ام‍ل‌ ک‍ام‍ل‌ ف‍ی‌ ال‍ت‍اری‍خ‌، ج 12، ص 282</ref>. پیکرش را به نجف منتقل کردند و در حرم حضرت علی (ع) به خاک سپردند <ref>مستدرکات اعیان الشیعه ، ج 1، ص 249</ref>.

عنوان کتاب ورّام در منابع به صورت های دیگر نیز آمده است ، مانند تنبیه الخاطر و نزهة الناظر <ref>بحارالنوار، ج 1، ص 10، 22، 106)، نزهة الناظر و تنبیه الخاطر (الذریعه، ج 12، ص 66</ref>، تنبیه الخواطر <ref>مستدرک الوسائل، ج 1، ص 109؛ اعیان الشیعة، ج 3، ص 448</ref>، تنبیه الخاطر <ref>بحارالانوار، ج 1، ص 29، ج 85، ص 4)، نزهة الناظر (الذریعه، ج 20، ص 109</ref> و تنبیه الخواطر و نزهة الناظر <ref>مستدرکات اعیان الشیعه، ج 1، ص 250</ref>.

این کتاب به ''مجموعة ورّام'' نیز معروف است.  

همانطور که از عنوان کتاب و عبارت توضیحیِ ''فی الترغیب و الترهیب والمواعظ و الزواجر''، که در برخی منابع پس از عنوان کتاب آمده <ref>برای نمونه رجوع کنید به: الذریعه ، ج 24، ص 130</ref>، بر می آید، موضوع آن مواعظ و حِکَم اخلاقی است .

تنبیه الخواطر مشتمل است بر دو جزء که هر دو با نظمی تقریبی فصل بندی شده اند. کتاب فاقد ترتیبی خاص در بیان مطالب است و به رغم وجود عناوین مشخص برای هر فصل، مطالب فصول وحدت موضوعی ندارد و بیشتر شبیه جُنگی است حاوی احادیث و اشعار و امثال و حکایات.  

جزء نخست شامل 66 عنوان مستقل است ولی مؤلف برای مطالب جزء دوم عناوینی مشخص نکرده است. در جزء اول، تأثیر احیاء علوم الدین غزالی بر کتاب آشکار است به حدی که می توان این جزء را گزیده ای از آن کتاب دانست.  

ورّام در بسیاری موارد نوشته های غزالی را عیناً یا با اندک تغییری ذکر کرده بی آنکه نامی از غزالی ببرد.  

مضامین عمده این جزء عبارت است از مواعظی در اخلاق عملی همچون سفارش به زهد و تهذیب اخلاق، بر شمردن صفات رذیله و شیوه های درمان آنها، ذکر فضائل و راه کسب آنها، مطالبی درباره آداب معاشرت و دیگر جزئیات زندگی، فصول متعددی درباره مرگ و حیات اخروی و وصف قیامت.  

در جزء دوم نیز همین مضامین تکرار شده است. از دیگر مطالب این جزء خطبه های پیامبر(ص) و امامان و مناظره های شیعیان است.

به طور کلی رویکرد مؤلف را می توان اخلاق زاهدانه مبتنی بر کتاب و سنّت دانست که با وسعت نظر خاصی همراه شده؛ چنانکه در کنار احادیث و سخنان بزرگان دین، از شاهان و بزرگان ایرانی و صوفیه و اهل حکمت نیز سخنان و حکایاتی آورده است.  

اشکال کتاب، مانند بیشتر کتابهایی که مشتمل بر مجموعه ای از روایات اخلاقی است، بررسی نشدن مستندات است و به نوشته حرعاملی <ref>امل الا´مل، قسم 2، ص 338</ref>، روایات غث و سمین در آن وجود دارد. مجلسی <ref>بحارالانوار، ج 1، ص 29</ref>نیز در عین استفاده بسیار از این کتاب، نوشته است که در آن تفکیک لازم میان روایات صورت نگرفته و آثار امامان شیعه و اخبار اهل سنّت با هم آمیخته است و از همین رو، وی فقط روایات موثق آن را نقل می کند. گرچه به نظر آقابزرگ طهرانی <ref>الذریعه، ج 24، ص 131</ref> ورّام بعمد اخبار شیعی و سنّی را در آمیخته است تا عامه به کتاب رغبت کنند و هدایت شوند.

بنا به نوشته میرزا عبداللّه افندی اصفهانی در ریاض العلماء <ref>ج 5، ص 286</ref>، از تنبیه الخواطر یک تحریر مختصر و یک تحریر مفصّل وجود داشته است.  

ابن طاووس نیز مواردی را به نقل از این کتاب در فلاح السائل و الیقین آورده که در نسخه چاپی نیست و احتمالاً براساس تحریرمفصّل کتاب بوده است <ref>کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ص 386</ref>.

نسخه متداول تنبیه الخواطر دو جزء در یک مجلد است که نخستین بار در 1302ـ1303 در تهران چاپ سنگی شد و پس از آن مکرر به چاپ رسید. نسخه ای از آن نیز در تهران با تصحیح و تعلیقات شیخ علی اصغر حامد چاپ شده است .

ترجمه فارسی تنبیه الخواطر به قلم محمدرضا عطائی با عنوان مجموعة ورّام : آداب و اخلاق در اسلام در 1369 ش در مشهد منتشر شد. به نوشته آقا بزرگ طهرانی <ref>الذریعه، ج 4، ص 134</ref>، در 1301 سید صادق بن حسین توشخانکی نیز این کتاب را به فارسی ترجمه کرده بوده است .