Automoderated users، confirmed، مدیران، templateeditor
۱٬۲۰۴
ویرایش
صفویان: تفاوت میان نسخه‌ها
اصلاح نشانی وب
(تمیز کاری) |
(اصلاح نشانی وب) |
||
| خط ۵۱: | خط ۵۱: | ||
با مرگ [[شاه اسماعیل اول]]، روند تضاد جناح‌های درون حکومتی که در ده سال آخر سلطنت او رو به گسترش گذاشته بود، اوجی تازه یافت. پسرش [[شاه طهماسب اول |تهماسب]] در ده سالگی به پادشاهی رسید.<ref>محمد یوسف اصفهانی، خلد برین، ص۳۲۶</ref> | با مرگ [[شاه اسماعیل اول]]، روند تضاد جناح‌های درون حکومتی که در ده سال آخر سلطنت او رو به گسترش گذاشته بود، اوجی تازه یافت. پسرش [[شاه طهماسب اول |تهماسب]] در ده سالگی به پادشاهی رسید.<ref>محمد یوسف اصفهانی، خلد برین، ص۳۲۶</ref> | ||
ستیز امرای قدرت‌طلب [[قزلباش |قزلباشان]] دیو سلطان [[روملو]]، سلطان [[تکلو]] و کپک سلطان [[استاجلو]] و قبایل آنها در کنار تهاجمات خارجی از ناحیه [[ازبکان]] در مرزهای شرقی و پس از آن [[عثمانیان]] در غرب کشور، دوره ۱۰ ساله بی‌ثباتی و کشاکش را رویاروی سلطنت صفوی قرار داد؛ به طوری که به نظر می‌رسید میراثی را که شاه اسماعیل پس از خود برجای گذاشته بود، چندان دوام و بقا نخواهد یافت.<ref>خواند میر،۱۳۶۲:صص۴۵و۴۶</ref> در این دوره پایه‌های دولت صفوی مستحکم گردید. هر چند که دهه آخر سلطنت تهماسب با بحران‌های داخلی و تضاد‌های اجتماعی زمینه‌ساز بی‌ثباتی بعد از خود گردید، اما اساسی که در دوره سلطنت ۵۴ ساله تهماسب گذاشته شده بود، با قوت و ضعف تا پایان حکومت صفویان در [[ایران]] به حیات خود ادامه داد. | ستیز امرای قدرت‌طلب [[قزلباش |قزلباشان]] دیو سلطان [[روملو]]، سلطان [[تکلو]] و کپک سلطان [[استاجلو]] و قبایل آنها در کنار تهاجمات خارجی از ناحیه [[ازبکان]] در مرزهای شرقی و پس از آن [[عثمانیان]] در غرب کشور، دوره ۱۰ ساله بی‌ثباتی و کشاکش را رویاروی سلطنت صفوی قرار داد؛ به طوری که به نظر می‌رسید میراثی را که شاه اسماعیل پس از خود برجای گذاشته بود، چندان دوام و بقا نخواهد یافت.<ref>خواند میر،۱۳۶۲:صص۴۵و۴۶</ref> در این دوره پایه‌های دولت صفوی مستحکم گردید. هر چند که دهه آخر سلطنت تهماسب با بحران‌های داخلی و تضاد‌های اجتماعی زمینه‌ساز بی‌ثباتی بعد از خود گردید، اما اساسی که در دوره سلطنت ۵۴ ساله تهماسب گذاشته شده بود، با قوت و ضعف تا پایان حکومت صفویان در [[ایران]] به حیات خود ادامه داد.<ref>[https://gemnama.ir/تحقیق-در-مورد-دوره-ی-صفویه/ تحقیق در مورد دوره صفویه]، جم‌نما.</ref> | ||
پس از [[شاه طهماسب اول|شاه تهماسب]]، [[شاه اسماعیل دوم |اسماعیل دوم]] سرانجام در پی دسته‌بندی‌های درونی حکومت صفوی و منازعات امرا و سران [[قزلباش]] که از اواخر عمر تهماسب آغاز شده بود، پس از ۲۰ سال حبس از قلعه قهقه(قهقهه) آزاد و با نقش موثری که عمه او پری‌خان خانم دختر تهماسب ایفا کرد، پس از قتل حیدر میرزا و شکست طرفداران او به [[قزوین]] رفت و بر تخت سلطنت نشست.<ref>رستم الحکما،۱۳۵۷:ص۱۱۴</ref> دوران شاه اسماعیل دوم، دوران تسویه‌های خونین بود که اسماعیل دوم برای حفظ مقام پادشاهی خود انجام داد. دوره یک سال و چند ماهه سلطنت اسماعیل دوم، دوره بحران در مناسبات دین و دولت به شمار می‌رفت و نمایندگان دین و علما در برابر حکومت و شاه قرار می‌گیرند. این بحران ناشی از سیاست مذهبی اسماعیل دوم که کاملا مخالف و مقابل سیاست‌های مذهبی پدرش تهماسب بود، می‌باشد.<ref>رستم الحکما،۱۳۵۷:ص۱۱۵</ref> | پس از [[شاه طهماسب اول|شاه تهماسب]]، [[شاه اسماعیل دوم |اسماعیل دوم]] سرانجام در پی دسته‌بندی‌های درونی حکومت صفوی و منازعات امرا و سران [[قزلباش]] که از اواخر عمر تهماسب آغاز شده بود، پس از ۲۰ سال حبس از قلعه قهقه(قهقهه) آزاد و با نقش موثری که عمه او پری‌خان خانم دختر تهماسب ایفا کرد، پس از قتل حیدر میرزا و شکست طرفداران او به [[قزوین]] رفت و بر تخت سلطنت نشست.<ref>رستم الحکما،۱۳۵۷:ص۱۱۴</ref> دوران شاه اسماعیل دوم، دوران تسویه‌های خونین بود که اسماعیل دوم برای حفظ مقام پادشاهی خود انجام داد. دوره یک سال و چند ماهه سلطنت اسماعیل دوم، دوره بحران در مناسبات دین و دولت به شمار می‌رفت و نمایندگان دین و علما در برابر حکومت و شاه قرار می‌گیرند. این بحران ناشی از سیاست مذهبی اسماعیل دوم که کاملا مخالف و مقابل سیاست‌های مذهبی پدرش تهماسب بود، می‌باشد.<ref>رستم الحکما،۱۳۵۷:ص۱۱۵</ref> | ||
| خط ۶۰: | خط ۶۰: | ||
===بازگشت اقتدار=== | ===بازگشت اقتدار=== | ||
در سال ۹۹۶ قمری [[شاه عباس اول|عباس اول]] به کمک مرشد قلی‌خان استاجلو در [[قزوین]] بر تخت سلطنت نشست. در این دوران آشفتگی و بی‌ثباتی سرتاپای سلطنت صفوی را از درون و برون تهدید می‌کرد. در درون، در طبقه بالایی جامعه داعیه امراء قزلباش و تمایلات گریز از مرکز آنان، تجزیه امپراتوری صفوی را وعده می‌داد و در طبقه پایینی جامعه جنبش‌ها و قیام‌های مختلف در گوشه و کنار مملکت موجودیت حکومت فرزندان [[صفی‌الدین اردبیلی |شیخ صفی]] را به معارضه می‌طلبید و سرانجام از بیرون، تهاجمات و حملات دشمنان غربی [[عثمانی]] و شرقی [[ازبکان]]، وحدت و یکپارچگی دولت را تهدید می‌کرد. | در سال ۹۹۶ قمری [[شاه عباس اول|عباس اول]] به کمک مرشد قلی‌خان استاجلو در [[قزوین]] بر تخت سلطنت نشست. در این دوران آشفتگی و بی‌ثباتی سرتاپای سلطنت صفوی را از درون و برون تهدید می‌کرد. در درون، در طبقه بالایی جامعه داعیه امراء قزلباش و تمایلات گریز از مرکز آنان، تجزیه امپراتوری صفوی را وعده می‌داد و در طبقه پایینی جامعه جنبش‌ها و قیام‌های مختلف در گوشه و کنار مملکت موجودیت حکومت فرزندان [[صفی‌الدین اردبیلی |شیخ صفی]] را به معارضه می‌طلبید و سرانجام از بیرون، تهاجمات و حملات دشمنان غربی [[عثمانی]] و شرقی [[ازبکان]]، وحدت و یکپارچگی دولت را تهدید می‌کرد.<ref>[https://gemnama.ir/تحقیق-در-مورد-دوره-ی-صفویه/ تحقیق در مورد دوره صفویه]، جم‌نما.</ref> | ||
سرانجام [[شاه عباس اول]] توانست بر مشکلات فایق آید و نه‌تنها اغتشاشات داخلی را سرکوب کرد؛ بلکه توانست ابتدا با صلح با [[عثمانیان|عثمانی]] خیال خود را از جبهه غربی راحت کرد و به بیرون راندن [[ازبکان]] از [[خراسان بزرگ|خراسان]] پرداخت و در مرحله بعد عثمانیان را نیز از مناطق متصرفی خود در [[همدان]] و [[آذربایجان (منطقه)|آذربایجان]] عقب راند.<ref>ترکمان اسکندر بیک و محمد یوسف واله،۱۳۱۷:ص۲۳۱</ref> او با تشکیل نیروی سوم از گرجیان و ایجاد طبقه جدیدی در عرض طبقات قدیمی قزلباش سلطنت را از آن چنان قدرت و تمرکزی برخوردار ساخت که پیش از آن بی‌سابقه می‌نمود.<ref>ترکمان اسکندر بیک و محمد یوسف واله،۱۳۱۷،ص۲۴۱</ref> تبدیل املاک ممالیک به املاک خاصه (شاهی) و نگهداری شاهزادگان در حرمسرا به منظور عدم دخالت‌شان در حکومت، دو اقدام دیگر شاه عباس بود که همین دو اقدام در طول سال‌های بعد نیز ادامه یافت و تبدیل به یکی از علل ضعف و سقوط صفویه شد.<ref>[https://gemnama.ir/تحقیق-در-مورد-دوره-ی-صفویه/ تحقیق در مورد دوره صفویه]، جم‌نما.</ref> | |||
سرانجام [[شاه عباس اول]] توانست بر مشکلات فایق آید و نه‌تنها اغتشاشات داخلی را سرکوب کرد؛ بلکه توانست ابتدا با صلح با [[عثمانیان|عثمانی]] خیال خود را از جبهه غربی راحت کرد و به بیرون راندن [[ازبکان]] از [[خراسان بزرگ|خراسان]] پرداخت و در مرحله بعد عثمانیان را نیز از مناطق متصرفی خود در [[همدان]] و [[آذربایجان (منطقه)|آذربایجان]] عقب راند.<ref>ترکمان اسکندر بیک و محمد یوسف واله،۱۳۱۷:ص۲۳۱</ref> او با تشکیل نیروی سوم از گرجیان و ایجاد طبقه جدیدی در عرض طبقات قدیمی قزلباش سلطنت را از آن چنان قدرت و تمرکزی برخوردار ساخت که پیش از آن بی‌سابقه می‌نمود.<ref>ترکمان اسکندر بیک و محمد یوسف واله،۱۳۱۷،ص۲۴۱</ref> تبدیل املاک ممالیک به املاک خاصه (شاهی) و نگهداری شاهزادگان در حرمسرا به منظور عدم دخالت‌شان در حکومت، دو اقدام دیگر شاه عباس بود که همین دو اقدام در طول سال‌های بعد نیز ادامه یافت و تبدیل به یکی از علل ضعف و سقوط صفویه شد. | |||
===دوران انحطاط و سقوط صفویه=== | ===دوران انحطاط و سقوط صفویه=== | ||
با مرگ [[شاه عباس اول]] و شروع دوره ۱۴ ساله [[شاه صفی صفوی|شاه صفی]] آغاز انحطاط بود. با مرگ شاه صفی، [[شاه عباس دوم صفوی|عباس دوم]] در ده سالگی به تخت نشست و از این رو در نخستین سال‌های سلطنت زیر نفوذ حرمسرا و خواجگان و زنان بود؛ اما به تدریج شخصیت مستقل و قدرتمند خود را بروز داد و توانست در طول ۲۵ سال سلطنت، ثبات، تمرکز دولت و قدرت مطلقه شاه را در عرصه حکومت و کشورداری به نمایش گذارد. وی [[قندهار]] را از [[تیموریان]] پس گرفت. | با مرگ [[شاه عباس اول]] و شروع دوره ۱۴ ساله [[شاه صفی صفوی|شاه صفی]] آغاز انحطاط بود. با مرگ شاه صفی، [[شاه عباس دوم صفوی|عباس دوم]] در ده سالگی به تخت نشست و از این رو در نخستین سال‌های سلطنت زیر نفوذ حرمسرا و خواجگان و زنان بود؛ اما به تدریج شخصیت مستقل و قدرتمند خود را بروز داد و توانست در طول ۲۵ سال سلطنت، ثبات، تمرکز دولت و قدرت مطلقه شاه را در عرصه حکومت و کشورداری به نمایش گذارد. وی [[قندهار]] را از [[تیموریان]] پس گرفت.<ref>[https://gemnama.ir/تحقیق-در-مورد-دوره-ی-صفویه/ تحقیق در مورد دوره صفویه]، جم‌نما.</ref> | ||
به سلطنت رسیدن [[شاه سلیمان صفوی|شاه سلیمان]] ادامه دوباره انحطاط صفویان بود. او از صفات و جنبه‌های مثبت شاهان قبلی در کشورداری و استقرار نظم و قدرت متمرکز و درایت و کاردانی نیز بی‌بهره بود. شاه سلیمان پس از هیجده سال زندگی در حرمسرا و تحت تربیت خواجگان، به ناگاه با کاردانی و نفوذ آغا مبارک رئیس خواجگان حرم به سلطنت برداشته شد. عشق به شراب، طلا و زن با بی‌تدبیری، قساوت، حرص، خشم و شهوت یکجا در خود جمع داشت. او در سال اول سلطنت به بیماری سختی مبتلا گشت و هم‌زمان جامعه با قحطی شدید و طاعون مواجه بودند.<ref>مزاوی،۱۳۶۳:ص۱۱۸</ref> | به سلطنت رسیدن [[شاه سلیمان صفوی|شاه سلیمان]] ادامه دوباره انحطاط صفویان بود. او از صفات و جنبه‌های مثبت شاهان قبلی در کشورداری و استقرار نظم و قدرت متمرکز و درایت و کاردانی نیز بی‌بهره بود. شاه سلیمان پس از هیجده سال زندگی در حرمسرا و تحت تربیت خواجگان، به ناگاه با کاردانی و نفوذ آغا مبارک رئیس خواجگان حرم به سلطنت برداشته شد. عشق به شراب، طلا و زن با بی‌تدبیری، قساوت، حرص، خشم و شهوت یکجا در خود جمع داشت. او در سال اول سلطنت به بیماری سختی مبتلا گشت و هم‌زمان جامعه با قحطی شدید و طاعون مواجه بودند.<ref>مزاوی،۱۳۶۳:ص۱۱۸</ref> | ||
دوره [[شاه سلطان حسین صفوی]] در واقع ناقوس مرگ حکومت دویست و سی ساله صفویان بود که با حمله نه چندان سنگین قبایل افغان سقوط کرد. هرچند که همه بار گناه این سقوط را به عهده سلطان حسین انداختن، واقع بینانه و منصفانه نیست و او از پاره‌ای ویژگی‌های مثبت نیز برخوردار بوده است؛ اما سلطنتی فردی با ماهیت استبدادی، ویژگی‌ها و لوازم خاصی را می‌طلبد که آخرین شاه صفوی فاقد آن بود. | دوره [[شاه سلطان حسین صفوی]] در واقع ناقوس مرگ حکومت دویست و سی ساله صفویان بود که با حمله نه چندان سنگین قبایل افغان سقوط کرد. هرچند که همه بار گناه این سقوط را به عهده سلطان حسین انداختن، واقع بینانه و منصفانه نیست و او از پاره‌ای ویژگی‌های مثبت نیز برخوردار بوده است؛ اما سلطنتی فردی با ماهیت استبدادی، ویژگی‌ها و لوازم خاصی را می‌طلبد که آخرین شاه صفوی فاقد آن بود..<ref>[https://gemnama.ir/تحقیق-در-مورد-دوره-ی-صفویه/ تحقیق در مورد دوره صفویه]، جم‌نما.</ref> | ||
در دوران پایانی صفویه، تدوین راهنما و دستور‌العمل عام برای همه دستگاه‌های دولتی در دستور کار قرار گرفت و این به خاطر این بود که شاهان اواخر صفوی کفایت اداره امور را نداشتند، تصور می‌کردند که با پیروی از شیوه‌های رسمی و دیوانی دوره‌های عظمت گذشته، بشود سر و سامانی به حکومت آورد. مثلا شاه سلطان حسین دستور نوشتن رساله‌ای در باب قواعد وضوابط مربوط داد.<ref>القاب و مواجب دوره سلاطین صفویه، تصحیح یوسف رحیملو، ص۱۵</ref> | در دوران پایانی صفویه، تدوین راهنما و دستور‌العمل عام برای همه دستگاه‌های دولتی در دستور کار قرار گرفت و این به خاطر این بود که شاهان اواخر صفوی کفایت اداره امور را نداشتند، تصور می‌کردند که با پیروی از شیوه‌های رسمی و دیوانی دوره‌های عظمت گذشته، بشود سر و سامانی به حکومت آورد. مثلا شاه سلطان حسین دستور نوشتن رساله‌ای در باب قواعد وضوابط مربوط داد.<ref>القاب و مواجب دوره سلاطین صفویه، تصحیح یوسف رحیملو، ص۱۵</ref> | ||
ضعف نفس شاه، [[شرابخواری]] و شهوت رانی و عدم کنترل او بر امراء و عمال رقابت و دو دستگی درباریان و امراء و تضاد و فساد میان آنان و سپاهی رزم ندیده در صلح صد ساله اوضاع را چنان آشفته کرده بود که فرمانده سپاهیان ایران، فتحعلی خان ترکمن، خود [[حرم امام رضا(ع)]] در [[مشهد]] را مورد دستبرد قرار می‌داد.<ref>باستانی پاریزی،۱۳۴۸:ص۲۰۱</ref> در حالی که [[محمود افغان]] رئیس قبیله غلجایی [[قندهار]]، جانشین پدرش میرویس در سال ۱۱۳۴ قمری آماده حرکت به سوی [[اصفهان]] بود، در پایتخت [[حکیم‌باشی]] و [[ملاباشی]] سرگرم منازعه و جدال با فتعلی خان اعتماد الدوله بودند و هنگامی که محمود، اصفهان را در محاصره گرفت، هیچ امیدی به نجات تاج و تخت شاه نماند و سرانجام عمر سلطنت صفویان در سال ۱۱۳۵ قمری به سر رسید. | ضعف نفس شاه، [[شرابخواری]] و شهوت رانی و عدم کنترل او بر امراء و عمال رقابت و دو دستگی درباریان و امراء و تضاد و فساد میان آنان و سپاهی رزم ندیده در صلح صد ساله اوضاع را چنان آشفته کرده بود که فرمانده سپاهیان ایران، فتحعلی خان ترکمن، خود [[حرم امام رضا(ع)]] در [[مشهد]] را مورد دستبرد قرار می‌داد.<ref>باستانی پاریزی،۱۳۴۸:ص۲۰۱</ref> در حالی که [[محمود افغان]] رئیس قبیله غلجایی [[قندهار]]، جانشین پدرش میرویس در سال ۱۱۳۴ قمری آماده حرکت به سوی [[اصفهان]] بود، در پایتخت [[حکیم‌باشی]] و [[ملاباشی]] سرگرم منازعه و جدال با فتعلی خان اعتماد الدوله بودند و هنگامی که محمود، اصفهان را در محاصره گرفت، هیچ امیدی به نجات تاج و تخت شاه نماند و سرانجام عمر سلطنت صفویان در سال ۱۱۳۵ قمری به سر رسید.<ref>[https://gemnama.ir/تحقیق-در-مورد-دوره-ی-صفویه/ تحقیق در مورد دوره صفویه]، جم‌نما.</ref> | ||
{{حکومت‌های ایران پس از اسلام}} | {{حکومت‌های ایران پس از اسلام}} | ||
== صفویه و تشیع == | == صفویه و تشیع == | ||
| خط ۱۳۳: | خط ۱۳۲: | ||
* باستانی پاریزی، محمد ابراهیم، سیاست و اقتصاد عصر صفوی، تهران، انتشارات صفی علیشاه، ۱۳۴۸ شمسی | * باستانی پاریزی، محمد ابراهیم، سیاست و اقتصاد عصر صفوی، تهران، انتشارات صفی علیشاه، ۱۳۴۸ شمسی | ||
* ترکمان اسکندر بیک و محمد یوسف واله، ذیل عالم ارای عباسی به تصحیح سهیلی خوانساری، تهران کتاب فروشی اسلامیه، ۱۳۱۷ شمسی | * ترکمان اسکندر بیک و محمد یوسف واله، ذیل عالم ارای عباسی به تصحیح سهیلی خوانساری، تهران کتاب فروشی اسلامیه، ۱۳۱۷ شمسی | ||
* تشکری، علی‌اکبر و نقیبی، الهام، [http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1061422/ | * تشکری، علی‌اکبر و نقیبی، الهام، [http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1061422/تعامل-و-تقابل-تصوف-و-تشیع-در-عصر-صفوی?q=تصوف%20و%20تشیع%20%20صفویه&score=1.0346248&rownumber=11| تعامل و تقابل تصوف و تشیع در عصر صفوی]، مجله پژوهش‌های تاریخی، شماره ۲۲، تابستان ۱۳۹۳. | ||
* جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۹ | * جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۹ | ||
* حسین بیگ روملو، احسن التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، انتشارات اساطیر، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۴ شمسی | * حسین بیگ روملو، احسن التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، انتشارات اساطیر، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۴ شمسی | ||
| خط ۱۵۴: | خط ۱۵۳: | ||
* مزاوی، میشل، پیدایش دولت صفوی، ترجمه یعقوب آژند، تهران، گستره، ۱۳۶۳ شمسی | * مزاوی، میشل، پیدایش دولت صفوی، ترجمه یعقوب آژند، تهران، گستره، ۱۳۶۳ شمسی | ||
* منبع اصلی رابطه صفویان با عثمانیان: مقاله [http://www.shareh.com/persian/magazine/tarikh_i/26/06.htm برگی از پیشینه تلاش ایرانیان برای اتحاد مسلمانان، نوشته دکتر ابوالفضل عابدینی] | * منبع اصلی رابطه صفویان با عثمانیان: مقاله [http://www.shareh.com/persian/magazine/tarikh_i/26/06.htm برگی از پیشینه تلاش ایرانیان برای اتحاد مسلمانان، نوشته دکتر ابوالفضل عابدینی] | ||
* میراحمدی، مریم، دین و مذهب در عصر صفوی، امیر کبیر، تهران، ۱۳۶۳ش. | |||
* نصرا... فلسفی، زندگانی شاه عباس اوّل، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۵۲ | * نصرا... فلسفی، زندگانی شاه عباس اوّل، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۵۲ | ||
* نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی، پرفسور فاروق سومر، مترجم احسان اشراقی، محمد تقی امامی، تهران، نشر گستر، چاپ اول ۱۳۷۱ شمسی | * نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی، پرفسور فاروق سومر، مترجم احسان اشراقی، محمد تقی امامی، تهران، نشر گستر، چاپ اول ۱۳۷۱ شمسی | ||
* نوایی، عبدالحسین، اسناد و مکاتبات تاریخی ایران(از تیمور تا شاه اسماعیل) | * نوایی، عبدالحسین، اسناد و مکاتبات تاریخی ایران(از تیمور تا شاه اسماعیل) | ||
* نوایی، عبدالحسین، اسناد و مکاتبات تاریخی ایران(شاه طهماسب)، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ، ۱۳۴۷ شمسی | * نوایی، عبدالحسین، اسناد و مکاتبات تاریخی ایران(شاه طهماسب)، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ، ۱۳۴۷ شمسی | ||
* | * [https://gemnama.ir/تحقیق-در-مورد-دوره-ی-صفویه/ تحقیق در مورد دوره صفویه]، جم‌نما، تاریخ درج مطلب: ۳بهمن ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۲ تیر ۱۴۰۲. | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||